کسایی مروزی‌

کسایی مروزی‌ (۳۴۱ ه. ق-۳۹۴ ه. ق) یکی از شاعران عهد سامانی و اوایل عهد غزنوی است که نخستین مرثیه‌ی عاشورایی را سروده‌است.

کسایی مروزی‌
نام اصلی	ابوالحسن یا ابوالاسحاق مجدالدّین اسحاق کسایی مروزی
زادروز	۲۷ماه شوّال سال ۳۴۱ ه. ق مرو
مرگ	۳۹۴ ه. ق مرو

زندگینامه

ابوالحسن یا ابوالاسحاق مجدالدّین اسحاق کسایی مروزی در ۲۷ ماه شوّال سال ۳۴۱ ه. ق در مرو متولد شد. وی از شاعران ایران در قرن چهارم هجری است. در اواخر عهد سامانی و اوایل عهد غزنوی می‌زیسته و محمد عوفی، از شاعران ایرانی، وی را در شمار شعرای «آل سبکتکین» نام برده‌است. در آغاز کار شاعری مدّاح بود و از مدایحش قطعاتی در تذکره‌ها موجود است. نخست مدّاح سامانیان و نیز مدّاح عبداللّه بن احمد عتبی وزیر نوح بن منصور بود. ولی در اواخر عمر پشیمان شد و از مداحی دست کشید و به سرودن اشعاری در پند و اندرز و مدح و رثای اهل بیت(ع) پرداخت.

کسایی به مذهب تشیع معتقد بوده‌است و اکثر اشعارش در منقبت اهل بیت(ع) است. او یکی از بزرگترین شاعران ادب فارسی و نخستین شاعر پارسی زبان است که مرثیه‌ی عاشورایی سروده‌است. با توجه به شواهد قطعی تاریخی و آثار این سخنور بزرگ، تردیدی در تشیّع او وجود ندارد.

کسایی از استادان مسلّم شعر عصر خویش بود و در ابداع مضامین و بیان معانی و توصیفات و ایراد تشبیهات مهارت و قدرت بسیار داشت. زبان ساده و شیرین او راه را به تعقید و تکلّف بسته و بیانی مطبوع و دلنشین ارائه داده‌است. او علاوه بر توصیفات و مدایح، مواعظ و حکمت را هم در شعر فارسی به کمال رساند و مقدمات ظهور شاعرانی چون ناصرخسرو را فراهم ساخت.

ناصرخسرو به اشعار کسایی نظر داشته‌است و حال آن که این شاعر خودپسندی خاص دارد و آسان با کسی در نمی‌آمیزد و از اینجا پیداست که کسایی را ارج و مقامی والا بوده است.

در مورد تاریخ وفاتش اطلاع درستی در دست نمی‌باشد، آنچه مسلّم است تا سال ۳۹۱ ه. ق زنده بوده و پنجاه سال سن داشته‌است، و این معنی از اشعار وی آشکار می‌باشد. به نظر می‌آید بعد از سال تولد ناصرخسرو (۳۹۴ ه. ق) وفات یافته‌باشد.

آثار

اگر چه آثار کسایی مروزی طی شرارت‌های زشت تعصّب‌گرایی از بین رفته و جای تأسف بسیار دارد، امّا آنچه که به جا مانده عبارتند از: قصاید، غزل و ابیات پراکنده که در حدود ۲۰۰ بیت می‌باشد.

اشعار

شعر ۱

بیزارم از پیاله و ز ارغوان و لاله‌		ما و خروش و ناله، کنجی گرفته مأوا
دست از جهان بشویم، عزّ و شرف نجویم‌		مدح و غزل نگویم، مقتل کنم تقاضا
میراث مصطفی را، فرزند مرتضی را		مقتول کربلا را، تازه کنم تولّا
آن میر سر بریده، در خاک و خون تپیده‌		از آب ناچشیده، گشته اسیر غوغا
تنها و دل شکسته، بر خویشتن گرسنه‌		از خانمان گسسته و ز اهل بیت و آباء
از شهر خویش رانده، و ز ملک بر فشانده‌		مولی ذلیل مانده، بر تخت ملک مولی
مجروح خیره گشته، ایّام تیره گشته‌		بدخواه چیره گشته، بی‌رحم و بی‌محابا
صفین و بدر و خندق، حجّت گرفته با حق‌		خیل یزید احمق، یک یک به خونش کوشا
پاکیزه آل یاسین، گمراه و زار و مسکین‌		وان کینه‌های پیشین، آن روز گشته پیدا
آن پنج ماهه کودک، باری چه کرد ویحک‌		کز پای تا به تارک، مجروح شد مُفاجا؟
بیچاره شهربانو، مصقول کرده زانو		بیجاده گشته لؤلؤ، بر درد ناشکیبا
آن زینب غریوان، اندر میان دیوان‌		آل زیاد و مروان نظاره گشته عمداً
مؤمن چنین تمّنا هرگز کند؟ نگو، نی‌		چونین نکردمانی، نه هیچ گبر و ترسا
آن بی‌وفا و غافل، غرّه شده به باطل‌		ابلیس‌وار جاهل، کرده به کفر مبدا
رفت و گذاشت گیهان دید آن بزرگ برهان‌		وین رازهای پنهان، پیدا کنند فردا
تخم جهان بی‌بر، این است وزین فزون‌تر		کهتر عدوی مهتر، نادان عدوی دانا
بر مقتل ای کسایی، برهان همی نمایی‌		گر هم براین بپایی، بی‌خار گشت خرما
مؤمن درم پذیرد، تا شمع دین بمیرد		ترسا به زر بگیرد، سُمّ خر مسیحا
تا زنده‌ای چنین کن، دلهای ما حزین کن‌		پیوسته آفرین کن بر اهل بیت زهرا (س)

شعر ۲

فهم کن، گر مؤمنی فضل امیر المؤمنین‌		فضل حیدر، شیر یزدان مرتضای پاکدین
فضل آن کس کز پیمبر بگذری فاضل‌تر اوست‌		فضل آن رکن مسلمانی، امام المتّقین
فضل زین الاصفیا، داماد فخر انبیا		کافریدش خالقِ خلقْ آفرین از آفرین
«قُلْ تَعالَوْا نَدْعُ برخوان، و رندانی گوش دار		لعنت یزدان ببین از «نَبْتَهِلْ» تا «کاذِبِینَ»
«لا فتی الّا علی» برخوان و تفسیرش بدان‌		با که گفت و یا که داند گفت جز روح الامین
آن نبی، و ز انبیا کس نی به علم، او را نظیر		وین ولی، وز اولیا کس نی به فضل، او را قرین
آن چراغ عالم آمد و ز همه عالم بدیع‌		وین امام امّت آمد و ز همه امّت گزین
از متابع گشتن او حور یابی با بهشت‌		و ز مخالف گشتن او ویل یابی با انین
ای به دست دیو ملعون سال و مه گشته اسیر		تکیه کرده بر گمان، برگشته از عین الیقین
گر نجات خویش خواهی در سفینه‌ی نوح شو		چند باشی چون رهی تو بینوای دل رهین
دامن اولاد حیدر گیر و از طوفان مترس‌		گرد کشتی گیر و بنشان این فزع اندر پسین
گر نیاسایی تو، هرگز روزه نگشایی به روز		و ز نماز شب همیدون ریش گردانی جبین
بی توّلا بر علی و آل او دوزخ تو راست‌		خوار و بی‌تسلیمی از تسنیم و از خلد برین
سیصد و هفتاد سال از وقت پیغمبر گذشت‌		سیر شد منبر ز نام و خون سکین و تگین
منبری کالوده گشت از پای مروان و یزید		حقّ صادق کی شناسد وان زین العابدین؟!
مرتضی و آل او با ما چه کردند از جفا		یا چه حرمت یافتیم از معتصم یا مستعین
کان همه مقتول و مسمومند و مجروح از جهان‌		وین همه میمون و منصورند امیر الفاسقین؟!
ای کسایی، هیچ مندیش از نواصب وز عدو		تا چنین گویی مناقب، دل چرا داری حزین؟!

منابع

• دانشنامه‌ی شعر عاشورایی، محمدزاده، ج‌ ۲، ص: ۷۳۳-۷۳۵