پس از پنجاه سال پژوهشی تازه پیرامون قیام حسین علیه السلام

پس از پنجاه سال پژوهشی تازه پیرامون قیام حسین علیه السلام
نویسنده	سید جعفر شهیدی
ناشر	دفتر نشر فرهنگ اسلامی
محل نشر	تهران
تاریخ نشر	1377
چاپ	21
تعداد صفحات	216
قطع	رقعی

پس از پنجاه سال پژوهشی تازه پیرامون قیام حسین علیه السلام کتابی است که در عین وفاداری به روایت‌های تاریخی، نگاه تحلیلی دارد و به زمینه‌های اجتماعی، سیاسی، قومی و مذهبی در شکل‌گیری قیام امام حسین (ع) پرداخته شده که توسط سید جعفر شهیدی نوشته شده است.

درباره نویسنده

سیدجعفر شهیدی (متولد 1297 در بروجرد- متوفی 1386 در تهران) نخست به تحصیلات حوزوی روی آورده و بدین منظور رهسپار عراق و عتبات عالیات شد. پس از آن و در اواخر دهه 1320 به ایران بازگشته تدریس، تحقیق و تالیف کتاب، مقاله و لغت نامه دهخدا مشغول گردید. طی نزدیک به شش دهه پس از بازگشت به ایران، ده ها کتاب و تعدادی افزون تر مقاله و رساله های علمی تالیف و منتشر ساخت. تا اینکه در سال 1386 در تهران درگذشت.

سیدجعفر شهیدی محققی بزرگ، متفکری عالم و نویسنده ای پرکار است که آثار متعددی (از جمله شرح لغات و مشکلات دیوان انواری و علی بلسان علی (عربی)) از او در اختیار است.

درباره‌ی کتاب

پس از پنجاه سال پژوهشی تازه پیرامون قیام حسین علیه السلام کتابی تحلیلی و خوشخوان دربارهٔ قیام امام حسین (ع) است. مقدمه شهیدی بر این کتاب در اسفند ماه 1357 نوشته شده و به نظر می رسد نخستین چاپ این کتاب و یا حداقل نسخه ای از آن که در نوشتار حاضر مورد بررسی قرار می‎گیرد، در سال 1359 منتشر شده باشد و تاریخ پایان نگارش آن، اسفند 1357 (1399 ق) است. پس از آن و طی چهار دهه گذشته، کتاب مذکور بارها توسط موسسات انتشاراتی مختلف به طور کامل و یا خلاصه شده، تجدید چاپ و همچنین ترجمه عربی آن نیز با عنوان: بعد خمسین سنه: تحقیق تاریخی فی کیفیه تکوین واقعه کربلا منتشر شده است.

شهیدی در مقام بیان انگیزه اش برای نگارش کتاب، از تردید در چند داستان پیرامون واقعه عاشورا یاد کرده و می نویسد: «آنچه مرا به تردید انداخت و سپس به جستجو کشاند تحقیق درباره چند حادثه بظاهر کوچک بود: داستان غرانیق، داستان شهربانو، علت یا علل کشته شدن عمر و عثمان، توطئه خوارج در قتل علی (ع)، جنایت هایی که به خوارج عصر علی (ع) نسبت داده اند، سعد بن عبدالله بن ابی سرح و افزودن او به قرآن و داستان‌هایی از این قبیل که مورخان ساده لوح چون طبری و دیگران در کتاب خود آورده اند و متاسفانه بعضی از آن داستان های بی اصل، دستاویزی برای شرق شناسان و معاندان اسلام گردیده است.»

او در این کتاب کمتر عهده‌دار تاریخ‌نگاری شده، بلکه بیشتر به تحلیل تاریخ پرداخته و کوشیده است علل رویداد عاشورا را تحلیل کند. در فراز دیگری از کتاب، شهیدی در رابطه با هدفش از نگارش کتاب «قیام حسین علیه السلام» می نویسد: «مقصود من از نوشتن این یادداشت ها، مقتل نویسی، تبلیغ مذهبی و حتی نوشتن تاریخ نیست. من به هنگام گردآوری اسناد و طبقه بندی آن، کوشیده ام تا پاسخ این چرا از لابلای حوادث داده شود. برای آنکه پاسخ درست را دریابیم دین و معتقدات خود را نادیده گرفته ام. روایات و داستانهای ضد و نقیص بیش از یک قرن را کنار هم گذاشته ام و از میان همه، آن را نوشته ام که گذشته از تاریخ درست، شرایط اقلیمی، دینی، اقتصادی واجتماعی نیز ان را تایید می کند. من در این کتاب از زاویه‌ای بدین حادثه نگریسته‌ام که در گذشته کمتر بدان توجه کرده‌اند»

با توجه به اینکه ساختار کلی بخش اعظم مباحث کتاب بر مبنای مباحثی تاریخی قرار دارد، در خلال مباحث مطرح شده، شهیدی در چند نوبت به بررسی منابع روایات بازمانده  از واقعه کربلا می‌پردازد. از آن جمله در ابتدای قسمت بیست و ششم و در هنگام بررسی رویدادهای روز عاشورا، می نویسد: «در نتیجه دستکاری دو قرن اسناد تاریخی، بیرون آوردن واقعیت های خارجی، مخصوصا درباره چنین حادثه که گروه های مخالف یکدیگر در آن نفعی داشته اند، کاری دشوار است. اما خوشبختانه وقایع نویسانی که در صحنه کارزار حضور داشته و خود آنچه را روی [داده] به چشم خویش دیده اند و یا نزذیک به محل حادثه بوده و چگونگی را از دیگر راویان شنیده اند. بنابر این آنجا که چند گزارشگر در بازگویی حادثه‌ای هم داستانند، احتمال ساختگی بودن نمی رود و یا کمتر می رود و نیز آنچه قرینه های خارجی تائید کنند، بهتر می توان پذیرفت.»

چکیده کتاب

کلیت کتاب به سی قسمت تقسیم می شود که از حجم‌های متفاوتی برخوردارند. به نحوی که قسمت شانزدهم (در باب شخصیت مسلم بن عقیل) تنها شامل سه صفحه می باشد. از فصول کتاب، فصل اول تا دوازدهم دربارهٔ رویدادهای پیش از مرگ معاویه و بررسی علل رویداد عاشورا و چگونگی افکار و اخلاق مردم است. فصل سیزدهم خانه و نتیجهٔ فصل‌های گذشته است و فصل چهاردهم تا پایان کتاب، به قیام امام حسین (ع) اختصاص دارد. هر قسمت از کتاب، با نقل یک آیه قرآن و یا حدیث آغاز می شود.

قسمت اول در واقع مقدمه کتاب می باشد که در آن و در ادامه پیشگفتار، نویسنده توضیحات بیشتری پیرامون انگیزه و هدفش از تالیف کتاب را ارائه می‎کند. قسمت دوم کتاب، به بحث کلی پیرامون ساختار اجتماعی، سیاسی و فرهنگی جامعه مسلمانان در بعد از ظهور اسلام و بالاخص پس از فوت پیامبر اکرم (ص) اختصاص می یابد.

در این کتاب یک پرسش مهم مطرح شده است که چرا پس از پنجاه سال از درگذشت رسول خدا -ص- فرزند او را کشتند و با اصحاب و خانواده‌اش چنان کردند؟ تفصیل این پرسش، که عنوان اصلی کتاب نیز بدان اشاره دارد، چنین است: «چه شد که اجتماع مسلمانان آن روز، در مقابل این حادثه [عاشورا] تا آن حد خونسردی و بی‌اعتنایی نشان داد؟ چرا مردم این سرزمین‌های پهناور و پرجمعیت حالت تماشاگر صحنه را به خود گرفتند؟ چه شد که پس از گذشت نیم قرن آن اندازه از فقه اسلام و احکام دین بی‌اطلاع ماندند که ندانستند چگونه منکری می‌کنند و چه ننگی دامنگیرشان می‌شود؟... چرا قتل نفس به ناحق در دیدهٔ آنان بی‌مقدار گردید؟». در حدود نیمی از کتاب، از فصل اول تا سیزدهم (تا صفحهٔ 111)، به صورت مستقیم و غیرمستقیم، پاسخ به پرسش‌های فوق است.

بررسی مزبور به منظور زمینه سازی جهت طرح این موضوع از سوی نویسنده کتاب است: «حادثه محرم 61 هجری از جمله حادثه هایی است که باید علل اصلی آن را جستجو کرد؛ آن هم نه در آن سال یا چند سال پیش از حادثه. ممکن است پیگیری داستان موجب شود که ما به سال‌هایی پیش از خلافت ابوبکر و ظهور اسلام و حتی سال‌ها پیش از تولد پیغمبر اسلام بازگردیم. این حادثه‌ها مانند حلقه‌های زنجیر یکی به دیگری بسته است و نمی‌توان آنها را از هم جدا کرد.»

در خلال قسمت سوم که یکی از طویل ترین قسمت های سی گانه کتاب «قیام امام حسین علیه السلام» است، کلیاتی از وضعیت ساختار اجتماعی سیاسی جامعه مسلمانان تا سال 63 مورد بحث قرار می گیرد. در نتیجه پیشگفتار و سه قسمت نخست کتاب را در واقع باید بخش ابتدایی کتاب تلقی نمود که در آن، نویسنده به بیان کلیات، طرح‌واره کتاب، طرح سوالات و اهدافش از تدوین کتاب می پردازد.

از قسمت چهارم به بعد، متن کتاب به بررسی و تحلیل وقایع و تحولات شبه جزیره عربستان در طلوع اسلام و شکل گیری جامعه مسلمانان در طول دهه های بعد از ظهور اسلام اختصاص یافته است.

شهیدی در فراز دیگری از کتابش و در جستجوی علل ریشه‌ای و ساختاری واقعه کربلا، به حکومت، حق حکومت و نقش مردم در آن میان، پرداخته و پس از بیان مقدماتی، به این نتیجه می‌رسد که در طول پنج دهه بعد از فوت پیامبر (ص) تا واقعه کربلا، «حق مداخله مردم در کارها از آنان سلب گردید. چنانکه در بیست سال آخر این پنجاه سال، دیگر سخن این نبود که زمامدار باید چه کند؟ عادل باشد یا نه؟ اگر برخلاف عدالت رفت باید بدو هشدار دهند یا نه؟ آنچه در این سالها مهم می نمود اینکه چه باید کرد تا زمامدار را راضی نگاهداشت.»

از فصل چهاردهم رویکرد جدیدی در کتاب آغاز می شود که شباهت بسیاری به مقاتل و سنت مقتل نویسی داشته و در همان چارچوب و البته با ادبیات جدید، گزارش واقعه کربلا از ابتدای قیام امام حسین (ع) تا پایان کار مختار به شکلی مختصر و کوتاه ارائه می شود. به طوری که اصل واقعه عاشورا در این گزارش که در قسمت 26 ذکر شده است، تنها چهار صفحه را شامل می شود. این قسمت با نقل این عبارت «کتب الله علیهم القتل فبرزوا الی مضاجعهم» از زینب (س) آغاز شده و پس از نقد منابع و اسناد تاریخی، شهیدی در باب مدت جنگ در روز عاشورا متذکر می شود: «جنگ به شرح و تفصیل هم نبوده است که بعضی مقتل نویسان ساده ضمیر نوشته اند و چونن شعری گفته و در قافیه مانده اند ناچار عاشورا را هفتاد و دو ساعت بدانند تا بتوان در این مدت آنهمه رجز گفت و خطبه خواند و جنگ کرد و دشمن کشت»

در انتهای بسیاری از قسمت ها، مولف جمع بندی مختصری پیرامون مطالب ارائه شده در آن قسمت را بیان می دارد. در همین راستا، مولف کتاب «قیام حسین علیه السلام» جمع بندی نهایی و یا خلاصه مباحث طرح شده در قسمت های چهارم تا دوازدهم که در رابطه با بررسی ساختاری و کلی واقعه کربلا و نهضت عاشورا است، اختصاص می دهد. شهیدی به طور کلی، ده عامل و موضوع اصلی را برای فراهم آمدن شکل گیری واقعه عاشورا، فهرست می کند. جدید بودن نسل مسلمانان، مرگ اکثریت قریب به اتاق کسانی که زمانه پیامبر (ص) را درک کرده و یا پیری و کهولت بازماندگان ان نسل، انس گرفتن با خلق و خوی زمانه جاهلیت و  عدم وجود روحیه پرهیزکاری و عدالت از جمله عوامل مذکور بیان می شوند. شهیدی اما، آشنایی مسلمانان با طرز تفکر ملل دیگر و رواج مباحث فلسفی و کلامی در بین مسلمانان را نیز به عنوان یکی از عوامل فراهم کننده واقعه عاشورا معرفی می کند.

ارزش و اهمیت کتاب

کتاب قیام حسین علیه السلام را می توان به عنوان سمبلی از نوع نگرش و ادبیات رایج عاشورایی در طی چند دهه در ایران (منتهی به سال 1358) معرفی کرد. سبک تحلیل جامعه شناسی تاریخی کتاب و اهمیت ارائه تحلیل های کلی از واقعه کربلا نزد نویسنده (شهیدی) به اندازه ای است که بخش های ابتدایی کتاب، به بیان علل و عوامل کلی و بستری، شکل گیری نهضت عاشورا اختصاص یافته است و در ادامه آن، روایت عاشورا به زبان ادبی جدید و مرسوم در دهه های 1340 و 1350 در دستور کار مولف قرار می گیرد.

ترجمه و چاپ دیگر

کتاب حاضر با عنوان بعد خمسین سنة : تحقیق تاریخی فی کیفیة تکوین واقعه کربلا ترجمه و منتشر شده است (تهران، 1367)، همچنین خلاصه‌ای از آن با عنوان نام حسین (ع) (عنوان روی جلد: خلاصهٔ قیام حسین (ع) به چاپ رسیده است (چاپ اول: تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1376).

جستارهای وابسته

• کتابشناسی پس از پنجاه سال پژوهشی تازه پیرامون قیام حسین علیه السلام در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.

منابع

• کتابشناسی تاریخی امام حسین علیه‌السلام، محمد اسفندیاری، ص 163-164.
• شهیدی، سیدجعفر، پس از پنجاه سال پژوهشی تازه پیرامون قیام حسین علیه السلام. تهران: [بی جا]، 1359