قمقام زخار و صمصام بتار

قمقام زخار و صمصام بتار
نویسنده	فرهاد میرزا معتمدالدوله
ناشر	کتابفروشی اسلامیه
محل نشر	تهران
تاریخ نشر	1394 ق
موضوع	واقعه کربلا
زبان	فارسی
قطع	وزیری

قمقام زخار و صمصام بتار کتابی است درباره‌ی زندگی و مقام و قیام امام حسین (ع) که توسط فرهاد میرزا معتمدالدوله نوشته شده و تصحیح و حواشی آن را سید محمود محرمی زرندی انجام داده است.

درباره‌ نویسنده

نویسندهٔ کتاب، فرزند عباس میرزا (فرزند و ولیعهد فتحعلی شاه قاجار) فرهاد میرزا معتمدالدوله متولد جمادی الاول 1233 / 1196 و متوفی به سال 1305 قمری/ 1266 است. از دولتمردان دانشمند دورهٔ ناصری است. او نزدیک به چهار دهه از عمر خود را در بالاترین سطوح مشاغل اداری و سیاسی ایران در قزمان قاجار سپری کرد. حکمرانی ایالات و ولایاتی همچون لرستان، فارس، خوزستان، کردستان و همدان و نیابت سلطنت با اختیارات تام اداره امور کشور (در جریان سفر اول ناصرالدین شاه به فرنگ) مهمترین آن گونه مشاغل معتمدالدوله بود.

وی این کتاب را در پی تفألّی که به قرآن زده و نذری که کرده بود، تألیف کرد. تاریخ آغاز تألیف 1303 قمری و تاریخ پایان آن ذی‌حجهٔ 1304 (یک سال پیش از درگذشت نویسنده)، و زبان آن فارسی است.

علاوه بر قمقام زخار، کتاب های دیگری از جمله: کنزالحساب، جام جم، سفرنامه مدینه یا هدایت السبیل و کفایت الدلیل، کتاب زنبیل، منشآت و دیوان اشعار نیز از معتمدالدوله بر جای مانده است. از جمله سروده های ادبی جالب توجه فرهاد میرزا معتمدالدوله، نصاب انگلیسی است که در ارتباط با شیوه آموزش تلگراف می باشد.

درباره‌ کتاب

قمقام زخّار و صمصام بتّار به معنای دریای آکنده و شمشیر برنده است و شاهزاده معتمدالدوله در ذیل این عنوان غریب، گزارشی مفصّل از زندگی و مقام و قیام امام حسین (ع) ارائه کرده و نظر رایج شیعه را به دست داده است. این کتاب، کتابی دو جلدی است که جلد اول آن شامل زندگی امام حسین (ع) از ابتدا تا حوادث کربلا و جلد دوم شامل مقتل نویسی خاندان بنی هاشم و شرح اسارت اسرا کربلا تا قیام مختار همراه با نمونه های مراثی است. بنا به نوشته معتمدالدوله، او تالیف قمقام زخار را در سال 1303 قمری آغاز کرده و در «روز چهارشنبه بیت و پنجم ذی حجه الحرام سنه یک هزار و سیصد و چهار هجری مطابق بت 27 فروردین 1257 یزجردی» به پایان رساند.

نویسنده در آغاز کتاب به روش تألیف خود پرداخته و گفته است: «خدای داناست که با قلّت بضاعت و عدم استطاعت، به قدر وسع و طاقت، در ترجیح اقوال و تنقیح اخبار که متون کتب فرق اسلامیه از احادیث صحیحه و تواریخ معتبره بدان محتوی و منطوی است، اغفالی نرفت و در جمع و ذکر آن اهمالی نیفتاد و از کتب محدّثین و مورّخین، که از سنهٔ یک هزار هجری و بعد به رشتهٔ تألیف درآورده‌اند، درج و نقل نکردیم» (ص 8). وی در ادامه گفته است: «ما در این کتاب مستطاب، آنچه از کتب معتبرهٔ فریقین و متّفق علیه طرفین به دست آوردیم، نگاشتیم که حاسد و طاعن را مجال انکار نباشد و در تنقیح اخبار و تصحیح آثار بذل جهد کردیم و با وجود قصر باع و قلّت بضاعت، اقتدا و اقتفا به صدوق (علیه‌الرحمة) نموده، بدان نهج که در کتاب من لایحضره الفقیه گفته، همی‌ گویم: و اعتقد فیه انّه حجّة فی ما بینی و بین ربی -تقدّس ذکره و تعالت قدرته- و جمیع ما فیه مستخرجة من کتب مشهورة علیها المعوّل و الیها المرجّع» (ص 22).

مطالب کتاب با زندگی امام آغاز می‌شود و با قیام و شهادت او و یارانش ادامه می‌یابد و با رخدادهای پس از شهادت آن حضرت،‌ قیام توابین و مختار و اشعاری در سوگ امام به فرجام می‌رسد. از امتیازات علمی کتاب اینکه در مواضع متعددی به تبیین ضبط درست اسامی اشخاص و مکان‌ها پرداخته است.

قمقام زخار برای نخستین بار در اوایل سال 1305 قمری/ 1266 در 713صفحه چاپ و منتشر شد. چاپ دومش با فاصله ای افزون بر نیم قرن و در سال 1337 انجام شد. پس از آن و طی دهه های اخیر کتاب قمقام زخار توسط پژوهشگران مختلفی تصحیح شده و از طرف موسسات انتشارات مختلفی، چاپ و منتشر گردید. یکی از پرتیراژترین آنها در نیم قرن اخیر، متنی از آن کتاب است که با تصحیح و حواشی محمود محرمی زرندی آماده و گویا سازی شد. همچنین کتاب مذکور توسط محمد شعاع فاخر به عربی ترجمه و با عنوان «القمقام الزخار و الصمصام البتار» منتشر شده است.

نامگذاری کتاب

کتاب، نسبت به دیگر کتاب های مقاتل و روضه‌ها و .... از نامی غیر مانوس و نامتعارف برخوردار است. در این رابطه، معتمدالدوله در باب علت چنین نامگذاری، می نویسد: «این کتاب که شناوران لجه معرفت را بحری است زاخر و دلاوران عرصه محبت را سیفی است باتر، قمقام زخار و صمصام بتار نام نهادم که لفظ با معنی موافق و اسم با مسمی مطابق باشد.» این عنوان، یک عنوان ادیبانه است که قرینه ای بر آشنایی گسترده معتمدالدوله با ادب و ادبیات بوده که به نوبه خود، سبب به کار بردن لطایف و دقایق ادبی بسیاری در هنگام تالیف متن قمقام زخار از جانب وی شده است. بدین سبب است که معتمدالدوله در جای جای متن و در خلال بخش های مختلف قمقام زخار، ، از ذکر اشعار و مراثی خودداری نکرده است. از آن جمله می توان به اشعاری از سید حمیری، فرزدق، سلیمان بن قبه، نجاشی، هند بنت زیدالانصاریه، طرماح بن عدی، عبدالله بن حر و رجزهایی از اصحاب امام حسین (ع) در کربلا را ذکر کرد.

منابع کتاب

از آنجا که نویسنده در شمار عالمان رسمی دین نبوده، بلکه شاهزاده هم بوده و نیز عنوان غریبی برای کتابش برگزیده، چنانکه باید از آن استقبال نشده است. با این وصف، کتاب حاضر مانند دیگر مقتل‌های مهم است و با تتبع در منابع متعددی نوشته شده و حتی بسامان‌تر و محققانه‌تر از بعضی کتاب‌های مشابه آن است.

در فراز پایانی کتاب، معتمدالدوله بخشی را به معرفی معیارهای انتخاب و معرفی منابع مورد استفاده اش اختصاص داده و می نویسد: «بباید دانست بدان شرط و التزام که در دیباچة کردیم، در جملة روایات، آنچه متعلق به حالات حضرت امام علیه الصلوه و السلام و شرح وقایع و مصائب اهل بیت اطهر بود، از کتب قدیمه محدثین و مورخین فریقتین،  احادیث موثقه و اخبار صحیحه استخراج و درین کتاب مستطاب مندرج ساختیم و هر آنچه ترجمة حدیث و اسم راوی و ذکر رجال یا توجیه روایات و معنی لغت بود که بیرون از خبر و سیر بود، آن شرط منظور نداشتیم و از کتب معتبره علمای اعلام رضوان الله علیهم نگاشتیم. چه، مقصود کشف ملب و توضیح مشکلات بود و هر که به دیدة انصاف بیند، بذل جهد ما بداند و اکنون کتب موجوده هنگام تالیف و نام های مولفین و تاریخ وفات آنها را از کتب تواریخ و سیر و رجال و دیگر کتاب های موضوعه در ای فن مانند امل الامل، تلخیص المقال و فوز العلوم و کشف الظنون و کتاب رجال مرحوم میرزا محمد اخباری و لؤلؤه البحرین و منهج المقال و وفیات ابن خلکان و مجالس المومنین، علی سبیل الاختصار مرقوم می داریم و از ذکر دیگر کتب که حین تالیف در نظر بود، از بیم تطویل اعراض شد.»

در ادامه، معرفی منابع مورد استفاده به طور مشخص از کتاب «آثار الباقیه عن القرون الخالیه» آغاز شده و به کتاب وسایل الشیعه خاتمه می یابد.

در همین رابطه معتمدالدوله در فراز دیگر از کتاب، متذکر می شود که در تالیف متن، «از کتب محدثین و مورخین که از سنه 1000 یک هزار هجری و بعد، به رشته تالیف در آورده اند، درج و نقل نکردیم.» معتمدالدوله دلیل عدم استفاده اش از منابع تالیفی بعد از سال 1000 هجری را بیان نمی کند. در نتیجه اتخاذ چنین معیاری برای تالیف و تدوین کتاب قمقام زخار، معتمدالدوله از کتاب های بسیاری همچون بحارالانوار استفاده نکرد.

در رابطه با روش گردآوری و ارائه اطلاعات و روایات، معتمدالدوله می نویسد: «در تمامت این کتاب از ایراد اصل حدیث درنگذشتم که کلام رسول و امام را در قلوب، اثر و موقعی دیگر است و با ترجمة آن به فارسی بیاوردم که هم عربی دان مستفیذ شود و هم پارسی زبان مستفیض آید.»

در مجموع و علیرغم تلاش های انجام شده توسط معتمدالدوله، باز هم مطالب و روایات غیر واقعی و یا با سند ضعیف نیز در قمام زخار منعکس شده است که از ان جمله می توان ب موارد ذیل اشاره کرد:

• سپردن ودیعه های امامت به فاطمه بنت الحسین (ع)
• فرزندی سقط شده برای امام حسین (ع) به نام محسن
• انتقال سر امام حسین (ع) به عسقلان و قاهره در سال ها پس از دفن

یکی از ویژگی های کتاب قمقام زخار، ضبط درست اسامی اشخاص و مکان ها و ترجمه و توضیح صحیح معانی نام ها، مکان ها، لغات، اشعار و امثال و در مواردی، معرفی و بیان شرح حال کوتاه برخی از اشخاصی که نام آنها در متن است، می باشد.

چکیده کتاب

نسخه مورد بررسی کتاب قمقام زخار و صمصام بتار، با مقدمه‌ای از حسین عمادزاده در مقام معرفی و بیان شرح حال معتمدالدوله فرهادمیرزا آغاز می شود. پس از آن، معتمدالدوله در مقدمه و دیباچه ، شرح مفصلی در مقام بیان ارادت خود به خاندان ائمه (ع) و خدماتش به آنها و نیز انگیزه اش برای تالیف کتابی در وصف شهادت امام حسین (ع) و عاشورا ارائه می کند.

جلد اول کتاب قمقام زخار از بحث پیرامون سلاطین بنی امیه آغاز و تا پایان مبحث مربوط به وقایع روز عاشورا (ذکر روز عاشورا و تعبیه صفوف) پایان می پذیرد. جلد دوم از  ذکر شهادت ابوالفضل العباس و علی بن الحسین و دیگر هاشمیان شروع و تا بخش مربوط به ارائه اشعار و مراثی در مقام عاشورا و امام حسین (ع) به پایان می رسد.

عناوین کلی و بدون تقسیم بندی به شکل فصل و قسمت و بخش بوده و در فهرست انتهایی کتاب، درج شده است. پاره‌ای از عنوان‌های کتاب عبارت است از:

«ذکر کنیت و القاب و مدت عمر و اولاد و از واج و اصحاب جناب سیدالشهداء (علیه‌السلام) به طریق اجمال»، «ذکر اندکی از نصوص وارده در حق آن امام انام»، «حالاتی که بین امام حسین و معاویه بعد از رحلت امام حسن روی داده است»، «ذکر تغلب و استیلای یزید و نامهٔ او در اخذ بیعت از حضرت امام»، «ارسال رسل و رسایل کوفیان به خدمت جناب سیدالشهداء و دعوت کردن از آن جناب»، «ذکر توجه جناب سیدالشهداء (علیه‌السلام) از مکه به جانب عراق»، «ذکر روز عاشورا و...»، «ذکر شهادت حضرت سیدالشهداء...»، «ذکر آثار و علاماتی که بعد از شهادت آن جناب در عالم پیدا شد»، «ذکر ورود اهل بیت رسول به کوفه و...»، «ذکر ورود اهل بیت حضرت خیرالانام به شام...»، «ذکر شطری از عقوبت قاتلین حضرت امام...»، «آغاز دعوت امراء توابین و...»، «خروج مختار...»، «اشعار عربی و فارسی در مرثیت آن جناب».

برای آشنایی هر چه بیشتر با متن کتاب قمقام زخار و صمصام بتار، مناسب است مروری بر چند فراز از آن کتاب داشته باشیم:

در ذیل عنوان: «ذکر آثار و علاماتی که بعد از شهادت آن جناب در عالم پیدا شد.»، معتمدالدوله می نویسد: «ابن عبد ربه در کتاب العقد از زهری روایت کرده که [....] چون به شام رسیدیم نزد عبدالملک بن مروان رفتم. [....] در این هنگام عبدالملک گفت: مگر شنیده باشی آن شب که حسین بن علی شهاددت یافت، از آثار و علامات در بیت المقدس چه مشاهده افتاد؟

[.....] گفتم آری آن شب که علی بن ابی طالب و حسین بن علی علیهما الصلوه و السلام را شهید کردند، صبحگاهان در بیت المقدس هر سنگی که از جای می گرفتند، از زیر آن خون تازه برمی امد. عبدالملک گفت آن کس که این خبر با تو گفت مرا نیز بدین گونه حدیث کرد و اکنون من و تو بدین روایت منفردیم.»

در فرازی دیگر از کتاب قمقام زخار، در رابطه با « ذکر آمدن حضرت سجاد و اهل بیت رسول (ص) به کربلا و ورود به مدینه طیبه»، می‌خوانیم: «همراهان چنانکه اهل بیت خواسته بودند، آهنگ کربلا کرده، همی رفتند تا به مشاهد مقدسه رسیدند. در آن روز جابر بن عبدالله انصاری با جمعی از بنی‌هاشم که آنها نیز به قصد زیارت آمده بودند، وارد شدند. چنان که فریقین را بدان زمین، ورود به یکبار اتفاق افتاد. چون چشم موالی به سادات افتاد دیده دوستان به جمال کجبوبان روشن گشت، آن مصیبت تازه شد و به ناله و عویل هم اواز گشتند و زنان اطراف نیزگرد آمدند. روزی چند به مراسم سوگواری اقامت و ماتم شهیدان بر پای داشته، عزیمت حرم رسول کردند.»

در نهایت کتاب قمقام زخار با ذکر شعر عربی از میرزا ابوالحسن علی آبادی منشی باشی، و فهرستی مختصر از مهمترین عناوین متن، به پایان می رسد.این کتاب ذیل عنوان القمقام الزّخّار و الصّمصام البتّار، به قلم محمّد شعاع فاخر، به عربی برگردانده شده است (المکتبة الحیدریه، 1381). برای شناخت این نویسنده و منابع زندگینامهٔ او به کتاب ادبیات فارسی بر مبنای تألیف استوری (ج 2، ص 863-866)، و شرح حال فرهاد میرزا معتمدالدوله، از اسماعیل نواب صفا (چاپ اول: انتشارات زوار، 1366)، رجوع شود.

ارزش و اهمیت کتاب

از قمقام زخار به عنوان کتابی نوآور در زمینه عاشورا یاد شده است که برخلاف دیگر متون عصر خود، در آن به بررسی دلایل قیام امام حسین (ع) پرداخته شده و در آن ظلم ستیزی امام (ع) و قیام ایشان در برابر منکرها مورد بحث قرار می گیرد. میرزا محمدعلی معلم حبیب آبادی در تکریم کتاب قمقام زخار از آن با عنوان کتابی که «تاکنون مانندش به نظر نرسیده و نهایت دقت در تصحیح اخبار و تشریح امکنه، منازل ایاب و ذهاب اهل بیت و اسامی شهدا و مخالفین در آن به عمل آمده» یاد می کند.

در مجموع قمقام زخار را کتابی گران‌سنگ و از متون معتبر و قابل اعتماد پیرامون وقایع نهضت کربلا است.

جستارهای وابسته

• کتاب شناسی قمقام زخار و صمصام بتار در سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.

منابع

• کتابشناسی تاریخی امام حسین علیه‌السلام، محمد اسفندیاری، ص 95-96.
• حیاتی، زهرا، پیوندهای تاریخ نگاری و روایت پردازی ادبی در «مقتل»، تحلیل زمان بندی روایت شهادت حضرت قاسم (ع) در مقتل های واقعة عاشورا. فصلنامه نقد ادبی، ش 48، زمستان 1398
• رحیمی، عبدالرفیع، قمقام زخار در تاریخ واقعةکربلا، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ش 44، اردیبهشت 1383
• رفعت، محسن، تحلیلی بر روایات عاشورایی قمقام زخار و صمصام بتار. فصلنامه سخن تاریخ، ش 21، بهار 1400
• روح الهی امیری، زهرا و زینب شریفی شکوه، رویکردشناسی مورخان عصر قاجار به عاشورا، فصلنامه شیعه پژوهی، ش 17، س 6، پائیز و زمستان 1398
• شیخ الاسلامی، محمد و صلاح مهدی، معرفی نسخه خطی «قمقام زخار و صمصام بتار» و بررسی تفکرات تاریخی و ادبی شاهزاده فرهادمیرزا در تدوین آن، فصلنامه بهار ادب، ش 35، بهار 1396،
• ---------، فرهاد میرزا معتمدالدوله بنیان گذار صحن حرم کاظمین و خادم اهل بیت (علیهم السلام). مجله فرهنگ زیارت، ش 15و 16، فروردین 1392
• عسگری، انسیه و رفعت، محسن، بازخوانی و آسیب شناسی گونه ها و سبک های مقاتل امام حسین (ع). نشریه تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، ش 38، بهار 1399
• محمودی بختیاری، بهروز، نِصاب انگلیسی فرهادمیرزا معتمدالدوله. آئینه میراث، ش 41، تابستان 1387،
• معتمدالدوله فرهادمیرزا قاجار، قمقام زخار و صمصام بتار، در احوالات حضرت موالکونین ابی عبدالله الحسین علیه السلام، با تصحیح و حواشی محمود محرمی زرندی. تهران: کتابخانه اسلامیه، 1363