ادبیات عاشورا

ادبیات عاشورا نوشته‌هایی چون: داستان، نثر ادبی، فیلم‌نامه، تعزیه و ... در وصف واقعه عاشورا. در میان تمام آثار ادبی، شعر , مرثیه جایگاه ویژه‌ای دارد. حادثه عاشورا و بازتاب وسیع آن بر فرهنگ و ادب فارسی، قابل تامل است. به گونه‎ای که در تحقیقات ادبی می‌توان جایگاه ویژه‌ به ادبیات عاشورایی اختصاص داد. از طرفی گستره وسیع معنایی حادثه عاشورا، آن را در طول زمان و موقیعت‌های تاریخی گوناگون، مستعد و آماده تفسیرها و تاویل‌های تازه کرده است. این امر موجب پدید آمدن انواع نگاه ادبی (قرائت ادبی) به حادثه عاشورا شده است.

انواع نگاه‌های ادبی به واقعه عاشورا

نگاه تراژیک و سوگ

نخستین نگاه به کربلا، ترسیم اتفاقات ناگوار آن حادثه است. بار عاطفی این اشعار بالا نیست. واژه‌های بارز در این ادبیات شامل کلمات زیر است:

• تشنه (عطش)
• خون
• اشک
• شهید
• عاشورا

در اینگونه سروده‌ها، از شهدا، فقط نام امام حسین (ع)، و از دشمانان فقط نام یزید و شمر، برده می‌شود.

نگاه عارفانه و عاشقانه

در این نوع نگاه تمامی حوتدث و مصائبی که بر انبیا و والیا وارد می‌شود، در حقیقت وسیه آزمایش قلمداد می‌شود و ریشه در پیمان روز ازل و الست دارد. شدت و ضعف ان نیز وابسته به میزان تقرب آنان به خداوند است.

این نوع نگاه در آثاری چون زبده‌الاسرا سروش اصفهانی، گنجینه عمان سامانی و ... دیده می‌شود.

نی‌نامه قیصر امین پور، یکی از آثار معاصر در این سبک به شمار می‌رود.

نگاه حماسی و ستم ستیزانه

این نوع نگاه فلسفه اصلی قیام واقعه عاشورا، براندازی حکومت فساد و به دست گرفتن رهبری جامعه مسلمین است. در این قرائت، امام حسین (ع) رهبری است که با پایبندی به اصول و قواعد دینی و شرعی به عنوان یک قهرمان در صحنه حاضر می‌شود.

این سبک از مشروطه به بعد رواج یافت. شعرهایی نظیر نسیم شمال، خط خون موسوی گرمارودی از معروف‌ترین این اشعار است.

از شاعران شاخص می‌توان به اشخاص زیر اشاره کرد:

• حسین منزوی
• خوشدل تهرانی
• دکتر سید حسن حسینی
• حسین اسرافیلی
• علی معلم
• محمدعلی مجاهدی
• جواد محدثی

شعر تلفیقی

شعر تلفیقی یعنی تلفیق سه سبک سوگ، حماسه و عرفان. نمونه‌های بارز در این سبک:

• دکتر علی موسوی گرمارودی (خط خون)
• دکتر سید حسین حسینی (گنجشک و جبرئیل)
• و برخی از شعرهای علیرضا قزوه، محمدعلی مجاهدی، حسین اسرافیلی و ... .

انواع مرثیه

انواع مرثیه در ادبیات سه نوع است.

مرثیه‌های رسمی و تشریفاتی

اینگونه مرثیه‌ها را عموما شاعران درباری در می‌گویند. اینگونه مرثیه‌ها عموما بر اساس وظیفه سروده می‌شد، برای همین از نظر احساسی و عاطفی، ضعیف است.

مرثیه‌های شخصی

که شاعر بر اثر از دست یکی از خویشانش، سروده است؛ بنابراین از نظر احساسی و عاطفی، عموما قوی‌تر است.

مرثیه‌های مذهبی

که شاعران در سوگ رهبران مذهبی، عالمان دین یا مصیبت امامان به ویژه سهدالشهدا (ع) و یاران ایشان، می‌سرایند.

انواع منابع در ادبیات عاشورایی

کتاب‌های مقتل

مقتل یعنی محل کشته شدن. و در اصطلاح، کتاب مقتل، کتاب‌هایی هستند که دربارۀ شرح قتل حسین بن على (ع) و واقعۀ کربلا نوشته شده باشد.

• تسمیه من قتل مع الحسین بن علی علیهما السلام من ولده و اخوته و اهل بیته و شیعته، از ابن زبیر
• مقتل الحسین، از ابومخنف
• مقاتل الطالبین، از ابوالفرج اصفهانی
• مقتل الحسین، از ابوالقاسم سلیمان بن احمد شامی طبرانی
• الحسین و السنه، از سید عبدالعزیز طباطبایی
• مقتل الحسین بن علی بن ابی طالب، از محمدشجاع ضیف الله

کتاب‌های رجالی

کتب رجالی، کتبی هستند که نویسنده به شرح حال نویسی و رجال شناسی می‌پردازد. به عنوان مثال در بخش هشتم: "ترجمه الحسین علیه السلام و مقتله" کتاب الطبقات الکبری، نویسنده زندگی امام حسن (ع) و امام حسین (ع) را نوشته است؛ که از دوران کودکی امام، احادیث پیامبر (ص) در شان او، پیش‌گویی‌هایی درباره شهادت او، رفتن امام به مکه و کوفه، رخدادهای روز عاشورا، نام شهدای عاشورا، روانه کردن اسیران به کوفه و شام، دگرگونی‌های جهان پس از شهادت سیدالشهدا (ع)، قیام توابین و مراثی درباره امام (ع).

نمونه‌های دیگر در این باب:

• الطبقات الکبری، از محمدبن سعد
• انساب الشرف و اخبارهم، از احمدبن یحیی بلاذری

کتاب‌های حدیثی

کتاب‌هایی بر اساس روایات که در نقل مطالب، حتما سند و منبع آن ذکر می‌شود مانند:

• امالی، از شیخ صدوق
• شرح الاخبار فی فضائل الائمه الاطهار، از قاضی ابوحنیفه نعمان بن محمد تمیمی مغربی

کتاب‌های تاریخی و سیره

در این کتاب‌ها واقعه عاشورا، به صورت گزارش نوشته می‌شود. گاهی این گزارش به صورت کامل و گاهی به صورت خلاصه آمده است. به عنوان مثال کتاب "الامامه و السیاسه" از ابن قتیبه دینوری، گزارشی مختصر از اتفاقات عاشورا آورده است.

کتاب دیگر در این باب:

• الاخبار الطوال، از ابوحنیفه دینوری
• تاریخ یعقوبی، از احمد بن واضح یعقوبی
• تاریخ الرسل و الملوک (معروف به تاریخ طبری)، از ابوجعفر محمد بن جریر طبری
• الفتوح، از ابن اعثم کوفی
• الارشاد فی معرف حجج الله علی العباد، از شیخ مفید

منابع ادبی

در مورد شعر عاشورایی معاصر در زبان فارسی، بسیاری از شاعران خود دیوانی در مورد عاشورا دارند. به عنوان مثال می‌توان از دیوان‌های زیر نام برد:

• دوازده بند حاج سلیمان صباحی، از بیدگل کاشانی
• دیوان (مراثی)، از وصال شیرازی
• کلیات جودی، از عبدالجواد جودی
• مثنوی اشارات الحسینیه، از جلال الدین علی بن علی عنقا
• شمع جمع، از فواد کرمانی
• لاله‌های خونین، از ژولیده نیشابوری
• و ... .

تعزیه‌نامه‌ها

تعزیه‌، نوعی‌ نمایش‌ مذهبی‌ و سنّتیِ ایرانی‌ شیعی‌، عمدتاً در بارة‌ شهادت‌ امام‌ حسین‌ و مصائب‌ اهل‌بیت‌ (ع) است. کتاب تعزیه، کتبی هستند که نویسنده، واقعه عاشورا به سبک نمایشی نوشته است. به عنوان مثال می‌توان به کتاب:

• روضه‌الشهدا کاشفی
• مراثی محتشم کاشانی

دسته بندی منابع ادبیات عاشورایی

این منابع و مواخذ در کل به دو دسته تقسیم می‌شوند:

الف) مقتل‌ها و سوگ‎‌نامه‎های داستانی و نقالی عامیانه به نظم و نثر؛

کتاب‌هایی که عالمان مذهبی، ذاکران و واعظان تالیف کرده‌اند. اغلب این کتاب‌ها به سبک و شیوه مقتل‌های رسمی و تاریخی و همراه با احادیث و اخبار است. مانند:            

• جلاءالعیون مجلسی
• نوحه الاحزان محمد یوسف دهخوارقانی

ب) منظومه‌های نیمه نمایشی؛

منظومه‌ها و اشعار شاعران ساده گوی دوران صفوی و افشاری، یکی دیگر از منابع تعزیه‌نامه‌ها است. که به 5 دسته تقسیم می‌شود:

1. مدح و منقبت پیامبر (ص) و ائمه معصمومین (ع) (مانند اشعار خواجوی کرمانی)
2. مقتل‌های منظوم (مانند مشهد الشهدای فدایی یزد)
3. حماسه‌های مذهبی (مانند حمله حیدری)
4. مرثیه (مرثیه‎‌های محتشم کاشانی)
5. واقعه گویی (تعزیه در ایران از صادق همایونی)

منابع

• عاشورا در شعر و فرهنگ عامه، مرضیه محمدزاده، نشر مجتمع فرهنگی عاشورا، ص 20-70
• عرفان در ادبیات عاشورایی، اکرم اکرمی، نشر پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ص 7-14