۳٬۴۸۸
ویرایش
تعزیه نامه: تفاوت میان نسخه‌ها
پرش به ناوبری
پرش به جستجو
←منابع ادبی
(←منابع) |
|||
| خط ۶: | خط ۶: | ||
تعزیه نامه در دوره قاجار، رشد کیفی یافت. در همین دوره بسیاری از تعزیه نامه‌ها تدوین شد و به چاپ رسید.<ref>کالمار، 49؛ همایونی، «سیر ...»، 93</ref> تعزیه نامه‌ها در آغاز بسیار ساده بود و فقط در یک یا دو روز (تاسوعا و عاشورا) از سال اجرا می شد، ولی از دوران زندیه به این سو، در تمام 10 روز اول محرم و نیز برخی دیگر از ایام مذهبی سال، مانند روز شهادت امام علی (ع) به اجرا در می آمد.<ref>چلکوفسکی، «تعزیه ...»، 19، شهیدی، پژوهشی، 74</ref> | تعزیه نامه در دوره قاجار، رشد کیفی یافت. در همین دوره بسیاری از تعزیه نامه‌ها تدوین شد و به چاپ رسید.<ref>کالمار، 49؛ همایونی، «سیر ...»، 93</ref> تعزیه نامه‌ها در آغاز بسیار ساده بود و فقط در یک یا دو روز (تاسوعا و عاشورا) از سال اجرا می شد، ولی از دوران زندیه به این سو، در تمام 10 روز اول محرم و نیز برخی دیگر از ایام مذهبی سال، مانند روز شهادت امام علی (ع) به اجرا در می آمد.<ref>چلکوفسکی، «تعزیه ...»، 19، شهیدی، پژوهشی، 74</ref> | ||
اجرای تعزیه در مقیاس گسترده، سبب استفاده پی در پی از تعزیه نامه‌ها و نسخه برداری مکرر از آنها شد و این امر سبب آشفتگی، تحریف و اختلاط بخش‌هایی از تعزیه نامه‌ها با یکدیگر شد.<ref>همان، 127، 131</ref> ظاهرا این آشفتگی در زمان امیر کبیر (مق 1268 ق) به اوج خود رسیده بود، زیرا امیر از شهاب اصفهانی درباره او،<ref>نکـ: خیام پور، 517/2</ref> خواست تا 12 مجلس از وقایع کربلا را منظوم سازد و بدین‌سان از آشفتگی‌ها بکاهد.<ref>آدمیت، 321</ref> به هر تقدیر تعزیه نامه در حرکت رو به رشد خود، دچار تغییرات و تحولاتی شد که از جمله | اجرای تعزیه در مقیاس گسترده، سبب استفاده پی در پی از تعزیه نامه‌ها و نسخه برداری مکرر از آنها شد و این امر سبب آشفتگی، تحریف و اختلاط بخش‌هایی از تعزیه نامه‌ها با یکدیگر شد.<ref>همان، 127، 131</ref> ظاهرا این آشفتگی در زمان امیر کبیر (مق 1268 ق) به اوج خود رسیده بود، زیرا امیر از شهاب اصفهانی درباره او،<ref>نکـ: خیام پور، 517/2</ref> خواست تا 12 مجلس از وقایع کربلا را منظوم سازد و بدین‌سان از آشفتگی‌ها بکاهد.<ref>آدمیت، 321</ref> به هر تقدیر تعزیه نامه در حرکت رو به رشد خود، دچار تغییرات و تحولاتی شد که از جمله آنها، کاهش آواز و کلام یک نفره و کاسته شدن از گفت و گوهای طولانی و ملال آور بود که به دنبال خود، حرکت و عمل را بر گفتار چیرگی داد.<ref>شهیدی، همان، 74-75، 561-562</ref> | ||
==سرایندگان== | ==سرایندگان== | ||
| خط ۱۲: | خط ۱۲: | ||
==موضوعات و مضامین== | ==موضوعات و مضامین== | ||
با گسترش تعزیه نامه‌ها و تحول و دگرگونی در | با گسترش تعزیه نامه‌ها و تحول و دگرگونی در آنها، موضوع شهادت امام حسین (ع) نقش محوری یافت و داستان‌هایی که موضوعشان مقدم بر واقعه عاشورا و یا بر گرفته از آن بود، به صورت دوایر متحدالمرکزی پیرامون محور اصلی (عاشورا) قرار گرفت، موضوعاتی مانند رحلت پیامبر (ص) و یا اسارت اهل بیت (ع) در روز عاشورا (هنوی، 258). به موازات آنکه تعزیه پایگاه جدید اجتماعی یافت، تعزیه نامه‌ها نیز در اشکال، موضوعات و مضامین خود دستخوش تغییر شدند. موضوعات جدید، عبارت بود از: | ||
الف- «واقعه»، تعزیه نامه‌هایی که به شهادت و به خصوص شهادت امام حسین (ع) و یارانش در صحرای کربلا مربوط می شد، مثل تعزیه «هفتاد و دو تن»؛ | الف- «واقعه»، تعزیه نامه‌هایی که به شهادت و به خصوص شهادت امام حسین (ع) و یارانش در صحرای کربلا مربوط می شد، مثل تعزیه «هفتاد و دو تن»؛ | ||
| خط ۱۸: | خط ۱۸: | ||
ب- «پیش واقعه»، تعزیه نامه‌های فرعی که درباره یک «واقعه» نوشته می شد، مانند پیش واقعه «عباس هندو» که معمولا پیش از واقعه «شهادت حضرت عباس (ع)» اجرا می شد؛ | ب- «پیش واقعه»، تعزیه نامه‌های فرعی که درباره یک «واقعه» نوشته می شد، مانند پیش واقعه «عباس هندو» که معمولا پیش از واقعه «شهادت حضرت عباس (ع)» اجرا می شد؛ | ||
ج- «گوشه»، شبیه‌هایی بودند بیشتر دارای داستانی مستقل، غیر مذهبی و غیر مرتبط با کربلا و عاشورا با غلبه عنصر طنز در | ج- «گوشه»، شبیه‌هایی بودند بیشتر دارای داستانی مستقل، غیر مذهبی و غیر مرتبط با کربلا و عاشورا با غلبه عنصر طنز در آنها، مانند «شست بستن دیو».<ref>ملک پور، 242/1 -243؛ بیضایی، گوشه ای...،837؛ شهیدی، «دگرگونی»، 72-73 پژوهشی، 262</ref> | ||
تنوع اشکال تعزیه نامه‌ها، همچنین سبب ورود موضوعات جدید به این گونه آثار شد و آن را به موضوعات تاریخی (امیر تیمور و والی شام)، افسانه‌ای (جابلقا و جابلسا) و اساطیری (قصاب جوانمرد)، تقسیم کرد.<ref>نکـ: همان، 261-263؛ همایونی، «سیر»، 92، آرین پور، 324/1</ref> موضوعات جدید نیز دست تعزیه نویس را برای استفاده از مضامین نو باز گذاشت و به وی امکان داد تا مضامینی از ایران باستان، فرهنگ زردشتی و فولکلور ایرانی (مانند سنت حنا بستن در تعزیه «حضرت قاسم»)، فرهنگ مسیحی (تعزیه «وهب») و فرهنگ یهودی (تعزیه «چهار مرغ») را در آثارشان وارد کنند.<ref>کالمار، 68، 97: فتحعلی بیگی، 37، 39، 41، 49، 50، 52؛ ملک پور، 230/1؛ شهیدی، همانجا، نیز «تعزیه ها»، 122؛ همایونی ، «تحلیلی...»، 37-38؛ چلکوفسکی، «گفت و گو»، همانجا</ref> | تنوع اشکال تعزیه نامه‌ها، همچنین سبب ورود موضوعات جدید به این گونه آثار شد و آن را به موضوعات تاریخی (امیر تیمور و والی شام)، افسانه‌ای (جابلقا و جابلسا) و اساطیری (قصاب جوانمرد)، تقسیم کرد.<ref>نکـ: همان، 261-263؛ همایونی، «سیر»، 92، آرین پور، 324/1</ref> موضوعات جدید نیز دست تعزیه نویس را برای استفاده از مضامین نو باز گذاشت و به وی امکان داد تا مضامینی از ایران باستان، فرهنگ زردشتی و فولکلور ایرانی (مانند سنت حنا بستن در تعزیه «حضرت قاسم»)، فرهنگ مسیحی (تعزیه «وهب») و فرهنگ یهودی (تعزیه «چهار مرغ») را در آثارشان وارد کنند.<ref>کالمار، 68، 97: فتحعلی بیگی، 37، 39، 41، 49، 50، 52؛ ملک پور، 230/1؛ شهیدی، همانجا، نیز «تعزیه ها»، 122؛ همایونی ، «تحلیلی...»، 37-38؛ چلکوفسکی، «گفت و گو»، همانجا</ref> | ||
| خط ۴۶: | خط ۴۶: | ||
الف - مقتل‌ها و سوگنامه‌های داستانی: مانند آثاری که عالمان دینی و ذاکران، اولا به نثر و ثانیا به سبک مقاتل و مستند به احادیث و اخبار تالیف کرده‌اند. آثاری مانند جلاء العیون علامه مجلسی و نوحة الاحزان محمد یوسف دهخوارقانی<ref>شهیدی، همان، 499</ref>؛ یا داستان‌هایی که به نثر و گاه آمیخته به نظم نوشته شده است، مانند روضة الشهداء کاشفی و تحفة الذاکرین بیدل<ref>همان، 500-499؛ ملک پور، 213/1 -214؛ ساتن، 250، 252؛ هنوی، 258</ref>؛ و نیز آثاری که جنبه‌های قصه پردازی و نمایشی آنها بر وجوه روایتی غلبه دارد. بسیاری از جنگ‌ها و سفینه‌ها و مجموعه‌هایی که تاکنون چاپ نشده‌اند، دارای این ویژگی هستند.<ref>شهیدی، همان، 500-506</ref> | الف - مقتل‌ها و سوگنامه‌های داستانی: مانند آثاری که عالمان دینی و ذاکران، اولا به نثر و ثانیا به سبک مقاتل و مستند به احادیث و اخبار تالیف کرده‌اند. آثاری مانند جلاء العیون علامه مجلسی و نوحة الاحزان محمد یوسف دهخوارقانی<ref>شهیدی، همان، 499</ref>؛ یا داستان‌هایی که به نثر و گاه آمیخته به نظم نوشته شده است، مانند روضة الشهداء کاشفی و تحفة الذاکرین بیدل<ref>همان، 500-499؛ ملک پور، 213/1 -214؛ ساتن، 250، 252؛ هنوی، 258</ref>؛ و نیز آثاری که جنبه‌های قصه پردازی و نمایشی آنها بر وجوه روایتی غلبه دارد. بسیاری از جنگ‌ها و سفینه‌ها و مجموعه‌هایی که تاکنون چاپ نشده‌اند، دارای این ویژگی هستند.<ref>شهیدی، همان، 500-506</ref> | ||
ب - منظومه‌های نیمه نمایشی از شاعران ساده گوی دوران صفویه به بعد که بسیاری از اشعار | ب - منظومه‌های نیمه نمایشی از شاعران ساده گوی دوران صفویه به بعد که بسیاری از اشعار آنها، عین و یا با اندکی تغییر در تعزیه نامه‌ها درج شده است، مانند مدایح و مناقبی که حسن کاشی سروده است<ref>همان، 506-510</ref>؛ سوگنامه‌هایی که از سده 5 و 6 ق/11 و 12م در ادب فارسی وارد شده است، مانند برخی سروده‌های سنایی غزنوی و قوامی رازی<ref>همان، 507</ref>؛ مرثیه‌هایی که دارای بار احساسی بسیار است و شاعر با استفاده از کلمات عاطفی به بر انگیختن احساسات خواننده و یا شنونده می پردازد، مانند مرثیه‌های محتشم کاشانی و صباحی بیدگلی.<ref>شهیدی، هنوی، همانجاها؛ محجوب، 185؛ نیز نک: اقبال، 279-293</ref> | ||
ج - حماسه‌های منظوم مذهبی که در بحر متقارب سروده شده، و شرح دلاوری‌های پیامبر (ص) و امام علی(ع) و حمزه سیدالشهدا ست. از جمله این آثار است: حمله حیدری باذل مشهدی و خاوران نامه ابن حسام خوسفی.<ref>شهیدی، همان، 510-511: ملک پور، 213 / 1 -214؛ نیز نک: گلچین معانی، 193-203</ref> | ج - حماسه‌های منظوم مذهبی که در بحر متقارب سروده شده، و شرح دلاوری‌های پیامبر (ص) و امام علی(ع) و حمزه سیدالشهدا ست. از جمله این آثار است: حمله حیدری باذل مشهدی و خاوران نامه ابن حسام خوسفی.<ref>شهیدی، همان، 510-511: ملک پور، 213 / 1 -214؛ نیز نک: گلچین معانی، 193-203</ref> | ||
| خط ۷۲: | خط ۷۲: | ||
*همو، نه شرقی نه غربی، تهران، 1353ش، ساتن، الول، «منابع ادبی تعزیه»، تعزیه هنر بومی پیشرو ایران، ترجمه داوود حاتمی، تهران، 1367 ش | *همو، نه شرقی نه غربی، تهران، 1353ش، ساتن، الول، «منابع ادبی تعزیه»، تعزیه هنر بومی پیشرو ایران، ترجمه داوود حاتمی، تهران، 1367 ش | ||
*شهیدی، عنایت الله پژوهشی در تعزیه و تعزیه خوانی، تهران، 1380ش | *شهیدی، عنایت الله پژوهشی در تعزیه و تعزیه خوانی، تهران، 1380ش | ||
*همو، «تعزیه‌ها و لزوم گردآوری و تدوین و تصحیح و بازسازی | *همو، «تعزیه‌ها و لزوم گردآوری و تدوین و تصحیح و بازسازی آنها»، تعزیه و تئاتر در ایران، به کوشش لاله تقیان، تهران، 1374ش | ||
*همو، «دگرگونی و تحول در ادبیات و موسیقی تعزیه»، تعزیه هنر بومی پیشرو ایران، ترجمه داوود حاتمی، تهران، 1367 ش | *همو، «دگرگونی و تحول در ادبیات و موسیقی تعزیه»، تعزیه هنر بومی پیشرو ایران، ترجمه داوود حاتمی، تهران، 1367 ش | ||
*صیاد، پرویز، مقدمه بر متن تعزیه حر منسوب به مصطفی کاشانی، تهران، 1350 ش | *صیاد، پرویز، مقدمه بر متن تعزیه حر منسوب به مصطفی کاشانی، تهران، 1350 ش | ||