تغییرات مناسک عزاداری محرم
| تغییرات مناسک عزاداری محرم؛ انسان‌شناسی مناسک عزاداری محرم
| |
|---|---|
 | |
| نویسنده | جبار رحمانی |
| ناشر | تیسا |
| محل نشر | تهران |
| تاریخ نشر | ۱۳۹۵ |
| شابک | ۹۷۸-۶۰۰-۷۲۱۲-۵۰-۹ |
| تعداد صفحات | ۲۹۶ |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | ۱ |
کتاب تغییرات مناسک عزاداری محرم: انسان‌شناسی مناسک عزاداری محرم توسط جبار رحمانی با موضوع تشیع و گفتمان کربلا نگارش یافته است.
درباره کتاب[ویرایش | ویرایش مبدأ]
کتاب تغییرات مناسک عزاداری محرم ماحصل تحقیق پایان‌نامه نویسنده در سال ۱۳۸۴ شمسی است که به عنوان یک پژوهشگر با شک علمی آن را مورد کندوکاو قرار داده‌است و در ۲۹۶ صفحه توسط انتشارات تیسا به چاپ رسیده‌است.
جبار رحمانی در مقدمه کتاب بیان کرده که مطالب زیادی وجود دارد که برای بهتر شدن کتاب می‌توان به آن اضافه کرد ولی کتاب را بر مبنای همان متن اولیه تدوین کرده‌است. وی مباحث جدید را در کتب و مقالات مربوط به آن در یک مجموعه ۵ جلدی با عنوان «انسان‌شناسی مناسک عزاداری محرم» تدوین کرده‌است.
محتوای کتاب[ویرایش | ویرایش مبدأ]
- کتاب حاضر در پنج فصل با عناوین زیر منتشر شده است:
- نگاهی کلی به مطالعات تشیع و گفتمان کربلا
- چهارچوب کلی؛ دین به مثابه امر اجتماعی و نظام فرنگی
- جمع‌بندی مباحث نظری
- تحول عزاداری پس از انقلاب اسلامی
چکیده‌ای از کتاب[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در فصل اول، نویسنده به تاریخ تشیع و مناسک تشیع از جمله عزداری محرم پرداخته است و آن را یکی از مهمترین موضوعات برای شناخت دین‌داری ایرانیان میداند. او متعقد است که این موضوع با مفهوم گفتمان (عبارت‌هایی که با هم در کارند تا به چیزی شکل بدهند مانند کربلا که هم از شهرهای مقدس است هم واقعه عاشورا در آن رخ داده‌است) کربلا بیان کرده‌است. ایشان در بررسی تحلیلی خود میان مراسم مردم در نقاط مختلف با فرهنگ‌های مختلف تفاوت قائل شده و هدف اصلی پژوهش خود را مردم فرودست (از نظر اقتصادی پایین و از نظر شهرنشینی در محله‌های متوسط و پایین) قرار داده‌است.
در فصل دوم نویسنده دین را از رویکردهای مختلف ذهنی و عقلانی و ... مورد توجه قرار داده و نظر متفکرانی مانند مارکس، تایلور، فریزر و ... را در این رابطه بیان کرده‌است. ایشان سپس به بررسی نظر «دورکیم» در مورد دین پرداخته است. دورکیم وجه اصلی دین را در دو مفهوم مقدس (لاهوت) و نامقدس (ناسوت) بیان میکند و سپس به بررسی این دو مفهوم میپردازد. سپس دورکیم در بحث پیرامون مطالعات اجتماعی دین، در مورد دین و اجتماع، دین و نمادهای مقدس، دین و مناسک، مناسک عزاداری، مناسک تغییرات و بازتابندگی توضیحاتی ارائه داده‌است. دورکیم در بحث دین در اجتماع، واقعیت دین را امری اجتماعی میداند و در بحث دین و نمادهای مقدس، دین را امری قدسی و نمادی میداند که در نمادهای گوناگون تجلی پیدا میکند. او سپس به بررسی «توتیسم» به مثابه امری مقدس در جریان دین‌ورزی افراد اشاره میکند و احترام افراد به توتم و نمادهای توتمی را نوعی وظیفه میداند و نمادهای دینی را تداوم حیات اجتماعی در وجه نمادین و در قالب دین توصیف میکند. دورکیم همچنین معتقد است در دین ، دو عنصر بنیادی باورها و مناسک وجود دارد که در مناسک بیشتر بر مناسک جمعی و مشترک تاکید دارد و آن را به سه دسته کیش عبادی مثبت، کیش عبادی منفی وکیش‌های کفاره‌پرداز تقسیم میکند و به توضیح در مورد هر کدام میپردازد. در مناسک عزاداری نیز دورکیم معتقد است که مناسک عزاداری بر اثر علل غیرشخصی و نحوه تلقی اخلاقی گروه تعیین می‌شود. با هم بودن و جمع بودن افراد موجب تقویت احساس آنها می‌شود.
نویسنده در بحث بعدی به آرا و اندیشه‌های «گیرتز» انسان شناس معاصر جهان میپردازد، که معتقد است دین همیشه به عملی دو مرحله‌ای (مرحله تحلیل معانی و کشف پیوند نمادها با ساختار جامعه) نیازمند است. سپس به مفهوم فرهنگ و نماد در نظریه‌های گیرتز پرداخته و فرهنگ را نوعی بازنمایی جهانی و نماد را محمل الگوهای معنایی تاریخی یک فرهنگ میداند. گیرتز در بحث فرهنگ و دین بیش از همه به معناسازی تاکید دارد و در بحث دین به مثابه نظام فرهنگی، دین را مجموعه‌ای از نمادها میداند.
در فصل سوم نویسنده به صورت‌بندی تاریخی گفتمان شیعه، تاریخ مراسم عزاداری و عزاداری در سفرنامه‌های مستشرقان پرداخته است و نظام نمادین گفتمان کربلا و عزاداری محرم را میراثی تاریخی میداند که بازتاب صورت‌بندی تاریخ تشیع است. سپس به لفظ تشیع در صدر اسلام میپردازد که دارای معنایی همانند معانی امروزی نبوده و در توالی ژئوپولتیک شیعه ۳ مرحله مهم شامل موارد زیر دارد:
۱) مرحله مبارزه سیاسی برای کسب حق امامت.
۲) مرحله تاریخ تکوین تشیع از قرن 11 میلادی.
۳) قرار داشتن در زیر سرکوب که در این دوره شیعه معنی دیگری یافته و آن عبارت است از تقسیم‌بندی جغرافیایی فرق شیعه برای فرار از شدت عمل سنی‌هاو پناه گرفتن شیعیان در مناطق کوهستانی.
نویسنده سپس با اشاره به دوره صفویه و تغییر گسترده تشیع در ایران و عراق به آمیخته شدن مذهب تشیع با هویت ایرانی اشاره میکند و با اشاره به مهدویت و حکومت آرمانی شیعه آخرالزمانی به مراحل اولیه تکوین این مذهب اشاره دارد. در مرور اجمالی تاریخ عزاداری نویسنده اذعان دارد که در گفتمان کربلا ریشه عزاداری به خود ائمه و امامان منصوب است و بعد به عزاداری شیعه در دوره‌های مختلف از جمله آل‌بویه، صفویه و ... پرداخته‌است. ایشان با بررسی آن در دوران انقلابی تشیع، بیان میکند امام خمینی (ره) در گفتمان کربلا ظهور خاصی پیدا کرد و با تشبیه شاه به یزید اشاره به حذف مشروعیت و مبارزه نهایی در آن دوران دارد. او از مناسک عزاداری به عنوان مناسک ثانویه یاد کرده است، یعنی مناسکی نیستند که بنیانگذاران اولیه آن را تعریف کرده باشند ولی به نرمی با زندگی مردم آمیخته شده و زمینه را برای گسترش آن بوجود آمده‌است.
درمناسک عزاداری سفرنامه‌های غربی از «پیتر دلاواله» نخستین سفرنامه‌نویس که در دوره شاه عباس با انگیزه مبارزه علیه عثمانی‌ها به ایران آمد، سخن می‌گوید که در توصیف عزاداری محرم آن را مفصل‌تر از عزاداری 21 رمضان دانست و در کتاب توصیف آن را از منظر دلاواله آورده‌است. سفرنامه‌نویس بعدی که به او اشاره شده «انگلبرت کمپفر» است که در نیمه قرن 17 به ایران آمد و در سفرنامه خود به مناسک عاشورا در امامزاده، زیارت کربلا و ... پرداخته‌است. همچنین به سفرنامه‌نویسان دیگری از جمله جملی کارری، یاکوب ادوارد پولاک، هانریش و ... اشاره کرده و توضیحاتی در مورد سفرنامه‌های آنها در کتاب ارائه نموده‌است.
در فصل چهارم به تحول عزاداری پس از انقلاب اسلامی طبق یک پژوهش میدانی پرداخته است و جامعه پژوهش خود را قشر فرودست قرار داده‌است. او به بررسی گفتمان کربلا در ایران قبل از انقلاب و پس از انقلاب میپردازد. مهمترین ویژگی گفتمان کربلا جنبه سیاسی آن می‌باشد که جنگ ایران و عراق به آن دامن زد و شخصیتهایی مانند صادق آهنگران که با مداحی رزمندگان را به جنگ ترغیب و به آنها روحیه می‌داد، را معرفی میکند. سپس به دوران سازندگی هاشمی و اصلاحات و ظهور مداحی‌های جدید میپردازد. سپس به مداحانی مانند نریمان پناهی، سیدمحمدجواد ذاکر (سمبل سبک جدید) ، مهدی اکبری، عبدالرضا هلالی میپردازد که در کتاب در مورد سبک‌های هر کدام توضیحاتی ارائه شده‌است. در قسمتی از کتاب در مورد سبک‌های مداحی‌های جدیدتوضیحاتی ارائه شده‌است که گفتمان کربلا را به سبک جدید (سبک پاپ) تغییر دادند و آن را مخصوصا از نظر موسیقیایی تقلیدی از خوانندگان لس آنجلسی میداند و مهمترین ویژگی این سبک حضور گسترده جوانان فرودست شهری در آنهاست که نمونه‌هایی از آن مداحی‌ها در کتاب ذکر شده‌است که واکنش‌های شدیدی از طرف برخی مراجع مانند جوادی آملی و مکارم شیرازی را در پی داشت.
از جمله اختلاف‌هایی هیئت‌های سنتی و جدید وجود نمادها مانند علم، کتل و ... درهیئت‌های سنتی است که جای آنها در هیئت‌های جدید خالی است که در کتاب توضیحاتی در مورد اختلافات دیگر آنها صحبت شده‌است. همچنین به مهمترین نمادها مانند عزاداری، اندوه و ماتم، اشک و گریه و ... نیز با توضیحاتی پرداخته‌شده‌است.
در فصل پنجم نویسنده نتیجه‌گیری خود را از پژوهش در مورد گفتمان عاشورا و دین در قشرهای فرودست شهری و بازاندیشی مفهوم دین در مطالعات اجتماعی و فرهنگی و ... ارائه داده‌است و نتیجه گرفته که مردم و دین مجموعه‌ای یکدست نیستند و قشرهای گوناگون دین‌داری یکسان ندارند و آنها را باید مجموعه‌ای از گفتمان خواند. نخبگان روشنفکر در وجوهی همانند روحانیت و بیشتر در نفی گفتمان عاشورا با قشر فرودست میداند.