تکیه: تفاوت میان نسخه‌ها

پرش به ناوبری پرش به جستجو
۳۱۴ بایت اضافه‌شده ،  ‏۱۴ ژانویهٔ ۲۰۲۰
خط ۱: خط ۱:
'''تکیه'''، ساختمانی با معماری و فضاسازی ویژه برای برگزاری آیین‌های نمایشی شبیه‌خوانی و مراسم عزاداری و نیز جایی خاص برای اجرای مناسک اهل تصوف و درویشان است.
'''تکیه'''، ساختمانی با معماری و فضاسازی ویژه برای برگزاری آیین‌های نمایشی شبیه‌خوانی و مراسم عزاداری و نیز جایی خاص برای اجرای مناسک اهل تصوف و درویشان است.


تکیه واژه‌ای برگرفته از فعل «توکّأ» (دراجی، 23-22) یا «دکأ» و «اتکأ» عربی است (الموسوعة...، 1/ 564) و به معنای تکیه کردن بر چیزی و نیز جایی که در آن درویشان خانه می‌‌کنند (دراجی، 23). در ادبیات فارسی تکیه به معنای بالش و چیزی که بر آن تکیه زنند، مکان قرار گرفتن فقیران و به مجاز پشت و پناه (آنندراج، 2/ 1166)، مکان آرمیدن، تکیه‌گاه و پشتی (براون، 97)، حسینیه که در آن روضه‌خوانی و تعزیه‌داری کنند (نفیسی، ذیل واژه؛ نیز نک‍ : بلاغی، (ط‌) 49) و جای تعزیه‌خوانی و روضه‌خوانی (لغت‌نامه...، ذیل واژه) آمده است.
تکیه واژه‌ای برگرفته از فعل «توکّأ»<ref>دراجی، 23-22.</ref> یا «دکأ» و «اتکأ» عربی است<ref>الموسوعة...، 1/ 564.</ref> و به معنای تکیه کردن بر چیزی و نیز جایی که در آن درویشان خانه می‌‌کنند.<ref>دراجی، 23.</ref> در ادبیات فارسی تکیه به معنای بالش و چیزی که بر آن تکیه زنند، مکان قرار گرفتن فقیران و به مجاز پشت و پناه<ref>آنندراج، 2/ 1166.</ref>، مکان آرمیدن، تکیه‌گاه و پشتی<ref>براون، 97.</ref>، حسینیه که در آن روضه‌خوانی و تعزیه‌داری کنند<ref>نفیسی، ذیل واژه؛ نیز نک‍ : بلاغی، (ط‌) 49.</ref> و جای تعزیه‌خوانی و روضه‌خوانی (لغت‌نامه...، ذیل واژه) آمده است.


برخی به اشتباه اصل و ریشۀ تکیه را ترکی و آن را برگرفته‌ از «تُکَأَة» عربی پنداشته (عدنانی، 97؛ الموسوعة، همانجا)، و با رباط و زاویۀ‌ عربی مشابه و به معنای آن دانسته‌اند (خیرالدین، 2/ 384). تکیه به معنای قرارگاهی که صوفیان در آن پیرامون شیخ گرد می‌‌آیند و مراسم ذکر و نیایش و آداب صوفیانه به جا می‌‌آورند، دقیقاً با معنای رباط، خانقاه، درگاه، زاویه و آستانه همانندی دارد (EI2, X/415؛ نیز نک‍ : ه‍ د، خانقاه).
برخی به اشتباه اصل و ریشۀ تکیه را ترکی و آن را برگرفته‌ از «تُکَأَة» عربی پنداشته<ref>عدنانی، 97؛ الموسوعة، همانجا.</ref>، و با رباط و زاویۀ‌ عربی مشابه و به معنای آن دانسته‌اند.<ref>خیرالدین، 2/ 384.</ref> تکیه به معنای قرارگاهی که صوفیان در آن پیرامون شیخ گرد می‌‌آیند و مراسم ذکر و نیایش و آداب صوفیانه به جا می‌‌آورند، دقیقاً با معنای رباط، خانقاه، درگاه، زاویه و آستانه همانندی دارد.<ref>EI2, X/415؛ نیز نک‍ : ه‍ د، خانقاه.</ref>


کاربرد واژۀ تکیه به معنای زاویه نخستین بار گویا در متون عثمانی آمده، و از سدۀ 10ق/16م به این سو مفهوم و معنای آن توسعه یافته (EI2، همانجا) و خانۀ عبادت و جای برگزاری آیین‌های صوفیانه و جای اقامت درویشان شده است (مصطفى، 93). پس از فتوحات عثمانی، تکیه در معماری سوری و مصری جای رباط و خانقاه را گرفت و به تالار سقف‌دار و گنبدداری گفته شد که از مکتب قسطنطنیه تأثیر گرفته بود (براون، همانجا).
کاربرد واژۀ تکیه به معنای زاویه نخستین بار گویا در متون عثمانی آمده، و از سدۀ 10ق/16م به این سو مفهوم و معنای آن توسعه یافته<ref>EI2، همانجا.</ref> و خانۀ عبادت و جای برگزاری آیین‌های صوفیانه و جای اقامت درویشان شده است.<ref>مصطفى، 93.</ref> پس از فتوحات عثمانی، تکیه در معماری سوری و مصری جای رباط و خانقاه را گرفت و به تالار سقف‌دار و گنبدداری گفته شد که از مکتب قسطنطنیه تأثیر گرفته بود.<ref>براون، همانجا.</ref>


در پایان دورۀ امپراتوری عثمانی، تکیه در بیشتر نقاط جهان اسلامی کاربری خانقاهی تازه‌ای یافت و در آناتولی و بالکان از زاویه فاصله گرفت و جدا شد. در آن زمان تکیه ارکانی مانند سماع‌خانه یا توحید‌خانه، فضای ویژۀ مقابر شیوخ، حرم خانواده، جای پذیرایی و واحد‌هایی برای منزل کردن درویشان و میهمانانِ گذری و مانند آن‌ها را دربر می‌گرفت (EI2, X/415-416). در این دوره‌‌ها تکیه در ایران نیز شبیه دیگر سرزمین‌های اسلامی نقش و کاربری زاویه و خانقاهی داشت و در اصفهان در اصطلاح به بقاعی گفته می‌شد که در آن شخصیتی مقدس و بزرگ مدفون بود (بلاغی، همانجا). ‌ابن‌بطوطه در سدۀ 8 ق/14م در اصفهان در زاویه‌ای منسوب به شیخ علی بن سهل، شاگرد جنید منزل می‌کند. او این زاویه را زیارتگاه مردم شهر معرفی کرده، می‌گوید: هر مسافری که به این زاویه وارد می‌شد، از او با غذا پذیرایی می‌کردند (1/ 212).
در پایان دورۀ امپراتوری عثمانی، تکیه در بیشتر نقاط جهان اسلامی کاربری خانقاهی تازه‌ای یافت و در آناتولی و بالکان از زاویه فاصله گرفت و جدا شد. در آن زمان تکیه ارکانی مانند سماع‌خانه یا توحید‌خانه، فضای ویژۀ مقابر شیوخ، حرم خانواده، جای پذیرایی و واحد‌هایی برای منزل کردن درویشان و میهمانانِ گذری و مانند آن‌ها را دربر می‌گرفت.<ref>EI2, X/415-416.</ref> در این دوره‌‌ها تکیه در ایران نیز شبیه دیگر سرزمین‌های اسلامی نقش و کاربری زاویه و خانقاهی داشت و در اصفهان در اصطلاح به بقاعی گفته می‌شد که در آن شخصیتی مقدس و بزرگ مدفون بود.<ref>بلاغی، همانجا.</ref> ‌ابن‌بطوطه در سدۀ 8 ق/14م در اصفهان در زاویه‌ای منسوب به شیخ علی بن سهل، شاگرد جنید منزل می‌کند. او این زاویه را زیارتگاه مردم شهر معرفی کرده، می‌گوید: هر مسافری که به این زاویه وارد می‌شد، از او با غذا پذیرایی می‌کردند.<ref>1/ 212.</ref>


==تکیه با کاربری تازه==
==تکیه با کاربری تازه==
با پیدایی پدیدۀ نمایشی شبیه‌خوانی و توسعه و رشد آن در ایران، به‌ ویژه در شهر‌های بزرگ، تکیه‌ کاربری خانقاهی و آرامگاهی خود را از دست می‌دهد و حضور دیگری با کاربری تازه مانند حسینیه می‌یابد و فضایی برای نمایش شبیه‌خوانی و مراسم عزاداری می‌شود. در اینکه از چه زمانی این گونه مراسم مذهبی در فضای تکیه برگزار می‌شده است، اطلاع دقیق و سند معتبری در دست نیست. گلریز (ص 381- 380) در مینودر به نقل از حسین مسرور در ده‌ نفر قزلباش می‌نویسد: در دورۀ شاه طهماسب اول صفوی (سل‍‍ 930-984ق/1524- 1576م) و جانشین او شاه‌ اسماعیل دوم، در تکیه‌ها، به‌ ویژه تکیۀ دولت و تکیۀ جوانشیر قزوین، در شب‌‌های ماه رمضان غرفه‌‌های پایِ توغ تکیه را «سَرْدَم» می‌بستند و در آن‌ها مراسم سخنوری و مناظرات ادبی و مشاعره ترتیب می‌دادند. در شب‌های ماه رمضان جمعیت در تکیۀ دولت چندان بود که هر شب حدود 80 من ته شمع در آن جارو می‌کردند. در آن دوره‌ها گویی هنوز مراسم عزاداری عاشورا به تکیه‌ها راه نیافته بوده است (یادداشت مؤلف). بعدها، ظاهراً از دورۀ قاجار، در تکیه‌‌های قزوین مراسم عزاداری در ایام عاشورا بر پا می‌کرده‌‌اند (گلریز، 581). در قم هر تکیه مرشدی داشت که با اسباب 17 سلسله، سردمی را در آن می‌آراست و قرآن و رحلی بر بالای آن قرار می‌داد و مدخل آن را با قفلی که دو زنجیر را به هم می‌پیوست، می‌بست و مراسم سخنوری ترتیب می‌داد (برای تفصیل آذین‌بندی سردم تکیه و نام اسباب هفده‌گانه و چگونگی آیین سخنوری، نک‍ : عباسی، 59-63).
با پیدایی پدیدۀ نمایشی شبیه‌خوانی و توسعه و رشد آن در ایران، به‌ ویژه در شهر‌های بزرگ، تکیه‌ کاربری خانقاهی و آرامگاهی خود را از دست می‌دهد و حضور دیگری با کاربری تازه مانند حسینیه می‌یابد و فضایی برای نمایش شبیه‌خوانی و مراسم عزاداری می‌شود. در اینکه از چه زمانی این گونه مراسم مذهبی در فضای تکیه برگزار می‌شده است، اطلاع دقیق و سند معتبری در دست نیست. گلریز<ref>ص 381- 380.</ref> در مینودر به نقل از حسین مسرور در ده‌ نفر قزلباش می‌نویسد: در دورۀ شاه طهماسب اول صفوی<ref>سل‍‍ 930-984ق/1524- 1576م.</ref> و جانشین او شاه‌ اسماعیل دوم، در تکیه‌ها، به‌ ویژه تکیۀ دولت و تکیۀ جوانشیر قزوین، در شب‌‌های ماه رمضان غرفه‌‌های پایِ توغ تکیه را «سَرْدَم» می‌بستند و در آن‌ها مراسم سخنوری و مناظرات ادبی و مشاعره ترتیب می‌دادند. در شب‌های ماه رمضان جمعیت در تکیۀ دولت چندان بود که هر شب حدود 80 من ته شمع در آن جارو می‌کردند. در آن دوره‌ها گویی هنوز مراسم عزاداری عاشورا به تکیه‌ها راه نیافته بوده است.<ref>یادداشت مؤلف.</ref> بعدها، ظاهراً از دورۀ قاجار، در تکیه‌‌های قزوین مراسم عزاداری در ایام عاشورا بر پا می‌کرده‌‌اند.<ref>گلریز، 581.</ref> در قم هر تکیه مرشدی داشت که با اسباب 17 سلسله، سردمی را در آن می‌آراست و قرآن و رحلی بر بالای آن قرار می‌داد و مدخل آن را با قفلی که دو زنجیر را به هم می‌پیوست، می‌بست و مراسم سخنوری ترتیب می‌داد.<ref>برای تفصیل آذین‌بندی سردم تکیه و نام اسباب هفده‌گانه و چگونگی آیین سخنوری، نک‍ : عباسی، 59-63.</ref>


کاظم روحانی بدون ارائۀ سند و مدرکی تاریخی تکیه را در دورۀ صفوی «کوچک‌ترین واحد فعالیت دینی و صنفی» معرفی می‌کند و می‌نویسد: «تکایا نه فقط محل برگزاری مراسم مذهبی به شمار می‌آمد، بلکه مشکلات صنفی و اقتصادی هم در آنجا مطرح می‌گردیده است» (ص 68).
کاظم روحانی بدون ارائۀ سند و مدرکی تاریخی تکیه را در دورۀ صفوی «کوچک‌ترین واحد فعالیت دینی و صنفی» معرفی می‌کند و می‌نویسد: «تکایا نه فقط محل برگزاری مراسم مذهبی به شمار می‌آمد، بلکه مشکلات صنفی و اقتصادی هم در آنجا مطرح می‌گردیده است».<ref>ص 68.</ref>


بی‌ تردید پس از نزدیک‌ شدن شریعت و طریقت، یا به عبارت دیگر نزدیکی مذهب و تصوف به یکدیگر، همان طور که ذکاء می‌گوید (ص 283)، از تکیه برای برگزاری مراسم عزاداری و روضه‌خوانی و نمایش‌های مذهبی استفاده می‌کرده‌اند. این زمان علی‌ التحقیق باید سال‌های اواخر دورۀ صفوی، یا آغاز دورۀ زندیان بوده باشد (شهیدی، 243). پیترسن (ص 65-66) با نقل متن کتیبه‌ای به تاریخ 1202ق/ 1788م -که هانری ماسه از منزلگاهی در استراباد رونویس کرده است- می‌نویسد: در آن ناحیه صحن تکیه‌ای برای اجرای مراسم سوگواری امام حسین‌(ع) ساخته بودند. نوشتۀ این کتیبه توسعۀ آیین‌‌های مذهبی و در آن میان ظاهراً تعزیه‌خوانی را در سال‌‌های پایانی سلطنت زندیان در ایران و ساختن جایگاهی ویژه برای این گونه نمایش‌‌های مذهبی را نشان می‌دهد. به هر روی می‌توان با اندکی تسامح برگزاری مراسم عزاداری و تعزیه‌خوانی را در تکیه به اواخر دورۀ صفوی، یعنی به حدود 200 سال پیش رساند (یادداشت مؤلف). سرانجام پیترسن اجرای نخستین نمایش‌‌های تعزیه را در فضای خاص به نام تکیه، زمانی پس از دو دهۀ نخست سدۀ 19م می‌داند و می‌نویسد: این نوع تکیه ابتدا عمدتاً در استان‌‌های کنار دریای خزر و در میان دژ نیرو‌‌های شیعه پدید آمد (ص 68).
بی‌ تردید پس از نزدیک‌ شدن شریعت و طریقت، یا به عبارت دیگر نزدیکی مذهب و تصوف به یکدیگر، همان طور که ذکاء می‌گوید<ref>ص 283.</ref>، از تکیه برای برگزاری مراسم عزاداری و روضه‌خوانی و نمایش‌های مذهبی استفاده می‌کرده‌اند. این زمان علی‌ التحقیق باید سال‌های اواخر دورۀ صفوی، یا آغاز دورۀ زندیان بوده باشد.<ref>شهیدی، 243.</ref> پیترسن<ref>ص 65-66.</ref> با نقل متن کتیبه‌ای به تاریخ 1202ق/ 1788م -که هانری ماسه از منزلگاهی در استراباد رونویس کرده است- می‌نویسد: در آن ناحیه صحن تکیه‌ای برای اجرای مراسم سوگواری امام حسین‌(ع) ساخته بودند. نوشتۀ این کتیبه توسعۀ آیین‌‌های مذهبی و در آن میان ظاهراً تعزیه‌خوانی را در سال‌‌های پایانی سلطنت زندیان در ایران و ساختن جایگاهی ویژه برای این گونه نمایش‌‌های مذهبی را نشان می‌دهد. به هر روی می‌توان با اندکی تسامح برگزاری مراسم عزاداری و تعزیه‌خوانی را در تکیه به اواخر دورۀ صفوی، یعنی به حدود 200 سال پیش رساند.<ref>یادداشت مؤلف.</ref> سرانجام پیترسن اجرای نخستین نمایش‌‌های تعزیه را در فضای خاص به نام تکیه، زمانی پس از دو دهۀ نخست سدۀ 19م می‌داند و می‌نویسد: این نوع تکیه ابتدا عمدتاً در استان‌‌های کنار دریای خزر و در میان دژ نیرو‌‌های شیعه پدید آمد.<ref>ص 68.</ref>


==تکیه و حسینیه==
==تکیه و حسینیه==
خط ۴۴: خط ۴۴:




'''نمای بیرونی تکیۀ دولت جدید، نقاشی از ابوتراب غفاری (ذکاء،291)'''
'''نمای بیرونی تکیۀ دولت جدید، نقاشی از ابوتراب غفاری (ذکاء، 291)'''




خط ۵۲: خط ۵۲:




'''تعزیه خوانی در کاروان سرای ارامنه در تهران، عکس از کویر‌‌های ایران (هدین،851)'''
'''تعزیه خوانی در کاروان سرای ارامنه در تهران، عکس از کویر‌‌های ایران (هدین، 851)'''




خط ۱۵۸: خط ۱۵۸:
==پیوند به بیرون==
==پیوند به بیرون==


*منبع مقاله: دائرةالمعارف بزرگ اسلامی
*[https://www.cgie.org.ir/fa/publication/entryview/3106 منبع مقاله: دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]


==منابع==
==منابع==
خط ۲۲۸: خط ۲۲۸:
*Serena, C., Hommes et choses en Perse, Paris, 1883.
*Serena, C., Hommes et choses en Perse, Paris, 1883.


== پی‌نوشت ==
[[رده:اماکن]]
[[رده:اماکن]]
[[رده:اماکن مذهبی]]
[[رده:اماکن مذهبی]]
[[رده:تکیه‌ها]]
[[رده:تکیه‌ها]]
۳٬۴۸۸

ویرایش

منوی ناوبری