ابو الفتح کشاجم: تفاوت میان نسخه‌ها

| تاریخ مرگ        = 970 (میلادی)/ 360 (قمری)

'''ابو الفتح کشاجم<ref>به این علت خود را" کشاجم" نامید که هریک از حروف پنجگانه آن اشاره به یکی از فنونی داشت که در آن مهارت و تسلّط داشت: ک: کاتب، ش: شاعر، الف: ادب و انشاء و سرود، ج: جدل یا جود، م: متکلّم و منطقی و منجّم. هنگامی‌که در علم طب هم مهارت کامل یافت حرف ط را به آن افزود" طکشاجم" لکن بدان شهرت نیافت.</ref> محمود بن محمّد بن حسین بن سندی بن شاهک رملی<ref>رملی: منسوب به رمله از آبادی‌های فلسطین.</ref>'''، متوفی به سال 306 ه. ق. شاعر، نویسنده، متکلّم و منجّم، محقّق و از طبیبان ماهر و زبردست بود.

== تبارشناسی ==

جد ابوالفتح، سندی بن شاهک دشمن خاندان طهارت بود و فشار و سختگیری‌اش نسبت به امام موسی بن جعفر (ع) در زندان هارون الرّشید بر کسی پوشیده نیست ولی او آشکارا به حمایت از [[اهل بیت (ع)|اهل بیت]] برخاسته است و اشعار بسیاری در مدح و رثای علی (ع) و اولادش دارد.<ref>شذرات الذهب؛ ج 3، ص 37.</ref>

از کشاجم دو فرزند به نام‌های ابو الفرج و ابو نصر احمد به‌جا ماند که ابو نصر احمد هم شاعری ادیب بود و کشاجم در اشعار خود به [[مداحى|مدح]] فرزندش ابو نصر احمد پرداخته است.<ref> الغدیر؛ ج 4، ص 5- 23 با تلخیص.</ref>

== سرودن شعر ==

ابوبکر، محمّد بن عبد اللّه حمدونی دیوان شعر ابوالفتح، را مرتّب کرد و اضافاتی را که از پسر کشاجم (ابی الفرج) به دست آورده بود، بدان ملحق نمود.

کشاجم از شهر خود رمله به قصد سیاحت حرکت کرد و به مصر و [[شام]] و عراق سفر کرد و در ضمن سیاحت‌ها با شاهان و وزراء و امراء نشست داشت و از جوائز آنان بهره‌مند می‌شد و از عطایشان برای ادامه سفر استقبال می‌کرد. هم‌چنین با رجال علم و ادب و حدیث نیز رفت‌وآمد داشت و بین او و دانشمندان بزم‌های ادبی و مجالس مناظره تشکیل شده و همین امر باعث شد تا با علوم مختلفه آشنا و ماهر گردد. و در نویسندگی و خطابه از رجال علم و ادب معرفی شود.<ref>مروج الذهب؛ ج 2، ص 523.</ref>

== تالیفات ==

== نمونه اشعار ==

=== مرثیه‌ آل رسول (ص) ===

==== متن عربی ====

# بکاء و قلّ غناء البکاءعلی رزء ذریّة الأنبیاء

# لئن ذلّ فیه عزیز الدّموع‌لقد عزّ فیه ذلیل العزاء

# أعاذلتی إنّ برد التّقی‌کسانیه حبیّ لأهل الکساء

# سفینة نوح فمن یعتلق‌بحبّهم یعتلق بالنجاء

# لعمری لقد ضلّ رأی الهوی‌بأفئدة من هواها هوائی  

# و أوصی النبیّ و لکن غدت‌وصایاه منبذة بالعراء

# و من قبلها أمر المیّتون‌بردّ الامور إلی الأوصیاء

# و لم ینشر القوم غلّ الصدور حتّی طواه الرّدی فی رداء

# و لو سلّموا لإمام الهدی‌لقوبل معوجّهم باستواء

# هلال إلی الرشد عالی الضیاو سیف علی الکفر ماضی المضاء  

# و بحر تدفّق بالمعجزات‌کما یتدفّق ینبوع ماء

# علوم سماویّة لا تنال‌و من ذاینال نجوم السماء؟

# لعمری الاولی جحدوا حقّه‌و ما کان أولاهم بالولاء

# و کم موقف کان شخص الحمام‌من الخوف فیه قلیل الخفاء

# جلاه فإن أنکروا فضله‌فقد عرفت ذاک شمس الضحاء  

# أراها العجاج قبیل الصّباح‌و ردّت علیه بعید المساء

# و إن وتر القوم فی بدرهم‌لقد نقض القوم فی کربلاء

# مطایا الخطایا خذی فی الظلام‌فماهمّ ابلیس غیر الحداء

# لقد هتکت حرم المصطفی‌و حلّ بهنّ عظیم البلاء

# و ساقوا رجالهم کالعبیدو حادوا نساءهم کالإماء  

# فلو کان جدّهم شاهدالیتبع أظعانهم بالبکاء

# حقود تضرّم بدریّةوداء الحقود عزیز الدواء

# تراه مع الموت تحت اللواء و اللّه و النصر فوق اللواء

# غداة خمیس إمام الهدی‌و قد غاث فیهم هزبر اللقاء

# و کم أنفس فی سعیر هوت‌و هام مطیّرة فی الهواء  

# بضرب کما انقدّ جیب القمیص‌و طعن کما انحلّ عقد السقاء

# و خیرة ربّی من الخیرتین‌و صفوة ربّی من الأصفیاء

# طهرتم فکنتم مدیح المدیح‌و کان سواکم هجاء الهجاء

# قضیت بحبّکم ما علیّ‌إذا ما دعیت لفصل القضاء

# و أیقنت أنّ ذنوبی به‌تساقط عنّی سقوط الهباء

# فصلّی علیکم آله الوری‌صلاة توازی نجوم السماء <ref>الغدیر؛ ج 4، ص 15- 17. ادب الطف؛ ج 2، ص 42 و 43.</ref>

==== ترجمه ====

# می‌گریم ولی گریه بر خاندان انبیاء چه دردی دوا خواهد کرد؟

# اگر در این ماتم اشک‌های نازنین و عزیزم به خاک می‌ریزد، در عوض صبر و شکیبائیم سر به آسمان می‌ساید.

# ای دوست نکوهش مکن! این جامه‌ی تقوی که به تن دارم، از برکت همان محبّتی است که به خاندان نبوّت دارم.

# همانها که چون کشتی نوح، هرکس به دوستی و ولایتشان چنگ زند اهل نجات است.

# به جان خودم سوگند که هوی و هوس به گمراهی کشید دلهایی را که از محبّت آنان خالی است.

# پیامبر خدا سفارشی فرمود که امروز سفارش او را به بیابان افکنده‌اند.

# این رسم تازه نیست، پیش از آن هم دیگران که دار فانی را وداع می‌گفته‌اند، تمشیت کارهای خود را به وصیّ خود محوّل کرده‌اند.

# قریش کینه‌های دل را آشکار نکردند مگر بعد از آنکه با خواری و پستی آن کینه‌ها را در جامه پنهان کردند.

# اگر در برابر پیشوای حق تسلیم می‌شدند، افکار کج آنان به راستی می‌گرائید.

# ماه نوی که با پرتو کامل به سوی صلاح رهبری می‌کند و شمشیری که به سهولت فرق کفر را می‌شکافد.

# دریای دانشی که موج معجزاتش به آسمان سر می‌کشد، چنانکه آب از چشمه فوران کند.

# آن همه دانش آسمانی که در دسترس دیگران نیست، آخر چه‌کسی به اختران آسمان دسترسی دارد.

# به جان خودم سوگند که پیشینیان حق او را انکار کردند و چقدر شایسته بود که متابعت و پیروی می‌کردند.

# در معرکه‌ی نبرد بسیار اتّفاق افتاد که مرگ بر سر همگان سایه‌گستر بود.

# و او با شجاعت و دلاوری غمها را به سرور مبدّل ساخت، پس اگر فضل او را انکار کنند خورشید آسمان گواه و معترف است.

# او بود که در نبرد" ذات السلاسل" قبل از طلوع فجر، غبار میدان را به چهره خورشید کشید و همو بود که خورشید هنگام عصر برای او بازگشت.

# اگر او در جنگ بدر، قریش را داغدار ساخت، به خدا سوگند که آنان در [[کربلا]]، داغ دل را گرفتند.

# ای مرکب خطا، در تاریکی شب بتاز که شیطان ترانه‌سرایی آغاز کرد.

# به خدا سوگند که حرمت مصطفی هتک شده و بالاترین مصیبت‌ها به آنان وارد آمد.

# مردانشان را چون بردگان راندند و زنانشان را چون کنیزان به بند کشیدند.

# کاش جدّشان حاضر و ناظر بود تا به دنبال کاروان غم، ناله و زاری سر می‌داد.

# کینه‌های بدر بود که شعله‌ور گشته بود، البته کینه‌ی دل، درد بی‌درمانی است.

# او با داس مرگ، زیر پرچم قرار گرفته بود و خدا و نصرت برفراز پرچم.

# در میان لشکر، رهبر هدایت بود، در حالی‌که چون شیر جولان می‌کرد.

# و چه بسیار جانها که به آتش دوزخ شتافت و سرها که بر هوا پران شد.

# با ضرب دستش، گویا گریبان است که پاره می‌شود و با طعن نیزه گویا مشکی است که سوراخ میگردد.

# برگزیده خداست از میان برگزیدگان و نخبه‌ی الهی است از میان نخبگان.

# جانم فدایتان باد! پاک شوید و خود مایه ستایش و ثنائید و دیگران مایه نکوهش و هجا.

# روزی‌که برای محاکمه به درگاه حق بخوانندم، خواهم گفت: آنچه بر عهده داشتم با برکت دوستی شما ادا کرده‌ام.

# من یقین دارم که گناهان من با دوستی و محبّت شما مانند برگ درختان ریخته خواهد شد.

# خدای عالمیان بر شما درود فرستد، درودی که با ستارگان هم‌طراز آید.

=== مدح آل رسول (ص) ===

==== متن عربی ====

# آل النبیّ فضلتم‌فضل النجوم الزاهره

# و بهرتم أعدائکم‌بالمأثرات السائره

# و لکم مع الشّرف البلاغة و الحلوم الوافره

# و إذا تفوخر بالعلامنکم علاکم فاخره

# هذا و کم أطفأتم‌عن أحمد من نائره

# بالسّمر تخضب بالنجیع‌و بالسیوف البائره

# تشفی بها أکبادکم‌من کلّ نفس کافره

# و رفضتم الدنیا لذافزتم بحظّ الآخره <ref>الغدیر؛ ج 4، ص 17.</ref>

==== ترجمه ====

# ای خاندان رسول! مقام شما چون اختران درخشان بلند است.

# شما با افتخارات عالمگیر بر دشمنان خود فائق آمده‌اید.

# برای شما علاوه بر شرف خاندان، بلاغت زبان و عقل و دانش بی‌کران است.

# اگر در مجد و بزرگواری پای مفاخرات به میان آید، بالاترین درجه‌ی بزرگواری از آن شماست.

# اینها به جای خود، شما با فداکاری و شهامت چه آتش‌ها که از جان احمد (ص) خاموش نکرده‌اید.

# با نیزه‌های باریک که با خون رنگین شده و با شمشیرهای برّان.

# شفا می‌بخشید جگرهای سوزان خود را از دست هر شخص کافر.

# شما از لذّات دنیا چشم پوشیدید و به همین خاطر به نعیم آخرت فائز شدید.

=== در دوستی و ولاء علی (ع) ===

==== متن عربی ====

# حبّ الوصیّ مبرّة وصله‌و طهارة بالأصل مکتفله

# و النّاس عالمهم یدین به‌حبّا و یجهل حقّه الجهله

# و یری التشیّع فی سراتهم‌و النّصب فی الأرذال و السفله  

# حبّ علیّ علوّ همّه‌لأنّه سیّد الأئمّه

# میّز محبّیه هل تراهم‌إلا ذوی ثروة و نعمه؟!

# بین رئیس إلی أدیب‌قد أکمل الطرف و استتمّه

# و طیّب الأصل لیس فیه‌عند امتحان الاصول تهمه

# فهم إذا خلصوا ضیاءو النصب الظالمون ظلمه<ref>الغدیر؛ ج 4، ص 17.</ref>

==== ترجمه ====

# دوستی وصیّ پیامبر، خود نیکی و صله است و از طهارت جان خبر می‌دهد.

# اما مردم، دانشمندانشان به دوستی او متدیّن‌اند و جهّال حق او را نمی‌شناسند.

# همیشه تشیّع در نجبا و بزرگان مشهود بوده و دشمنی اهل بیت در مردم پست.

# دوستی علی با همّت عالی توأم است، چه او خود سرور پیشوایان است.

# دوستان او را بررسی کن! ببین جز این است که همگان صاحب دولت و نعمت‌اند.

# آن یک رییس و آن دیگر ادیب که بهره به کمال و نصیبی وافر برده است.

# و نیز پاک‌نژاد که موقع آزمایش و تفحّص، کمترین تهمتی در نژادش نیست.

# درست که به آنان وارسی، آنان پرتو رخشان‌اند و دشمنان سیه‌کارشان سیاهی و ظلمت.

=== در رثای اهل بیت پیامبر (ص) ===

==== متن عربی ====

# أجل هو الرزء فادحه‌باکره فاجع و رائحه

# لاربع دار عفا و لا طلل‌أوحش لّما نأت ملاقحه

# فجائع لودری الجنین بهالعاد مبیضّة مسالحه

# یا بؤس دهر علی آل رسول اللّه تجتاحهم جوائحه

# إذا تفکّرت فی مصابهم‌أثقب زند الهموم قادحه  

# بعضهم قرّبت مصارعه‌و بعضهم بوعدت مطارحه

# أظلم فی کربلاء یومهم‌ثمّ تجلّی و هم ذبائحه

# لا یبرح الغیث کلّ شارقةتهمی غوادیه أو روائحه

# علی ثری حلّة غریب رسول اللّه مجروحة جوارحه

# ذلّ حماه و قلّ ناصره‌و نال أقصی مناه کاشحه  

# و سیق نسوانه طلاح‌أحسن أن تهادی بهم طلائحه

# و هنّ یمنعن بالوعید من النوح و الملأ الأ علی نوائحه

# عادی الأسی جدّه و والده‌حین استغاثتهما صوائحه

# لو لم یرد ذو الجلال حربهم‌به لضاقت بهم فسائحه

# و هو الذی اجتاح حین ما عقرت ناقته إذ دعاه صالحه  

# یا شیع الغیّ و الضّلال و من‌کلّهم جمّة فضائحه

# غششتم اللّه فی أذیّة من‌إلیکم أدّیت نصائحه

# عفرتم بالثری جبین فتی‌جبریل قبل النبیّ ماسحه

# سیّان عند الإله کلکم‌خاذله منکم و ذابحه

# علی الذی فاتهم بحقّهم‌لعن یغادیه أو یراوحه  

# جهلتم فیهم الذی عرفه البیت و ما قابلت أباطحه

# إن تصمتوا عن دعائهم فلکم‌یوم وغی لا یجاب صائحه

# فی حیث کبش الرّدی یناطح من‌أبصر کبش الوری یناطحه

# و فی غد یعرف المخالف من‌خاسر دین منکم و رابحه

# و بین أیدیکم حریق لظی‌یلفح تلک الوجوه لافحه  

# إن عبتموهم بجهلکم سفهاما ضرّ بدر السّماء نائحه

# أو تکتموا الحق فالقرآن مشکله‌بفضلهم ناطق و واضحه

# ما أشرق المجد من قبورهم‌إلّا و سکّانها مصابحه

# قوم ابی حدّ سیف والدهم‌للدین أو یستقیم جامحه

# و هو الذی استأنس الزّمان به‌و الدین مذعورة مسارحه  

# حاربه القوم و هو ناصره‌قدما و غشّوه و هو ناصحه

# و کم کسی منهم السیوف دمایوم جلاد یطیح طائحه

# ما صفح القوم عندما قدروالمّا جنت فیهم صفائحه

# بل منحوه العناد و اجتهدواأن یمنعوه و اللّه مانحه

# کانوا خفافا إلی أذیّته‌و هو ثقیل الوقار راجحه <ref>ادب الطف؛ ج 2، ص 40 و 41.</ref>

==== ترجمه ====

# آری مصیبت سنگین همین است: صبح آن دردناک است و عصر آن هم.

# هیچ خانه خراب و دیوار شکسته‌ای غمناکتر از آن نیست که مردان خود را هم از دست بدهد.

# مصیبتهای ناگوار که اگر طفل در شکم مادر از آن باخبر شود، مو بر اندامش راست خواهد شد.

# وای بر روزگار، که خاندان رسول را با داس مرگ درو کرد.

# اگر در مصیبت آنان بیندیشی، شرار غم و اندوه به جانت خواهد افتاد.

# برخی در همین دیار به خون غلطیدند و جمعی دورتر به خاک افتادند.

# در کربلا روزگار بر آنان سیاه شد و چون سیاهی و ظلمت فرو نشست، قربانیان معرکه همانها بودند.

# هر روز، باران رحمت، چون سیل، ریزان باد چه صبحگاهان و چه عصرگاه.

# بر مزاری که غریب خاندان رسول در آن آرمیده و اعضایش چاک‌چاک است.

# حامیانش خوار ماندند و یاورانش کم‌شمار و دشمن کینه‌توزش به منتهای آرزو رسید.

# پردگیانش را در پس محمل چنان دواندند که حتی شتران خسته و وامانده شدند.

# با تهدید آنانرا از نوحه و زاری بر قربانیان خود منع می‌کردند، ولی فرشتگان عالم بالا نوحه‌گر بودند.

# مصیبت بر جدّش و پدرش تازه شد، موقعی که با فریاد و صیحه استغاثه می‌کردند.

# اگر خدا نمی‌خواست که آنان قربانی و شهید شوند، عرصه را بر دشمنانشان تنگ می‌ساخت.

# او همان خدائی است که قوم ثمود را ریشه‌کن ساخت، هنگامی‌که ناقه او را پی کردند و صالح بدو شکایت برد.

# ای گروه سرگشته و گمراه که در رسوایی غوطه‌ورید.

# به خدای خود خیانت کردید که رسول ناصح او را آزار کردید.

# چهره‌ی کسی را به خاک کشیدید که قبل از پیامبر، جبریل بر آن بوسه نهاد.

# در مسئولیت به پیشگاه عدالت حق، همه‌تان یکسانید: آن‌کس‌که او را خوار گذاشته و یاری نکرد، یا کسی‌که به دست خود، او را قربان کرد.

# بر آن کسی‌که حقّ آنان را پایمال نمود، لعنت خدا باد در صبحگاه و شبانگاه.

# حق او را نشناختید با اینکه کعبه و ریگزار مکّه حق او را می‌شناسند.

# اگر در ندای غربت و استغاثه‌ی آنان، گوشها را به کری زدید، به کیفر این عمل، روزی گرفتار شوید که هیچ‌کس به فریاد شما نخواهد رسید.

# اینک قوچ وحشی هرکه را ببیند، نامردانه به خون کشد، فرداست که جهان پهلوانش به خاک و خون خواهد کشید.

# فردای قیامت، مخالفین خواهند دانست چه‌کسی در دین خود زیان برده و چه‌کس سود.

# روزی‌که پیش رویتان شعله‌های آتش به آسمان سرکشد، و زبانه‌ی آن چهره‌ها را بسوزاند.

# اگر در اثر سفاهت و نادانی بر آنان خرده بگیرید، ماه تابان را از بانگ سگ چه باک است.

# اگر حقّ آنان را کتمان کنید، محکمات و متشابهات قرآن یکسر به فضل و بزرگواری آنان گواهی می‌دهد.

# این مجد و عظمت که در مزار آنان سر به فلک می‌ساید، از مشعل وجود آنان پرتو گرفته است.

# خاندانی که شمشیر پدرشان به خاطر دین در نیام قرار نگرفت، جز اینکه هواپرستان را به جای خود نشاند.

# اوست که چرخ سرکش زمانه به دست او رام شد، بعد از آنکه کشتزار دین بایر و ویران بود.

# قریش با او به جنگ برخاستند، در حالیکه او یاورشان بود؛ بدو خیانت کردند با اینکه خیرخواهشان بود.

# روز نبرد که دست و سرها پرّان می‌شد، شمشیرهای زیادی را به خونشان رنگین کرد.

# هنگامی‌که آنان به قدرت رسیدند، از هیچ جنایتی فروگذار نکردند و همه به خاطر این بود که شمشیر آبدارش، دمار از روزگارشان برآورده بود.

# بلکه جز عناد و کینه با او روا نداشتند، کوشیدند که او را از رسیدن به قدرت مانع گردند، و خداوند یاور او بود.

# چابک و بی‌درنگ به آزار او برخاستند در حالی‌که او از وقار و ثبات چون کوه پابرجا بود.

=== در رثای محبت علی بن ابی طالب ===

==== متن عربی ====

# زعموا أنّ من أحبّ علیّاظلّ للفقر لابسا جلبابا

# کذبوا من أحبّه من فقیریتحلّی من الغنی أثوابا  

# حرّفوا منطق الوصیّ بمعنی‌خالفوا إذ تأوّلوه الصّوابا

# إنّما قال: ارفضوا عنکم الدنیا إذا کنتم لنا أحبابا <ref>الغدیر؛ ج 4، ص 19.</ref>

==== ترجمه ====

# تصوّر کرده‌اند هرکه علی را دوست بدارد، باید جامه فقر درپوشد.

# دروغ بسته‌اند، هر فقیری که او را دوست بدارد، جامه‌های عزّت و دولت خواهد پوشید.

# منطق وصیّ پیامبر را تحریف کردند و این خود جنایت دیگری بود که سخن ناحق را صواب شمردند.

# سخن آن سرور این بود: اگر دوست ما هستید، از دنیای پست چشم بپوشید و دوستی دنیا را از دل دور کنید.

دانشنامه‌ شعر عاشورایی، [[مرضیه محمدزاده|محمدزاده]]، ج‌1، ص:150-157.