تعزیه نامه: تفاوت میان نسخه‌ها

پرش به ناوبری پرش به جستجو
۹۴ بایت اضافه‌شده ،  ‏۲۱ دسامبر ۲۰۱۹
بدون خلاصۀ ویرایش
خط ۱: خط ۱:
'''تعزیه نامه'''، کلام منظومی است که هنگام اجرای نمایش سنتی ایرانی (تعزیه)، مورد استفاده بازیگران، برای مرثیه خوانی و یا گفت و گو با یکدیگر قرار می‌گیرد تا واقعه کربلا و شهادت امام حسین (ع) که موضوع اصلی نمایش است، بهتر نمایان گردد.
'''تعزیه نامه'''، کلام منظومی است که هنگام اجرای نمایش سنتی ایرانی ([[تعزیه]])، مورد استفاده بازیگران، برای [[مرثیه خوانی]] و یا گفت و گو با یکدیگر قرار می‌گیرد تا واقعه [[کربلا]] و [[شهادت]] [[حسین بن على (ع)|امام حسین]] (ع) که موضوع اصلی نمایش است، بهتر نمایان گردد.


==پیشینه==
==پیشینه==
سرودن نخستین تعزیه نامه ظاهرا با اجرای اولین تعزیه در ایران هم زمان است، ولی به درستی روشن نیست که اجرای نخستین تعزیه در چه زمانی صورت گرفته است. بسیاری بر این باورند که تعزیه ریشه در نمایش واره‌های مذهبی در ایران پیش از اسلام داشته، و بعدها در دوران صفویه، حیاتی دوباره یافته است<ref>نک: چلکوفسکی، «گفت و گو...»، 14؛ بیضایی، نمایش...، 30-31؛ یارشاطر، 127-135؛ ملک پور، 211/1-213</ref>. نوشته‌های جهانگردان و یا سیاست پیشگانی که در سده‌های 1012ق/16-18م، از ایران بازدید کرده‌اند، مؤید این معناست که حکومت صفویه در ایجاد و تحول تعزیه به شکل کنونی و تحول آن، نقشی مؤثر داشته‌اند.<ref>نکـ: ملک پور، 213-229/1؛ مسعودیه، 10/1</ref>تعزیه با گذر از دوره صفویه و زندیه، در دوره قاجار به اوج تحول و تکامل خود رسید.<ref>یکتاش، 7: شهیدی، پژوهشی...، 76-81، 119-111؛ چلکوفسکی، «کتاب شناسی»، 365-376</ref> بدین ترتیب، تعزیه در شمار پدیده‌هایی است که در گذار از سده‌های متمادی، تحول یافته، و تعزیه نامه هم به دنبال تحول تعزیه، دگرگونی‌هایی پذیرفته‌است. ظاهرا کهن ترین تعزیه نامه موجود، در عصر کریم خان زند تدوین شده‌است.<ref>محجوب، 187-188</ref>
سرودن نخستین تعزیه نامه ظاهرا با اجرای اولین تعزیه در ایران هم زمان است، ولی به درستی روشن نیست که اجرای نخستین تعزیه در چه زمانی صورت گرفته است. بسیاری بر این باورند که تعزیه ریشه در نمایش واره‌های مذهبی در ایران پیش از اسلام داشته، و بعدها در دوران صفویه، حیاتی دوباره یافته است<ref>نک: چلکوفسکی، «گفت و گو...»، 14؛ بیضایی، نمایش...، 30-31؛ یارشاطر، 127-135؛ ملک پور، 211/1-213</ref>. نوشته‌های جهانگردان و یا سیاست پیشگانی که در سده‌های 1012ق/16-18م، از ایران بازدید کرده‌اند، مؤید این معناست که حکومت صفویه در ایجاد و تحول تعزیه به شکل کنونی و تحول آن، نقشی مؤثر داشته‌اند.<ref>نکـ: ملک پور، 213-229/1؛ مسعودیه، 10/1</ref>تعزیه با گذر از دوره صفویه و زندیه، در دوره قاجار به اوج تحول و تکامل خود رسید.<ref>یکتاش، 7: شهیدی، پژوهشی...، 76-81، 119-111؛ چلکوفسکی، «کتاب شناسی»، 365-376</ref> بدین ترتیب، تعزیه در شمار پدیده‌هایی است که در گذار از سده‌های متمادی، تحول یافته، و تعزیه نامه هم به دنبال تحول تعزیه، دگرگونی‌هایی پذیرفته‌است. ظاهرا کهن ترین تعزیه نامه موجود، در عصر کریم خان زند تدوین شده‌است.<ref>محجوب، 187-188</ref>


تعزیه نامه در دوره قاجار، رشد کیفی یافت. در همین دوره بسیاری از تعزیه نامه‌ها تدوین شد و به چاپ رسید.<ref>کالمار، 49؛ همایونی، «سیر...»، 93</ref> تعزیه نامه‌ها در آغاز بسیار ساده بود و فقط در یک یا دو روز (تاسوعا و عاشورا) از سال اجرا می‌شد، ولی از دوران زندیه به این سو، در تمام 10 روز اول محرم و نیز برخی دیگر از ایام مذهبی سال، مانند روز شهادت امام علی (ع) به اجرا در می‌آمد.<ref>چلکوفسکی، «تعزیه...»، 19، شهیدی، پژوهشی، 74</ref>
تعزیه نامه در دوره قاجار، رشد کیفی یافت. در همین دوره بسیاری از تعزیه نامه‌ها تدوین شد و به چاپ رسید.<ref>کالمار، 49؛ همایونی، «سیر...»، 93</ref> تعزیه نامه‌ها در آغاز بسیار ساده بود و فقط در یک یا دو روز ([[تاسوعا]] و [[عاشورا]]) از سال اجرا می‌شد، ولی از دوران زندیه به این سو، در تمام 10 روز اول [[محرم]] و نیز برخی دیگر از ایام مذهبی سال، مانند روز شهادت امام علی (ع) به اجرا در می‌آمد.<ref>چلکوفسکی، «تعزیه...»، 19، شهیدی، پژوهشی، 74</ref>


اجرای تعزیه در مقیاس گسترده، سبب استفاده پی در پی از تعزیه نامه‌ها و نسخه برداری مکرر از آن‌ها شد و این امر سبب آشفتگی، تحریف و اختلاط بخش‌هایی از تعزیه نامه‌ها با یکدیگر شد.<ref>همان، 127، 131</ref> ظاهرا این آشفتگی در زمان امیر کبیر (مق 1268 ق) به اوج خود رسیده بود، زیرا امیر از شهاب اصفهانی درباره او،<ref>نکـ: خیام پور، 517/2</ref> خواست تا 12 مجلس از وقایع کربلا را منظوم سازد و بدین‌سان از آشفتگی‌ها بکاهد.<ref>آدمیت، 321</ref> به هر تقدیر تعزیه نامه در حرکت رو به رشد خود، دچار تغییرات و تحولاتی شد که از جمله آن‌ها، کاهش آواز و کلام یک نفره و کاسته شدن از گفت و گوهای طولانی و ملال آور بود که به دنبال خود، حرکت و عمل را بر گفتار چیرگی داد.<ref>شهیدی، همان، 74-75، 561-562</ref>
اجرای تعزیه در مقیاس گسترده، سبب استفاده پی در پی از تعزیه نامه‌ها و نسخه برداری مکرر از آن‌ها شد و این امر سبب آشفتگی، تحریف و اختلاط بخش‌هایی از تعزیه نامه‌ها با یکدیگر شد.<ref>همان، 127، 131</ref> ظاهرا این آشفتگی در زمان امیر کبیر (مق 1268 ق) به اوج خود رسیده بود، زیرا امیر از شهاب اصفهانی درباره او،<ref>نکـ: خیام پور، 517/2</ref> خواست تا 12 مجلس از وقایع کربلا را منظوم سازد و بدین‌سان از آشفتگی‌ها بکاهد.<ref>آدمیت، 321</ref> به هر تقدیر تعزیه نامه در حرکت رو به رشد خود، دچار تغییرات و تحولاتی شد که از جمله آن‌ها، کاهش آواز و کلام یک نفره و کاسته شدن از گفت و گوهای طولانی و ملال آور بود که به دنبال خود، حرکت و عمل را بر گفتار چیرگی داد.<ref>شهیدی، همان، 74-75، 561-562</ref>
خط ۱۲: خط ۱۲:


==موضوعات و مضامین==
==موضوعات و مضامین==
با گسترش تعزیه نامه‌ها و تحول و دگرگونی در آن‌ها، موضوع شهادت امام حسین (ع) نقش محوری یافت و داستان‌هایی که موضوعشان مقدم بر واقعه عاشورا و یا بر گرفته از آن بود، به صورت دوایر متحدالمرکزی پیرامون محور اصلی (عاشورا) قرار گرفت، موضوعاتی مانند رحلت پیامبر (ص) و یا اسارت اهل بیت (ع) در روز عاشورا (هنوی، 258). به موازات آنکه تعزیه پایگاه جدید اجتماعی یافت، تعزیه نامه‌ها نیز در اشکال، موضوعات و مضامین خود دستخوش تغییر شدند. موضوعات جدید، عبارت بود از:
با گسترش تعزیه نامه‌ها و تحول و دگرگونی در آن‌ها، موضوع شهادت امام حسین (ع) نقش محوری یافت و داستان‌هایی که موضوعشان مقدم بر واقعه عاشورا و یا بر گرفته از آن بود، به صورت دوایر متحدالمرکزی پیرامون محور اصلی (عاشورا) قرار گرفت، موضوعاتی مانند رحلت پیامبر (ص) و یا اسارت [[اهل بیت (ع)|اهل بیت]] (ع) در روز عاشورا (هنوی، 258). به موازات آنکه تعزیه پایگاه جدید اجتماعی یافت، تعزیه نامه‌ها نیز در اشکال، موضوعات و مضامین خود دستخوش تغییر شدند. موضوعات جدید، عبارت بود از:


الف- «واقعه»، تعزیه نامه‌هایی که به شهادت و به خصوص شهادت امام حسین (ع) و یارانش در صحرای کربلا مربوط می‌شد، مثل تعزیه «هفتاد و دو تن»؛
'''الف- «واقعه»'''، تعزیه نامه‌هایی که به شهادت و به خصوص شهادت امام حسین (ع) و یارانش در صحرای کربلا مربوط می‌شد، مثل تعزیه «هفتاد و دو تن»؛


ب- «پیش واقعه»، تعزیه نامه‌های فرعی که درباره یک «واقعه» نوشته می‌شد، مانند پیش واقعه «عباس هندو» که معمولا پیش از واقعه «شهادت حضرت عباس (ع)» اجرا می‌شد؛
'''ب- «پیش واقعه»'''، تعزیه نامه‌های فرعی که درباره یک «واقعه» نوشته می‌شد، مانند پیش واقعه «عباس هندو» که معمولا پیش از واقعه «شهادت حضرت عباس (ع)» اجرا می‌شد؛


ج- «گوشه»، شبیه‌هایی بودند بیشتر دارای داستانی مستقل، غیر مذهبی و غیر مرتبط با کربلا و عاشورا با غلبه عنصر طنز در آن‌ها، مانند «شست بستن دیو».<ref>ملک پور، 242/1 -243؛ بیضایی، گوشه ای...،837؛ شهیدی، «دگرگونی»، 72-73 پژوهشی، 262</ref>
'''ج- «گوشه»'''، شبیه‌هایی بودند بیشتر دارای داستانی مستقل، غیر مذهبی و غیر مرتبط با کربلا و عاشورا با غلبه عنصر طنز در آن‌ها، مانند «شست بستن دیو».<ref>ملک پور، 242/1 -243؛ بیضایی، گوشه ای...،837؛ شهیدی، «دگرگونی»، 72-73 پژوهشی، 262</ref>


تنوع اشکال تعزیه نامه‌ها، همچنین سبب ورود موضوعات جدید به این گونه آثار شد و آن را به موضوعات تاریخی (امیر تیمور و والی شام)، افسانه‌ای (جابلقا و جابلسا) و اساطیری (قصاب جوانمرد)، تقسیم کرد.<ref>نکـ: همان، 261-263؛ همایونی، «سیر»، 92، آرین پور، 324/1</ref> موضوعات جدید نیز دست تعزیه نویس را برای استفاده از مضامین نو باز گذاشت و به وی امکان داد تا مضامینی از ایران باستان، فرهنگ زردشتی و فولکلور ایرانی (مانند سنت حنا بستن در تعزیه «حضرت قاسم»)، فرهنگ مسیحی (تعزیه «وهب») و فرهنگ یهودی (تعزیه «چهار مرغ») را در آثارشان وارد کنند.<ref>کالمار، 68، 97: فتحعلی بیگی، 37، 39، 41، 49، 50، 52؛ ملک پور، 230/1؛ شهیدی، همانجا، نیز «تعزیه‌ها»، 122؛ همایونی، «تحلیلی...»، 37-38؛ چلکوفسکی، «گفت و گو»، همانجا</ref>
تنوع اشکال تعزیه نامه‌ها، همچنین سبب ورود موضوعات جدید به این گونه آثار شد و آن را به موضوعات تاریخی (امیر تیمور و والی شام)، افسانه‌ای (جابلقا و جابلسا) و اساطیری (قصاب جوانمرد)، تقسیم کرد.<ref>نکـ: همان، 261-263؛ همایونی، «سیر»، 92، آرین پور، 324/1</ref> موضوعات جدید نیز دست تعزیه نویس را برای استفاده از مضامین نو باز گذاشت و به وی امکان داد تا مضامینی از ایران باستان، فرهنگ زردشتی و فولکلور ایرانی (مانند سنت حنا بستن در تعزیه «حضرت قاسم»)، فرهنگ مسیحی (تعزیه «وهب») و فرهنگ یهودی (تعزیه «چهار مرغ») را در آثارشان وارد کنند.<ref>کالمار، 68، 97: فتحعلی بیگی، 37، 39، 41، 49، 50، 52؛ ملک پور، 230/1؛ شهیدی، همانجا، نیز «تعزیه‌ها»، 122؛ همایونی، «تحلیلی...»، 37-38؛ چلکوفسکی، «گفت و گو»، همانجا</ref>
خط ۳۷: خط ۳۷:


===ویژگی‌های زبانی===
===ویژگی‌های زبانی===
زبان تعزیه نامه، زبانی است روشن، ساده، صمیمی و دارای ویژگی‌های نمایشی که بی هیچ تعقیدی، برای همگان قابل فهم است. سادگی زبان در این آثار چند دلیل عمده دارد، از جمله آنکه تعزیه نامه تنها برای خواندن، سروده نمی شد؛ بلکه جنبه اجرایی و نمایشی آن، بیشتر مورد توجه بود؛ از این رو سراینده مجبور به استفاده از زبانی بود که بتوان با آن، ارتباطی نزدیک با مخاطب (مردم کوچه و بازار برقرار کرد. سادگی زبان، آن چنان صمیمیتی میان تعزیه سرا و مردم بر قرار می‌ساخت که در مواردی، عامه مردم برخی از ظرایف زبان فارسی (مانند عبارات مصطلح و ضرب المثل‌ها) را در پرتو شنیدن تعزیه نامه‌ها و تماشای تعزیه فرا می‌گرفتند.<ref>کالمار، 93؛ چلکوفسکی، «گفت و گو»، 83؛ ملک پور، 235/ 1-236، به نقل از گوبینو ساتن، 245؛ برای اطلاعات بیشتر، نک: همایونی، تعزیه،  314 بب؛ شهیدی، پژوهشی، 534-539، صیاد، «ب»</ref>  
زبان تعزیه نامه، زبانی است روشن، ساده، صمیمی و دارای ویژگی‌های نمایشی که بی هیچ تعقیدی، برای همگان قابل فهم است. سادگی زبان در این آثار چند دلیل عمده دارد، از جمله آنکه تعزیه نامه تنها برای خواندن، سروده نمی شد؛ بلکه جنبه اجرایی و نمایشی آن، بیشتر مورد توجه بود؛ از این رو سراینده مجبور به استفاده از زبانی بود که بتوان با آن، ارتباطی نزدیک با مخاطب (مردم کوچه و بازار) برقرار کرد. سادگی زبان، آن چنان صمیمیتی میان تعزیه سرا و مردم بر قرار می‌ساخت که در مواردی، عامه مردم برخی از ظرایف زبان فارسی (مانند عبارات مصطلح و ضرب المثل‌ها) را در پرتو شنیدن تعزیه نامه‌ها و تماشای تعزیه فرا می‌گرفتند.<ref>کالمار، 93؛ چلکوفسکی، «گفت و گو»، 83؛ ملک پور، 235/ 1-236، به نقل از گوبینو ساتن، 245؛ برای اطلاعات بیشتر، نک: همایونی، تعزیه،  314 بب؛ شهیدی، پژوهشی، 534-539، صیاد، «ب»</ref>  


تعزیه نامه‌ها به لحاظ زبانی دارای ویژگی‌های دیگری نیز بودند، از جمله: داشتن لغات و اصطلاحات عامیانه همراه واژگان یا در کنار واژگان ادبی، مانند «گل سر سبد»؛ اصطلاحات و کلمات خاص تعزیه (تغییر کلمات بر حسب ضرورت)، مانند «شرار» به جای «شریر»؛ اصطلاحات، مفردات و ترکیبات درباری و نظامی و اداری، مانند «فرمان همایون» و «توپ»؛ و ترکیبات عربی (غافر الذنوب)، ترکی (قالوب غریب...)، کلمات فارسی و خارجی متداول جدید (آمار، فامیل) و یا گویش‌های محلی (حسن و حسین و فاطمه براره) از گویش مازندرانی.<ref>شهیدی، همان، 539-544</ref>
تعزیه نامه‌ها به لحاظ زبانی دارای ویژگی‌های دیگری نیز بودند، از جمله: داشتن لغات و اصطلاحات عامیانه همراه واژگان یا در کنار واژگان ادبی، مانند «گل سر سبد»؛ اصطلاحات و کلمات خاص تعزیه (تغییر کلمات بر حسب ضرورت)، مانند «شرار» به جای «شریر»؛ اصطلاحات، مفردات و ترکیبات درباری و نظامی و اداری، مانند «فرمان همایون» و «توپ»؛ و ترکیبات عربی (غافر الذنوب)، ترکی (قالوب غریب...)، کلمات فارسی و خارجی متداول جدید (آمار، فامیل) و یا گویش‌های محلی (حسن و حسین و فاطمه براره) از گویش مازندرانی.<ref>شهیدی، همان، 539-544</ref>
خط ۵۳: خط ۵۳:
اجرای مداوم و مستمر تعزیه، سبب نسخه برداری‌های مکرر از متون تعزیه نامه‌ها شده است؛ به گونه‌ای که هم اینک رونوشت بسیاری از آن‌ها به شکل دست نویس در گوشه و کنار، از جمله در کتابخانه‌ها یافت می‌شود.<ref>نک: منزوی، فهرست‌واره، 302/1</ref> در این میان، مجموعه کتابخانه واتیکان، قابل توجه است.<ref>نک: عناصری سراسر اثر</ref> برخی از این آثار تاکنون به شکل مجموعه‌هایی به چاپ رسیده، و حتی به زبان‌های فرانسه، انگلیسی، آلمانی و ایتالیایی ترجمه شده‌اند، مانند مجموعه‌های خوجکو، پلی، لیطن و چرولی.<ref>نک: ملک پور، 230/1؛ باستان، 15؛ مسعودیه، 29/1- 31</ref>
اجرای مداوم و مستمر تعزیه، سبب نسخه برداری‌های مکرر از متون تعزیه نامه‌ها شده است؛ به گونه‌ای که هم اینک رونوشت بسیاری از آن‌ها به شکل دست نویس در گوشه و کنار، از جمله در کتابخانه‌ها یافت می‌شود.<ref>نک: منزوی، فهرست‌واره، 302/1</ref> در این میان، مجموعه کتابخانه واتیکان، قابل توجه است.<ref>نک: عناصری سراسر اثر</ref> برخی از این آثار تاکنون به شکل مجموعه‌هایی به چاپ رسیده، و حتی به زبان‌های فرانسه، انگلیسی، آلمانی و ایتالیایی ترجمه شده‌اند، مانند مجموعه‌های خوجکو، پلی، لیطن و چرولی.<ref>نک: ملک پور، 230/1؛ باستان، 15؛ مسعودیه، 29/1- 31</ref>


== جستارهای وابسته ==
==جستارهای وابسته==


* [[تعزیه]]
*[[تعزیه]]
* [[تعزیه خوانی]]
*[[تعزیه خوانی]]
* [[تعزیه در ایران]]
*[[تعزیه در ایران]]
* [[تعزیه‌ و تعزیه‌ خوانی‌|تعزیه و تعزیه خوانی]]
*[[تعزیه‌ و تعزیه‌ خوانی‌|تعزیه و تعزیه خوانی]]


==پیوند به بیرون==
==پیوند به بیرون==
۳٬۴۸۸

ویرایش

منوی ناوبری