قمقام زخار و صمصام بتار

فرهاد میرزا معتمدالدوله. تصحیح و حواشی سید محمود محرمی زرندی. تهران، کتابفروشی اسلامیه، 1394 ق. 11 + 872 ص، وزیری. نویسندهٔ کتاب، فرزند عباس میرزا (فرزند و ولیعهد فتحعلی شاه قاجار)، از دولتمردان دانشمند دورهٔ ناصری است. وی این کتاب را در پی تفالی که به قرآن زده و نذری که کرده بود، تألیف کرد. تاریخ آغاز تألیف 1303 قمری و تاریخ پایان آن ذی حجهٔ 1304 (یک سال پیش از درگذشت نویسنده)، و زبان آن فارسی است. قمقام ز خار و صمصام بنار به معنای دریای آکنده و شمشیر برنده است و شاهزاده معتمدالدوله در ذیل این عنوان غریب، گزارشی مفضل از زندگی و مقام و قیام امام حسین - ع - ارائه کرده و نظر رایج شیعه را به دست داده است. از آنجا که نویسنده در شمار عالمان رسمی دین نبوده، بلکه شاهزاده هم بوده، و نیز عنوان غریبی برای کتابش برگزیده، چنانکه باید از آن استقبال نشده است. با این وصف، کتاب حاضر مانند دیگر مقتلهای مهم است و با تتبع در منابع متعددی نوشته شده و حتی بسامانتر و محققانه تر از بعضی کتابهای مشابه آن است. نویسنده در آغاز کتاب به روش تألیف خود پرداخته و گفته است: «خدای داناست که باقلت بضاعت و عدم استطاعت، به قدر وسع و طاقت، در ترجیح اقوال و تنقیح اخبار، که متون کتب فرق اسلامیه از احادیث صحیحه و تواریخ معتبره بدان محتوی و منطویی است، اغفالی نرفت و در جمع و ذکر آن اهمالی نیفتاد و از کتب محدّثین و مورّخین، که از سنهٔ یک هزار هجری و بعد به رشتهٔ تألیف درآوردهاند، درج و نقل نکردیم» (ص 8). وی در ادامه گفته است: «ما در این کتاب مستطاب، آنچه از کتب معتبرهٔ فریقین و متفق علیه طرفین به دست آوردیم، نگاشتیم که حاسد و طاعن را مجال انکار نباشد. و در تنقیح اخبار و تصحیح اثار بذل جهد کردیم و با وجود قصر باع و قلت بضاعت، اقتدا و اقتفا به صدوق - علیه الرحمة - نموده، بدان نهج که در کتاب من لایحضره الفقیه گفته، همی گویم: و اعتقد فیه آنه حجة فی ما بینی و بین ربی - تقدسی ذکره و تعالت قدرته - و جمیع ما فیه مستخرجة من کتب مشهورة علیها المعوّل و الیها المرجع » (ص 22). مطالب کتاب با زندگی امام آغاز می شود و با قیام و شهادت او و یارانش ادامه می یابد و با رخدادهای پس از شهادت آن حضرت و قیام توابین و مختار و اشعاری در سوگ امام به فرجام می رسد. از امتیازات علمی کتاب اینکه در مواضع متعددی به تبیین ضبط درست اسامی اشخاص و مکانها پرداخته است. پارهای از عنوانهای کتاب عبارت است از: «ذکر کنیت و القاب و مدت عمر و اولاد و از واج و اصحاب جناب سید الشهداء - علیه الشلام - به طریق اجمال»، «ذکر اندکی از نصوص وارده در حق آن امام انام»، «حالاتی که بین امام حسین و معاویه بعد از رحلت امام حسن رویداده است»، «ذکر تغلب و استیلای یزید و نامهٔ او در اخذ بیعت از حضرت امام»، «ارسال رسل و رسایل کوفیان به خدمت جناب سیدالشهداء و دعوت کردن از آن جناب»، «ذکر توجه جناب سیدالشهداء - علیه الشلام - از مکه به جانب عراق»، «ذکر روز عاشورا و...»، «ذکر شهادت حضرت سیدالشهداء...»، «ذکر آثار و علاماتی که بعد از شهادت آن جناب در عالم پیدا شد»، «ذکر ورود اهل بیت رسول به کوفه و...»، «ذکر ورود اهل بیت حضرت خیرالانام به شام...»، «ذکر شطری از عقوبت قاتلین حضرت امام...»، «آغاز دعوت امراء توابین و...»، «خروج مختار...»، «اشعار عربی و فارسی در مرثیت آن جناب». این کتاب ذیل عنوان القمقام الزخار و الضمصام البنار، به قلم محمّد شعاع فاخر، به عربی برگردانده شده است (المکتبة الحیدریه، 1381). برای شناخت این نویسنده و منابع زندگینامهٔ او به کتاب ادبیات فارسی بر مبنای تالیف استوری (ج 2، ص 863 - 866)، و شرح حال فرهاد میرزا معتمدالدوله، از اسماعیل نواب صفا (چاپ اول: انتشارات زوار، 1366)، رجوع شود.

منابع

کتابشناسی تاریخی امام حسین علیه‌السلام، محمد اسفندیاری، ص 95-96.