قاسم بن حسن (ع)

اطلاعات اصحاب امام حسین (ع)
نام کامل	قاسم بن حسن بن علی بن ابی‏ طالب
خویشاوندان سرشناس	فرزند امام حسن (ع)
محل زندگی	مدینه
وفات/شهادت	۱۰ محرم سال ۶۱ هجری قمری - کربلا
مدفن	کربلا
نقش های برجسته	از یاران امام حسین (ع)

قاسم بن حسن بن علی بن ابی‏ طالب، فرزند امام حسن (ع) و از یاران امام حسین(ع) است که در روز عاشورا در کربلا به شهادت رسید.

زندگینامه

قاسم فرزند امام حسن(ع) و مادرش کنیزی از ناحیه روم به نام بقیله است که بنا به نقل ابن سعد مادر ابوبکر و عبدالله نیز بود. از تاریخ ولادت و سن قاسم اطلاع دقیقی در دست نیست. منابع متقدم بدون تعیین میزان سن، از او به عنوان غلام یاد کرده‏‌اند. در مآخذ و مطالعات جدید از قاسم به عنوان نوجوان یاد شده است. در برخی مطالعات جدید سال تولد قاسم ۴۷ هجری ذکر شده و او را در قیام عاشورا نوجوانی ۱۴-۱۵ ساله دانسته‌‏اند. با این حساب او در زمان شهادت پدر به سال ۴۹ هجری کودکی ۲ ساله بوده که تحت تکفل عمویش امام حسین (ع) قرار گرفت. تاریخ زندگانی این نوجوان جزء دقایقی از آن که مربوط به روز عاشورا می‌‏شود، روشن نیست و در آثار و منابع تاریخی متقدم داستان شهادت قاسم تقریبا به‌‏طور یکسان گزارش شده است.

نقش در واقعه کربلا

قاسم بعد از ظهر عاشورا پس از شهادت علی اکبر (ع) و به روایتی پس از شهادت خاندان عقیل و جعفر بن علی (ع)، با اذن عمویش به میدان رفت. روایت شده که امام حسین (ع) در ابتدا به او اجازه جهاد نداد، اما با اصرار قاسم در حالی‏ که می‌‏گریست، موافقت نمود. او در حالی که چنین رجز میخواند، جنگید:

اِن‌ْ تُنْکروُنی‌ فَاَنَا ابْن‌ُ الْحَسَن

هذَا الْحُسَین‌ُ کالاَسیرِ الْمُرْتَهَنِ

سِبْط‌ِ النَّبِی‌ِّ الْمُصْطَفی‌َ الْمُؤْتَمَن‌ِ

بَین‌َ أُناس‌ٍ لا سُقُوا صَوْب‌َ الْمُزَن‌ِ

اگر مرا نمی‌‏شناسید من شاخه‌‏ای از حسن هستم که او فرزند پیامبر برگزیده و امین خدا است. این حسین است که همانند اسیر در میان گروهی از مردم به گروگان گرفته شده است. خدا آنان را از باران رحمتش سیراب نکند.

شهادت

حُمَید بن مسلم وقایع‌‏نگار کوفه در مورد چگونگی به میدان رفتن قاسم به طور مفصل مطالبی بیان کرده است. او می‏‌گوید:

«نوجوانی از سوی خیمه‌‏ها به طرف ما بیرون آمد که گویی صورتش پاره ‏ماه بود. در دستش شمشیری بود و در برش پیراهنی و ازاری، در پایش نعلینی بود که بند یک‏تای آن گسیخته بود، فراموش نمی‏‌کنم که بند نعلین پای چپ بود. در این موقع عمرو بن سعد ازدی به من گفت: به خدا سوگند بر او می‌‏تازم و او را به قتل می‏‌رسانم. گفتم: سبحان الله! این چه کاری است که می‌‏خواهی بکنی؟ این گروهی که دور او را گرفته‏‌اند، او را کافی است. گفت: به خدا سوگند بر او حمله می‏‌کنم. پس بر او تاخت و رو برنگردانید تا شمشیر بر فرق آن نوجوان فرود آورد که به صورت بر زمین افتاد و فریاد زد: ای عمو به فریادم برس! در این هنگام امام حسین (ع) که‌ در کنار خیمه‌ ایستاده‌ و اسبش‌ را به‌ دست‌ گرفته‌ و منتظر بود با سرعت‌ سوار اسب‌ شد و مانند عقابی‌ که‌ از بلندای‌ آسمان‌ به‌ زیر آید و از پی شکار رود، خود را به میدان رساند. صف‌ها را شکافت‌ و مانند شیر ژیان‌ حمله‌ کرد تا به‌ ابن‌ نفیل‌، قاتل‌ قاسم رسید. ششمیری حواله عمرو نمود. عمرو دست خود را سپر کرد و دستش از فرق (بازو) جدا گردید. فریادی کشید و گریخت.‌ تنی چند از سواران کوفه آمدند تا او را از دست امام حسین (ع) نجات دهند، ولی عمرو زیر پای اسبان کشته شد و دستش‌ جدا گشت. چون‌ غبار معرکه‌ فرو نشست،‌ دیدند که‌ امام‌ حسین (ع) بر بالین‌ قاسم‌ نشسته‌ و او از درد، پاشنه‌ پا بر زمین‌ می‌ساید و آخرین‌ لحظات‌ عمر خود را می‌گذراند. در همین‌ حال‌ امام‌ حسین (ع) فرمود: دور باشند از رحمت خدا آنان که تو را کشتند. در قیامت کسی جزء جد تو خصم آنان نخواهد بود. به خدا بر عمویت دشوار است که تو او را بخوانی، اما جوابت ندهد یا جوابت بدهد ولی به تو سودی نرساند. امروز روزی‌ است‌ که‌ مصائب‌ عمویت‌ پی‌ در پی‌، دشمنش بسیار و یاورش‌ اندک است‌. آن‌گاه‌ یادگار برادرش‌ را به‌ سینه‌ چسباند و همچنان‌ که پاهایش‌ به‌ زمین‌ کشیده‌ می‌شد او را به‌ طرف‌ خیمه‌ها برد و در میان‌ کشتگان‌ اهل‌ بیت‌(ع) خود و در کنار فرزندش‌ علی‌ اکبر بر زمین‌ نهاد.»

ذکر نام در زیارتنامه ها

در زیارت رجبیه از او نام برده شده و در زیارت ناحیه مقدسه به وی چنین سلام داده شده است: «السَّلامُ عَلَی قاسِمِ ِبنِ الحَسَنِ بنِ عَلِی المَضروبِ عَلَی هامَتُهُ المَسلوبِ لامَتُهُ حینَ نادَی الحُسَینَ عَمَّهُ فَجَلی عَلَیهِ عَمُّهُ کَالصِّقرِ وَ هُوَ یفحَصُ بِرِجلِهِ التُّرابَ وَ الحُسَینُ یقولُ بُعداً لِقَومٍ قَتَلوکَ وَ مَن خَصمُهُم یومَ القِیامَةِ جَدُّکَ وَ اَبوکَ ثُمَّ قالَ: عَزَّ وَ اللهِ عَلَی عّمِّکَ أن تَدعوهُ فَلا یجیبُکَ اَو یجیبِکَ وَ اَنتَ قَتیلٌ جَدیلٌ فَلا ینفَعُکَ هذا وَ اللهِ یومٌ کَثُرَ واتِرُهُ وَ قَلَّ ناصِرُهُ جَعَلَنِی اللهُ مَعَکُما یومَ جَمعِکُما وَ بَوَّاَنِی مُبَوَّاَکُما وَ لَعَنَ اللهُ قاتِلَکَ عُمرََ بنَ سَعدِ بنِ نُفَیلٍ الاَزدِی وَأصلاهُ جَحیماً وَ أعَدَّ لَهُ عَذاباً ألیماً»

سلام بر قاسم بن حسن، آن‏که فرق سرش شکافته شد و فریاد و توانش از او گرفته شد. هنگامی که عمویش حسین را صدا زد، عمویش همچون پرنده‏‌ای تیز پرواز و مانند بازی شکاری حاضر شد در حالی ‏که قاسم با پایش خاک را زیرورو می‌‏کرد و در حال جان ‏کندن بود. حسین فرمود: دور باشند از رحمت خدا آنان که تو را کشتند. در روز قیامت جدّ تو پیامبر اکرم (ص) و پدرت خصم آنان خواهند بود. سپس فرمود: به خدا سوگند بر عمویت سخت و ناگوار است که تو او را بخوانی، اما جوابت ندهد یا اجابتت کند در حالی ‏که کشته شده‌‏ای و این اجابت هیچ سودی به تو نرساند. به خدا سوگند امروز روزی‌ است‌ که‌ مصائب‌ عمویت‌ پی‏‌درپی‌، دشمنش بسیار و یاورش‌ اندک است‌. خداوند مرا در قیامت همراه شما قرار دهد و در جایگاه شما مرا نیز مکانی عطا کند. خداوند قاتل تو عمرو بن سعد بن نفیل ازدی را لعنت کند و به دوزخ دراندازد و عذاب دردناکی را برایش مهیا کند.

منبع

• مرضیه محمدزاده، شهیدان جاوید، نشر بصیرت، ص ۴۳۱-۴۳۴.