بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار: تفاوت میان نسخه‌ها

بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار ;
	;
نویسنده	محمّد باقر مجلسی
ناشر	مؤسسة الوفاء
محل نشر	بیروت
تاریخ نشر	1403 ق
موضوع	درباره‌ی احادیث شیعه
زبان	عربی
قطع	وزیری

نسخهٔ ‏۳۰ ژانویهٔ ۲۰۲۲، ساعت ۱۲:۳۹

بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار کتابی است درباره‌ی زندگی و قیام امام حسین(ع) که توسط محمّد باقر مجلسی نوشته شده و تصحیح آن را محمّد باقر بهبودی و سید ابراهیم میانجی و محمّد مهدی موسوی خرسان انجام داده است.

درباره نویسنده

محمدباقر بن محمدتقی مجلسی در روز آخر سال 1037 و یا اولین روز سال 1038 قمری متولد^[۱] و در 27 رمضان 1110 قمری در شهر اصفهان درگذشت.^[۲] تالیفات علامه مجلسی به دو دسته تالیفات عربی و تالیفات فارسی تقسیم می‌شوند. در گروه اول تالیفات، به غیر از بحارالانوار مرآت العقول فی شرح اخبار آل رسول، شرح الاربعین، رساله اعتقادات، المسائل الهندیه قرار دارند.^[۳] اما از گروه دوم و تالیفات فارسی مجلسی می توان به زادالمعاد، حیات القلوب، جلاء العیون، حلیه المتقین، عین الحیاه و حق الیقین اشاره کرد.^[۴]

درباره‌ کتاب

بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار در شمار منابع مهم حدیثی و جزئی از آن دربارهٔ زندگی و قیام امام حسین (ع) است که مشتمل بر مجموعه اخبار، احادیث، قصص و تواریخی است که از پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع) به وسیله بزرگان محدثان نقل شده و علمای قبل از مجلسی آنها را در کتاب های خود نقل کرده بودند. در این میان کتب اربعه استثناء بوده و در بحارالانوار از آنها نقل نشده است.^[۵]

علامه مجلسی نگارش و جمع آوری احادیث شیعه را به سال 1072 قمری آغاز کرده و به مدت سی و شش سال ادامه داد. پاکنویس این مجموعه سال های درازی به طول انجامید و حتی پس از فوت مجلسی نیز توسط شاگردانش ادامه یافت. مجلسی، بحارالانوار را نخست در بیست و پنج جلد تدوین نمود. آنگاه جلد پانزدهم را دو بخش کرده و در دو مجلد قرار داد. از این رو مجلدات بحارالانوار بیست و شش جزء و در مجموع دارای چهل و چهار کتاب و 2489 باب است.^[۶]

در باب آن بخش از متن بحارالانوار که در ارتباط با امام حسین (ع) است، می‌توان گفت که در مجلدات اولیه‌ای که توسط علامه مجلسی و در زمانه او تدوین گردید، بخش دوم و سوم جلد دهم و بخش دوم از جلد بیست و دوم بحارالانوار، پیرامون زندگی ایشان است. اما در چاپ‌های اخیرا این کتاب، مطالب مربوط به امام حسین از باب 24 کتاب، در جلد 44، آغاز می‌شود و در باب پنجاه، در جلد 45، به پایان می‌رسد. به این بخش از کتاب، که بیش از یک و نیم جلد است، مقتل بحارالانوار گفته و معمولاً پنداشته می‌شود که تنها همین بخش از کتاب دربارهٔ امام حسین است. حال آنکه جلد 98 کتاب (مزار)، نیز دربارهٔ آن حضرت است و به زیارت او اختصاص دارد و از باب هجده آغاز می‌شود و در باب 49 به پایان می‌رسد. موضوع بحث این نوشتار ان بخش از بحارالانوار است که به مقتل بحارالانوار مشهور بوده و مستقیما در مورد زندگی نامه امام (ع) وقایع عاشورا و کربلا می باشد.

ترجمه و تصحیح کتاب

متن عربی کتاب بحار الانوار توسط موسسات انتشاراتی در کشورهای عربی بارها چاپ و منتشر شده است.^[۷] ترجمه فارسی متن بحار الانوار نیز در ایران مکررا چاپ شده است.^[۸] علاوه بر برگزیده هایی از موضوع های مختلف در متن بحار الانوار^[۹] و از جمله در رابطه با امام حسین (ع)^[۱۰] نیز به فارسی ترجمه و توسط موسسات مختلفی به چاپ رسیده است.

نسخه مورد بررسی بحارالانوار، توسط گروه مترجمان به فارسی برگردانده شده است.^[۱۱] به هنگام ترجمه متن روایات به فارسی، در اغالب موارد سلسله انساب یک سند که در متن عربی وجود دارد، حذف شده است. به طور مثال نخستین روایت از باب بیست و چهارم (جلد 44) با چنین عبارتی آغاز می شود: «عم، [اعلام الوری] الکلینی عن علی عن ابیه عن بکر بن صالح عن محمد بن سلیمان الدیلمی عن هارون بن الجهم قال سمعت ابا جعفر محمد بن علی علیهما السلام یقول:»

و ترجمه فارسی آن عبارت چنین است: « [ترجمه] اعلام الوری: امام محمدباقر علیه السلام فرمود:»^[۱۲]

بخش مقتل این کتاب بارها ترجمه شده است از جمله ذیل عنوان محن الابرار فی ترجمة مقتل بحارالانوار در معجزه و مصیبت نور دیدهٔ احمد مختار، به قلم محمد حسن هشترودی تبریزی (تهران، انتشارات علمی، 1347). همچنین گزیده‌ای مهذّب از بخش مقتل این کتاب با عنوان المختار من مقتل بحارالانوار :عرض وثائقی موجز لاحداث ثورۃ الحسین علیه‌السلام، به اهتمام محسن اراکی، فراهم آمده است (چاپ اول: مجمع الفکر الاسلامی، 1411 ق).

دربارهٔ مجلسی و بحارالانوار آثاری بسیار نوشته شده است. مهمترین کتاب دربارهٔ بحارالانوار دارای این مشخصات است: احمد عابدی، آشنایی با بحارالانوار بزرگترین دایرة‌المعارف حدیث شیعه (چاپ اول: تهران، دبیرخانهٔ همایش بزرگداشت علامه مجلسی و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1378). مهمترین مقاله نیز دارای این مشخصات است: حسن طارمی، «بحارالانوار»، دانشنامهٔ جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل (چاپ سوم: تهران، بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی، 1386)، ج 2، ص 268 - 275. همچنین رجوع شود به: محمد آصف محسنی، مشرعة بحارالانوار(چاپ اول: قم، مکتبة عزیزی، 1381)؛ حسین درگاهی و علی اکبر تلافی داریانی، کتاب‌شناسی مجلسی، علامه محمّد باقر بن محمّد تقی مجلسی (چاپ اول: بنیاد فرهنگی امام رضا علیه‌السلام، 1370)، ص 118-121.

منابع کتاب

در مورد نحوه استفاده از منابع، سخن مجلسی در ابتدای باب 37 (جلد 44) به اندازه کافی رسا است. در ابتدای آن باب ( با عنوان: ماجری علیه بعد بیعه الناس لیزید بن معاویه الی شهادته صلوات الله علیه و لعنه الله علی ظالمیه و قاتلیه و الراضین بقتله و الموازرین علیه) که در واقع آغاز روایت عاشورا و قیام کربلا است، مجلسی شیوه کار خود را بدین ترتیب بیان می‌کند: «من در ابتدا، این قصه های هولناک را از روایت صدوق نقل می کنم. سپس آن را از کتاب ارشاد مفید، کتاب ملهوف سیدبن طاووس، کتاب مثیرالاحزان ابن نما، کتاب مقاتل الطالبین ابوالفرج اصفهانی، روایت محمد بن ابی طالب حسینی که در کتاب مقتل خود نقل نموده، روایت صاحب کتاب مناقب قدیمی که معتبر است و نویسنده آن از امامیه یا زیدیه به شمار می رود و یک نسخه صحیح از آن نزد من است، کتاب مروج الذهب مسعودی که از علمای شیعه است، کتاب مناقب ابن شهر آشوب، کتاب کشف الغمه و دیگر کتاب‌هایی که نام آنها را خواهیم برد. سپس این کتاب را با اخبار متفرقه خاتمه می‌دهیم.»^[۱۳] علاوه بر نقل روایات و احادیث، در خلال صفحات بحار الانوار، مجلسی مکررا از آیات قرآنی نیز استفاده کرده است.^[۱۴]

روش ارائه مطالب بدین شکل است که در اغلب موارد، ابتدا مجموعه‌ای از متون احادیث و روایات پیرامون یک موضوع و یا یک واقعه، نقل شده و سپس ترجمه آن مجموعه نیز به همان ترتیب، در ادامه متن ارائه می شود.^[۱۵] به هنگام نقل روایات و احادیث، علامه مجلسی بسیاری از آنها را نیز در بحار الانوار مورد عیارسنجی قرار داده است.^[۱۶]

چکیده کتاب

بخش مربوط به امام حسین(ع) و یا همان مقتل الحسین (ع) در بحارالانوار، در ادامه زندگی‌نامه امام حسن (ع) و از باب 24 با عنوان «النص علیه بخصوصه و وصیه الحسن الیه صلوات الله علیهما» شامل دو بیان و یک بیان و شرح، با چنین عباراتی آغاز می‌شود.^[۱۷] «امام محمدباقر علیه السلام فرمود: هنگامی که امام حسن (ع) در حال احتضار بود، به امام حسین (ع) فرمود: ای بردار، من به تو وصیت می‌کنم هنگامی که از دنیا رفتم جنازه‌ام را آماده کن و به حرم جدم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ببر تا با آن حضرت تجدید پیمان کنم. آنگاه بدنم را نزد مادرم زهرا ببر. سپس جنازه ام را به بقیع ببر و در آنجا دفن کن.»^[۱۸]

در این باب و از زبان محمد بن حنفیه، در تکریم امام حسین (ع)، روایت شده است: «حسین از همه داناتر و حلم وی از همه بیشتر و قرابتش به حضرت محمد صلی الله علیه و آله از ما نزدیک تر است. امام حسین قبل از اینکه آفریده شود، امام بود و پیش از اینکه سخن بگوید وحی خدا را خوانده بود.»^[۱۹]

کلیت مطالب مربوط به امام حسین (ع) در مجلدات 44 و 45 بحار الانوار، در ذیل پنج قسمت:

زندگی نامه، بیان مقامات و درجات امام حسین (ع) و ثواب شهداء کربلا و پیش بینی های مربوط به وقایع کربلا و عاشورا (باب های 24- 36 مجلد 44)
روایت وقایع قیام امام حسین (ع) و واقعه عاشورا (باب 37) (مجلدات 44 و 45)
وقایع مربوط به پس از عاشورا تا ورود کاروان اسراء به مدینه (باب های 38 و 39 جلد 45)
بیان روایاتی و مراثی در عظمت مقام شهادت امام حسین (ع) ( باب های 40- 44 جلد 45)
عقوبات قاتلین امام حسین (ع) و دیگر شهدای کربلا، وضعیت اولاد و فرزندان امام (ع) و قیام مختار و رفتار خلفاء ( باب های 45- 50)

قرار دارد. در نتیجه روایات مربوط به اصل ماجرای عاشورا و کربلا فقط در باب 37 ( ماجری علیه بعد بیعه الناس لیزید بن معاویه الی شهادته صلوات الله علیه و لعنه الله علی ظالمیه و قاتلیه و الراضین بقتله و الموازرین علیه) ارائه شده است. این باب با ترجمه متن مفصلی از امالی شیخ صدوق آغاز می شود^[۲۰] که در آن بطور کاملا فهرست‌وار، وقایع بعد از مرگ معاویه، خروج امام حسین (ع) به سمت کوفه، رسیدن به کربلا، تا شهادت امام (ع) در آن بیان شده است. سپس روایت دیگری از قیام امام حسین (ع) از زبان شیخ مفید (کتاب ارشاد)، سید بن طاوس و دیگر بزرگان و علمای شیعه تا آن زمان، بیان می شود.^[۲۱]

پس از بیان وقایع عاشورا و رجعت کاروان اسراء به مدینه، مجلسی، روایات وارده در تجلیل و تکریم از مقام شهادت امام (ع)، را در ذیل پنج باب به شرح زیر قرار داده و ارائه می کند:

باب 40) ما ظهر بعد شهادته من بکاء السماء و الارض علیه و انکساف الشمس و القمر و غیرها

باب 41) ضجیج الملائکه الی الله تعالی فی امره و ان الله بعثهم لنصره و بکائهم و بکاء الانبیاء و فاطمه علیهم السلام علیه صلوات الله علیه

باب 42) رویه ام سلمه و غیرها روسل الله صلی الله علیه و آله فی المنام و اخباره بشهاده الکرام

باب 43) نوح الجن علیه صلوات الله علیه

باب 44) ماقیل من المراثی فیه صلوات الله علیه

-- در خلال مطالب بیان شده در بحار الانوار در رابطه با امام حسین (ع)، مجلسی از درج اشعار و مراثی پیرامون آن واقعه خودداری نمی کند. به عنوان مثال کلیت باب 44 (جلد 45) تحت عنوان «ما قیل من المراثی فیه صلوات الله علیه» به ارائه آن گونه اشعاری اختصاص دارد.^[۲۲]

برخی از مطالب کتاب عبارت است از:

امامت آن حضرت و معجزات و مکارم اخلاق او
احتجاجات آن حضرت با معاویه
آیات تأویل شده به شهادت او
خبر دادن خداوند به پیامبران دربارهٔ شهادت آن حضرت
پاداش گریستن بر مصیبت آن حضرت
رخدادهای پس از بیعت مردم با یزید تا شهادت آن حضرت
رخدادهای پس از شهادت آن حضرت
رخدادهای در جهان آفرینش پس از شهادت آن حضرت (گریستن آسمان و زمین، خسوف و کسوف و...)
مرثیه‌های در سوگ آن حضرت
مجازات قاتلان آن حضرت
احوال مردم در روزگار آن حضرت
همسران و فرزندان آن حضرت
احوال مختار
جور خلفا به قبر آن حضرت
وجوب زیارت آن حضرت
پاداش زیارت آن حضرت
فضیلت و آداب زیارت آن حضرت
تربت حرم آن حضرت
زیارت اربعین

ارزش و اهمیت کتاب

کتاب بحار الانوار به طور کلی و نیز، آن بخش از آن کتاب که پیرامون واقعه کربلا و عاشورا است، به عنوان یکی از مهمترین منابع پژوهشی، برای تالیف کنندگان مقاتل و مصیبت نامه ها و دیگر کتاب ها و رسالات مربوط به ان واقعه درقرون بعدی محسوب می شود. در مقام بیان جایگاه بحارالانوار، سخن بهبهانی در مرآت الاحوال جهان نما، گویاترین بیان می باشد.

جایی که او می‌نویسد: «بعد از واقعه کربلای معلی، خلقای بنی امیه بسیار قوی بودند و تقیه بسیار شدید بود و اکثر شیعیان به این جهت کمتر خدمت ائمه می رسیدند و احادیث فرا می گرفتند. تا زمان حضرت امام مجمد باقر و امام جعفر صادق (ع) که بنی امیه منقرض شدند و هنوز خلفای بنی عباس استقلال تمام به هم نرسانیده بودند و تقیه بسیار کم بود و شیعیان و موالیان بسیار به خدمت آن بزرگواران می رسیدند و احادیث فرا می گرفتند و [در آن دوره] چهارصد کتاب حدیث نوشته شد که مشهور را چهارصد اصل است و [چون] در اعصار بعد به سبب عدم اعتنای مردم به ضبط احادیث و رغبت ایشان به علوم حکمی و اقوال فلاسفه، بسیاری از چهارصد اصل تلف شده بود، لهذا آخوند مرحوم [مجلسی] به سعی بلیغ در ضبط و به هم رسانیدن چهارصد اصل نمود تا آنکه دویست و کسری از آن را به هم رسانیدند و از راه اینکه مبادا باز طریق سابق تلف شود، مجموع را در این کتاب جمع نمودند و مشکلات احادیث را همگی بیان و توضیح فرمودند.»^[۲۳]

جستارهای وابسته

کتاب شناسی بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار در سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.

منابع

↑ قنبری، زندگی نامه علامه مجلسی، ص 4
↑ قنبری، زندگی نامه علامه مجلسی، ص 5
↑ حصاری مفدم، ص 35
↑ مهدوی دامغانی، صص 136- 144
↑ قنبری، زندگی نامه علامه مجلسی، ص 7
↑ حصاری مفدم، ص 35
↑ از آن جمله: -- محمدباقر مجلسی، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار ، تصحیح محمدباقر بهبودی، سیدابراهیم میانچی و محمدمهدی نوسوی خراسانی. بیروت: موسسه الوفاء چاپ دوم، 1403 قمری -- المجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار. بیروت: دارالاحیاء التراث العربی، 1440 قمری
↑ از ان جمله: -- مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، مترجم موسسه فرهنگی قائمیه اصفهان، ویراستار ادبی موسسه فرهنگی قائمیه اصفهان. اصفهان: انتشارات امیر فدک، 1399
↑ به عنوان نمونه: -- مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، مرواریدهایی از دریای نور، ترجمه چند باب از بحار الانوار، مترجم ابوالحسن موسوی همدانی. تهران: اصلاحی، 1386 -- مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحار الانوار، جلد چهل وهشتم، مترجم موسی خسروی. قم: موسسه انتشاراتی امام عصر (عج)، 1399
↑ از جمله: -- مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، زندگانی امام حسین، برگزیده بحارالانوار، مترجم علی صحت. تهران: ناس، 1382 -- مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، تاریخ و نهضت امام حسین علیه السلام، ترجمه جلدهای 44 و 45 بحارالانوار، مترجم احمد روحانی. تهران: نوای قلم، 1385 -- مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، محن الابرار ترجمه و شرح مقتل بحار الانوار، مترجم محمدحسن هشترودی تبریزی، بازنویسی و تحقیق حبیب الله قدرت آبادی. تهران: احسن، 1393
↑ مجلسی، جلد 44، ص 1
↑ مجلسی، ج 44، ص 173
↑ مجلسی، ج 44، ص 309
↑ منتظر، صص 35- 36
↑ مددی، صص 63- 65
↑ رحیمی، صص 316- 321 و زبرجد، ص 124 و نصیری، صص 73- 74 و به عنوان نمونه ر.ک: مجلسی، ج 44، ص 255
↑ مجلسی، ج 44، ص 173
↑ مجلسی، ج 44، ص 173
↑ بحار الانوار، ج 44، ص 175
↑ مجلسی، جلد 44، ص 322
↑ مجلسی، جلد 44، صص 323- 359
↑ مجلسی، ج 45، صص 241- 299
↑ به نقل از: حصاری مقدم، ص 35

[1] قنبری، زندگی نامه علامه مجلسی، ص 4

[2] قنبری، زندگی نامه علامه مجلسی، ص 5

[3] حصاری مفدم، ص 35

[4] مهدوی دامغانی، صص 136- 144

[5] قنبری، زندگی نامه علامه مجلسی، ص 7

[6] حصاری مفدم، ص 35

[7] از آن جمله: -- محمدباقر مجلسی، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار ، تصحیح محمدباقر بهبودی، سیدابراهیم میانچی و محمدمهدی نوسوی خراسانی. بیروت: موسسه الوفاء چاپ دوم، 1403 قمری -- المجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار. بیروت: دارالاحیاء التراث العربی، 1440 قمری

[8] از ان جمله: -- مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، مترجم موسسه فرهنگی قائمیه اصفهان، ویراستار ادبی موسسه فرهنگی قائمیه اصفهان. اصفهان: انتشارات امیر فدک، 1399

[9] به عنوان نمونه: -- مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، مرواریدهایی از دریای نور، ترجمه چند باب از بحار الانوار، مترجم ابوالحسن موسوی همدانی. تهران: اصلاحی، 1386 -- مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحار الانوار، جلد چهل وهشتم، مترجم موسی خسروی. قم: موسسه انتشاراتی امام عصر (عج)، 1399

[10] از جمله: -- مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، زندگانی امام حسین، برگزیده بحارالانوار، مترجم علی صحت. تهران: ناس، 1382 -- مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، تاریخ و نهضت امام حسین علیه السلام، ترجمه جلدهای 44 و 45 بحارالانوار، مترجم احمد روحانی. تهران: نوای قلم، 1385 -- مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، محن الابرار ترجمه و شرح مقتل بحار الانوار، مترجم محمدحسن هشترودی تبریزی، بازنویسی و تحقیق حبیب الله قدرت آبادی. تهران: احسن، 1393

[11] مجلسی، جلد 44، ص 1

[12] مجلسی، ج 44، ص 173

[13] مجلسی، ج 44، ص 309

[14] منتظر، صص 35- 36

[15] مددی، صص 63- 65

[16] رحیمی، صص 316- 321 و زبرجد، ص 124 و نصیری، صص 73- 74 و به عنوان نمونه ر.ک: مجلسی، ج 44، ص 255

[17] مجلسی، ج 44، ص 173

[18] مجلسی، ج 44، ص 173

[19] بحار الانوار، ج 44، ص 175

[20] مجلسی، جلد 44، ص 322

[21] مجلسی، جلد 44، صص 323- 359

[22] مجلسی، ج 45، صص 241- 299

[23] به نقل از: حصاری مقدم، ص 35

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

@@ خط ۳۲: / خط ۳۲: @@
 | پیش از          =
 }}'''بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار'''  کتابی است درباره‌ی زندگی و قیام [[حسین بن على (ع)|امام حسین(ع)]] که توسط محمّد باقر مجلسی نوشته شده و تصحیح آن را  محمّد باقر بهبودی و سید ابراهیم میانجی و محمّد مهدی موسوی خرسان انجام داده است.
+== درباره نویسنده ==
+محمدباقر بن محمدتقی مجلسی در روز آخر سال 1037 و یا اولین روز سال 1038 قمری متولد<ref>قنبری، زندگی نامه علامه مجلسی، ص 4</ref> و در 27 رمضان 1110 قمری در شهر اصفهان درگذشت.<ref>قنبری، زندگی نامه علامه مجلسی، ص 5</ref> تالیفات علامه مجلسی به دو دسته تالیفات عربی و تالیفات فارسی تقسیم می‌شوند. در گروه اول تالیفات، به غیر از بحارالانوار مرآت العقول فی شرح اخبار آل رسول، شرح الاربعین، رساله اعتقادات، المسائل الهندیه قرار دارند.<ref>حصاری مفدم، ص 35</ref> اما از گروه دوم و تالیفات فارسی مجلسی می توان به زادالمعاد، حیات القلوب، جلاء العیون، حلیه المتقین، عین الحیاه و حق الیقین اشاره کرد.<ref>مهدوی دامغانی، صص 136- 144</ref>
 ==درباره‌ کتاب==
-نام ناشر در روی جلد و عطف جلد 44 و 45، دار احیاء التّراث العربی آمده است.
+بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار در شمار منابع مهم حدیثی و جزئی از آن دربارهٔ زندگی و قیام امام حسین (ع) است که مشتمل بر مجموعه اخبار، احادیث، قصص و تواریخی است که از پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع) به وسیله بزرگان محدثان نقل شده و علمای قبل از مجلسی آنها را در کتاب های خود نقل کرده بودند. در این میان کتب اربعه استثناء بوده و در بحارالانوار از آنها نقل نشده است.<ref>قنبری، زندگی نامه علامه مجلسی، ص 7</ref>
+علامه مجلسی نگارش و جمع آوری احادیث شیعه را به سال 1072 قمری آغاز کرده و به مدت سی و شش سال ادامه داد. پاکنویس این مجموعه سال های درازی به طول انجامید و حتی پس از فوت مجلسی نیز توسط شاگردانش ادامه یافت. مجلسی، بحارالانوار را نخست در بیست و پنج جلد تدوین نمود. آنگاه جلد پانزدهم را دو بخش کرده و در دو مجلد قرار داد. از این رو مجلدات بحارالانوار بیست و شش جزء و در مجموع دارای چهل و چهار کتاب و 2489 باب است.<ref>حصاری مفدم، ص 35</ref>
+در باب آن بخش از متن بحارالانوار که در ارتباط با امام حسین (ع) است، می‌توان گفت که در مجلدات اولیه‌ای که توسط علامه مجلسی و در زمانه او تدوین گردید، بخش دوم و سوم جلد دهم و بخش دوم از جلد بیست و دوم بحارالانوار، پیرامون زندگی ایشان است. اما در چاپ‌های اخیرا این کتاب، مطالب مربوط به امام حسین از باب 24 کتاب، در جلد 44، آغاز می‌شود و در باب پنجاه، در جلد 45، به پایان می‌رسد. به این بخش از کتاب، که بیش از یک و نیم جلد است، مقتل بحارالانوار گفته و معمولاً پنداشته می‌شود که تنها همین بخش از کتاب دربارهٔ امام حسین است. حال آنکه جلد 98 کتاب (مزار)، نیز دربارهٔ آن حضرت است و به زیارت او اختصاص دارد و از باب هجده آغاز می‌شود و در باب 49 به پایان می‌رسد. موضوع بحث این نوشتار ان بخش از بحارالانوار است که به مقتل بحارالانوار مشهور بوده و مستقیما در مورد زندگی نامه امام (ع) وقایع عاشورا و کربلا می باشد.
-کتاب حاضر در شمار منابع مهم حدیثی و جزئی از آن دربارهٔ زندگی و قیام امام حسین (ع) است. این جزء، بخش دوم و سوم از جلد دهم و بخش دوم از جلد 22 کتاب، برحسب تقسیم‌بندی مؤلف، است؛ اما در چاپ حاضر بخشی از جلد 44 (ص 174 به بعد) و تمام جلد 45 و 98 است. تاریخ پایان تألیف جلد 45، ربیع الاول 1079 است.
+=== ترجمه و تصحیح کتاب ===
+متن عربی کتاب بحار الانوار توسط موسسات انتشاراتی در کشورهای عربی بارها چاپ و منتشر شده است.<ref>از آن جمله: -- محمدباقر مجلسی، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار ، تصحیح محمدباقر بهبودی، سیدابراهیم میانچی و محمدمهدی نوسوی خراسانی. بیروت: موسسه الوفاء چاپ دوم، 1403 قمری
-نزدیک به همهٔ مطالب کتاب شامل روایات ائمهٔ معصومین (ع) است و البته، همهٔ آنها معتبر نیست. روایات کتاب با سند و مأخذ نقل شده و گاه مؤلف در ذیل روایات به توضیح لغات آن پرداخته است. در جلد 44 و 45، مراثی و مطالبی از کتاب‌های تاریخ آمده و علتش این دانسته شده است که در روایات همهٔ مطالب کتاب‌های تاریخی نیست. آنگاه مؤلف گفته است اغلب این مطالب را روایات معتبر که در این کتاب آمده، تأیید می‌کند (ج 45، ص 294).
+      -- المجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار. بیروت: دارالاحیاء التراث العربی، 1440 قمری</ref> ترجمه فارسی متن بحار الانوار نیز در ایران مکررا چاپ شده است.<ref>از ان جمله: -- مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، مترجم موسسه فرهنگی قائمیه اصفهان، ویراستار ادبی موسسه فرهنگی قائمیه اصفهان. اصفهان: انتشارات امیر فدک، 1399</ref> علاوه بر برگزیده هایی از موضوع های مختلف در متن بحار الانوار<ref>به عنوان نمونه:
-مطالب مربوط به امام حسین از باب 24 کتاب، در جلد 44، آغاز می‌شود و در باب پنجاه، در جلد 45، به پایان می‌رسد. به این بخش از کتاب، که بیش از یک و نیم جلد است، مقتل بحارالانوار گفته و معمولاً پنداشته می‌شود که تنها همین بخش از کتاب دربارهٔ امام حسین است. حال آنکه جلد 98 کتاب (مزار)، نیز دربارهٔ آن حضرت است و به زیارت او اختصاص دارد و از باب هجده آغاز می‌شود و در باب 49 به پایان می‌رسد.
+-- مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، مرواریدهایی از دریای نور، ترجمه چند باب از بحار الانوار، مترجم ابوالحسن موسوی همدانی. تهران: اصلاحی، 1386
-==مطالب کتاب==
+-- مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحار الانوار، جلد چهل وهشتم، مترجم موسی خسروی. قم: موسسه انتشاراتی امام عصر (عج)، 1399</ref> و از جمله در رابطه با امام حسین (ع)<ref>از جمله:
-برخی از مطالب کتاب عبارت است از:
+-- مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، زندگانی امام حسین، برگزیده بحارالانوار، مترجم علی صحت. تهران: ناس، 1382
+-- مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، تاریخ و نهضت امام حسین علیه السلام، ترجمه جلدهای 44 و 45 بحارالانوار، مترجم احمد روحانی. تهران: نوای قلم، 1385
-امامت آن حضرت و معجزات و مکارم اخلاق او
+-- مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، محن الابرار ترجمه و شرح مقتل بحار الانوار، مترجم محمدحسن هشترودی تبریزی، بازنویسی و تحقیق حبیب الله قدرت آبادی. تهران: احسن، 1393</ref> نیز به فارسی ترجمه و توسط موسسات مختلفی به چاپ رسیده است.
-احتجاجات آن حضرت با [[معاویه]]
+نسخه مورد بررسی بحارالانوار، توسط گروه مترجمان به فارسی برگردانده شده است.<ref>مجلسی، جلد 44، ص 1</ref> به هنگام ترجمه متن روایات به فارسی، در اغالب موارد سلسله انساب یک سند که در متن عربی وجود دارد، حذف شده است. به طور مثال نخستین روایت از باب بیست و چهارم (جلد 44) با چنین عبارتی آغاز می شود: «عم، [اعلام الوری] الکلینی عن علی عن ابیه عن بکر بن صالح عن محمد بن سلیمان الدیلمی عن هارون بن الجهم قال سمعت ابا جعفر محمد بن علی علیهما السلام یقول:»
-آیات تأویل شده به [[شهادت]] او
+و ترجمه فارسی آن عبارت چنین است: « [ترجمه] اعلام الوری: امام محمدباقر علیه السلام فرمود:»<ref>مجلسی، ج 44، ص 173</ref>
-خبر دادن خداوند به پیامبران دربارهٔ شهادت آن حضرت
+بخش مقتل این کتاب بارها ترجمه شده است از جمله ذیل عنوان محن الابرار فی ترجمة مقتل بحارالانوار در معجزه و مصیبت نور دیدهٔ احمد مختار، به قلم محمد حسن هشترودی تبریزی (تهران، انتشارات علمی، 1347). همچنین گزیده‌ای مهذّب از بخش مقتل این کتاب با عنوان المختار من مقتل بحارالانوار :عرض وثائقی موجز لاحداث ثورۃ الحسین علیه‌السلام، به اهتمام محسن اراکی، فراهم آمده است (چاپ اول: مجمع الفکر الاسلامی، 1411 ق).
-پاداش گریستن بر مصیبت آن حضرت
+دربارهٔ مجلسی و بحارالانوار آثاری بسیار نوشته شده است. مهمترین کتاب دربارهٔ بحارالانوار دارای این مشخصات است: [http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=592332&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author احمد عابدی، آشنایی با بحارالانوار بزرگترین دایرة‌المعارف حدیث شیعه] (چاپ اول: تهران، دبیرخانهٔ همایش بزرگداشت علامه مجلسی و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1378). مهمترین مقاله نیز دارای این مشخصات است: حسن طارمی، «بحارالانوار»، دانشنامهٔ جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل (چاپ سوم: تهران، بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی، 1386)، ج 2، ص 268 - 275. همچنین رجوع شود به: محمد آصف محسنی، مشرعة بحارالانوار(چاپ اول: قم، مکتبة عزیزی، 1381)؛ [http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=572186&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author حسین درگاهی و علی اکبر تلافی داریانی، کتاب‌شناسی مجلسی، علامه محمّد باقر بن محمّد تقی مجلسی] (چاپ اول: بنیاد فرهنگی امام رضا علیه‌السلام، 1370)، ص 118-121.
-رخدادهای پس از [[بیعت]] مردم با یزید تا شهادت آن حضرت
+=== منابع کتاب ===
+در مورد نحوه استفاده از منابع، سخن مجلسی در ابتدای باب 37 (جلد 44) به اندازه کافی رسا است. در ابتدای آن باب ( با عنوان: ماجری علیه بعد بیعه الناس لیزید بن معاویه الی شهادته صلوات الله علیه و لعنه الله علی ظالمیه و قاتلیه و الراضین بقتله و الموازرین علیه) که در واقع آغاز روایت عاشورا و قیام کربلا است، مجلسی شیوه کار خود را بدین ترتیب بیان می‌کند: «من در ابتدا، این قصه های هولناک را از روایت صدوق نقل می کنم. سپس آن را از کتاب ارشاد مفید، کتاب ملهوف سیدبن طاووس، کتاب مثیرالاحزان ابن نما، کتاب مقاتل الطالبین ابوالفرج اصفهانی، روایت محمد بن ابی طالب حسینی که در کتاب مقتل خود نقل نموده، روایت صاحب کتاب مناقب قدیمی که معتبر است و نویسنده آن از امامیه یا زیدیه به شمار می رود و یک نسخه صحیح از آن نزد من است، کتاب مروج الذهب مسعودی که از علمای شیعه است، کتاب مناقب ابن شهر آشوب، کتاب کشف الغمه و دیگر کتاب‌هایی که نام آنها را خواهیم برد. سپس این کتاب را با اخبار متفرقه خاتمه می‌دهیم.»<ref>مجلسی، ج 44، ص 309</ref> علاوه بر نقل روایات و احادیث، در خلال صفحات بحار الانوار، مجلسی مکررا از آیات قرآنی نیز استفاده کرده است.<ref>منتظر، صص 35- 36</ref>
-رخدادهای پس از شهادت آن حضرت
+روش ارائه مطالب بدین شکل است که در اغلب موارد، ابتدا مجموعه‌ای از متون احادیث و روایات پیرامون یک موضوع و یا یک واقعه، نقل شده و سپس ترجمه آن مجموعه نیز به همان ترتیب، در ادامه متن ارائه می شود.<ref>مددی، صص 63- 65</ref> به هنگام نقل روایات و احادیث، علامه مجلسی بسیاری از  آنها را نیز در بحار الانوار مورد عیارسنجی قرار داده است.<ref>رحیمی، صص 316- 321 و زبرجد، ص 124 و نصیری، صص 73- 74 و به عنوان نمونه ر.ک: مجلسی، ج 44، ص 255</ref>
-رخدادهای در جهان آفرینش پس از شهادت آن حضرت (گریستن آسمان و زمین، خسوف و کسوف و...)
+==چکیده کتاب==
+بخش مربوط به امام حسین(ع) و یا همان مقتل الحسین (ع) در بحارالانوار، در ادامه زندگی‌نامه امام حسن (ع) و از باب 24 با عنوان «النص علیه بخصوصه و وصیه الحسن الیه صلوات الله علیهما» شامل دو بیان و یک بیان و شرح، با چنین عباراتی آغاز می‌شود.<ref>مجلسی، ج 44، ص 173</ref> «امام محمدباقر علیه السلام فرمود: هنگامی که امام حسن (ع) در حال احتضار بود، به امام حسین (ع) فرمود: ای بردار، من به تو وصیت می‌کنم هنگامی که از دنیا رفتم جنازه‌ام را آماده کن و به حرم جدم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ببر تا با آن حضرت تجدید پیمان کنم. آنگاه بدنم را نزد مادرم زهرا ببر. سپس جنازه ام را به بقیع ببر و در آنجا دفن کن.»<ref>مجلسی، ج 44، ص 173</ref>
-[[مرثیه]]<nowiki/>‌های در سوگ آن حضرت
+در این باب و از زبان محمد بن حنفیه، در تکریم امام حسین (ع)، روایت شده است: «حسین از همه داناتر و حلم وی از همه بیشتر و قرابتش به حضرت محمد صلی الله علیه و آله از ما نزدیک تر است. امام حسین قبل از اینکه آفریده شود، امام بود و پیش از اینکه سخن بگوید وحی خدا را خوانده بود.»<ref>بحار الانوار، ج 44، ص 175</ref>
-مجازات قاتلان آن حضرت
+کلیت مطالب مربوط به امام حسین (ع) در مجلدات 44 و 45 بحار الانوار، در ذیل پنج قسمت:
-احوال مردم در روزگار آن حضرت
+# زندگی نامه، بیان مقامات و درجات امام حسین (ع) و ثواب شهداء کربلا و پیش بینی های مربوط به وقایع کربلا و عاشورا (باب های 24- 36 مجلد 44)
+# روایت وقایع قیام امام حسین (ع) و واقعه عاشورا (باب 37) (مجلدات 44 و 45)
+# وقایع مربوط به پس از عاشورا تا ورود کاروان اسراء به مدینه (باب های 38 و 39 جلد 45)
+# بیان روایاتی و مراثی در عظمت مقام شهادت امام حسین (ع) ( باب های 40- 44 جلد 45)
+# عقوبات قاتلین امام حسین (ع) و دیگر شهدای کربلا، وضعیت اولاد و فرزندان امام (ع) و قیام مختار و رفتار خلفاء ( باب های 45- 50)
-همسران و فرزندان آن حضرت
+قرار دارد.  در نتیجه روایات مربوط به اصل ماجرای [[عاشورا]] و [[کربلا]] فقط در باب 37 ( ماجری علیه بعد بیعه الناس لیزید بن معاویه الی شهادته صلوات الله علیه و لعنه الله علی ظالمیه و قاتلیه و الراضین بقتله و الموازرین علیه) ارائه شده است. این باب با ترجمه متن مفصلی از امالی شیخ صدوق آغاز می شود<ref>مجلسی، جلد 44، ص 322</ref> که در آن بطور کاملا فهرست‌وار، وقایع بعد از مرگ [[معاویه]]، خروج امام حسین (ع) به سمت [[کوفه]]، رسیدن به کربلا، تا شهادت امام (ع) در آن بیان شده است. سپس روایت دیگری از قیام امام حسین (ع) از زبان شیخ مفید (کتاب ارشاد)، سید بن طاوس و دیگر بزرگان و علمای شیعه تا آن زمان، بیان می شود.<ref>مجلسی، جلد 44، صص 323- 359</ref>
-احوال [[مختار ثقفى|مختار]]
+پس از بیان وقایع عاشورا و رجعت کاروان اسراء به مدینه، مجلسی، روایات وارده در تجلیل و تکریم از مقام [[شهادت]] امام (ع)، را در ذیل پنج باب به شرح زیر قرار داده و ارائه می کند:
-جور خلفا به قبر آن حضرت
+باب 40) ما ظهر بعد شهادته من بکاء السماء و الارض علیه و انکساف الشمس و القمر و غیرها
-وجوب [[زیارت]] آن حضرت
+باب 41) ضجیج الملائکه الی الله تعالی فی امره و ان الله بعثهم لنصره و بکائهم و بکاء الانبیاء و فاطمه علیهم السلام علیه صلوات الله علیه
-پاداش زیارت آن حضرت
+باب 42) رویه ام سلمه و غیرها روسل الله صلی الله علیه و آله فی المنام و اخباره بشهاده الکرام
-فضیلت و آداب زیارت آن حضرت
+باب 43) نوح الجن علیه صلوات الله علیه
-[[تربت]] حرم آن حضرت
+باب 44) ماقیل من المراثی فیه صلوات الله علیه
-زیارت [[اربعین]]
+-- در خلال مطالب بیان شده در بحار الانوار در رابطه با امام حسین (ع)، مجلسی از درج اشعار و مراثی پیرامون آن واقعه خودداری نمی کند. به عنوان مثال کلیت باب 44 (جلد 45) تحت عنوان «ما قیل من المراثی فیه صلوات الله علیه» به ارائه آن گونه اشعاری اختصاص دارد.<ref>مجلسی، ج 45، صص 241- 299 </ref>
+برخی از مطالب کتاب عبارت است از:
-بخش مقتل این کتاب بارها ترجمه شده است از جمله ذیل عنوان محن الابرار فی ترجمة مقتل بحارالانوار در معجزه و مصیبت نور دیدهٔ احمد مختار، به قلم محمد حسن هشترودی تبریزی (تهران، انتشارات علمی، 1347). همچنین گزیده‌ای مهذّب از بخش مقتل این کتاب با عنوان المختار من مقتل بحارالانوار :عرض وثائقی موجز لاحداث ثورۃ الحسین علیه‌السلام، به اهتمام محسن اراکی، فراهم آمده است (چاپ اول: مجمع الفکر الاسلامی، 1411 ق).
+* امامت آن حضرت و معجزات و مکارم اخلاق او
+* احتجاجات آن حضرت با [[معاویه]]
+* آیات تأویل شده به [[شهادت]] او
+* خبر دادن خداوند به پیامبران دربارهٔ شهادت آن حضرت
+* پاداش گریستن بر مصیبت آن حضرت
+* رخدادهای پس از [[بیعت]] مردم با یزید تا شهادت آن حضرت
+* رخدادهای پس از شهادت آن حضرت
+* رخدادهای در جهان آفرینش پس از شهادت آن حضرت (گریستن آسمان و زمین، خسوف و کسوف و...)
+* [[مرثیه]]<nowiki/>‌های در سوگ آن حضرت
+* مجازات قاتلان آن حضرت
+* احوال مردم در روزگار آن حضرت
+* همسران و فرزندان آن حضرت
+* احوال [[مختار ثقفى|مختار]]
+* جور خلفا به قبر آن حضرت
+* وجوب [[زیارت]] آن حضرت
+* پاداش زیارت آن حضرت
+* فضیلت و آداب زیارت آن حضرت
+* [[تربت]] حرم آن حضرت
+* زیارت [[اربعین]]
+== ارزش و اهمیت کتاب ==
+کتاب بحار الانوار به طور کلی و نیز، آن بخش از آن کتاب که پیرامون واقعه کربلا و عاشورا است، به عنوان یکی از مهمترین منابع پژوهشی، برای تالیف کنندگان مقاتل و مصیبت نامه ها و دیگر کتاب ها و رسالات مربوط به ان واقعه درقرون بعدی محسوب می شود. در مقام بیان جایگاه بحارالانوار، سخن بهبهانی در مرآت الاحوال جهان نما، گویاترین بیان می باشد.
-در بارهٔ مجلسی و بحارالانوار آثاری بسیار نوشته شده است. مهمترین کتاب دربارهٔ بحارالانوار دارای این مشخصات است: احمد عابدی، آشنایی با بحارالانوار بزرگترین دایرة‌المعارف حدیث شیعه (چاپ اول: تهران، دبیرخانهٔ همایش بزرگداشت علامه مجلسی و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1378). مهمترین مقاله نیز دارای این مشخصات است: حسن طارمی، «بحارالانوار»، دانشنامهٔ جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل (چاپ سوم: تهران، بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی، 1386)، ج 2، ص 268 - 275. همچنین رجوع شود به: محمد آصف محسنی، مشرعة بحارالانوار(چاپ اول: قم، مکتبة عزیزی، 1381)؛ حسین درگاهی و علی اکبر تلافی داریانی، کتاب‌شناسی مجلسی، علامه محمّد باقر بن محمّد تقی مجلسی (چاپ اول: بنیاد فرهنگی امام رضا علیه‌السلام، 1370)، ص 118-121.
+جایی که او می‌نویسد: «بعد از واقعه کربلای معلی، خلقای بنی امیه بسیار قوی بودند و تقیه بسیار شدید بود و اکثر شیعیان به این جهت کمتر خدمت ائمه می رسیدند و احادیث فرا می گرفتند. تا زمان حضرت امام مجمد باقر و امام جعفر صادق (ع) که بنی امیه منقرض شدند و هنوز خلفای بنی عباس استقلال تمام به هم نرسانیده بودند و تقیه بسیار کم بود و شیعیان و موالیان بسیار به خدمت آن بزرگواران می رسیدند و احادیث فرا می گرفتند و [در آن دوره] چهارصد کتاب حدیث نوشته شد که مشهور را چهارصد اصل است و [چون] در اعصار بعد به سبب عدم اعتنای مردم به ضبط احادیث و رغبت ایشان به علوم حکمی و اقوال فلاسفه، بسیاری از چهارصد اصل تلف شده بود، لهذا آخوند مرحوم [مجلسی] به سعی بلیغ در ضبط و به هم رسانیدن چهارصد اصل نمود تا آنکه دویست و کسری از آن را به هم رسانیدند و از راه اینکه مبادا باز طریق سابق تلف شود، مجموع را در این کتاب جمع نمودند و مشکلات احادیث را همگی بیان و توضیح فرمودند.»<ref>به نقل از: حصاری مقدم، ص 35</ref>
 ==جستارهای وابسته==
@@ خط ۹۲: / خط ۱۳۲: @@
 ==منابع==
-*کتابشناسی تاریخی امام حسین علیه‌السلام، محمد اسفندیاری، ص 70-71.
+*[http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=8459944&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author کتابشناسی تاریخی امام حسین علیه‌السلام، محمد اسفندیاری، ص 70-71.]
+*[http://ensani.ir/fa/article/51990/%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE-%D8%B9%D8%A7%D8%B4%D9%88%D8%B1%D8%A7 جعفریان، رسول، درباره منابع تاریخ عاشورا. مجله آیینه پژوهش، ش 72، 1380]
+*حصاری مقدم، جواد، علامه محمدباقر مجلسی، فصلنامه رشد آموزش تاریخ، ش 39، تابستان 1389
+*[http://hadith.net/post/62891/%D8%B1%D9%88%D8%B4-%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C-%D8%B9%D9%84%D8%A7%D9%85%D9%87-%D9%85%D8%AC%D9%84%D8%B3%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D9%86%D9%82%D8%AF-%D8%B1%D9%88%D8%A7%DB%8C%D8%A7%D8%AA-%D8%B3%D9%87%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%DB%8C-%D8%B5/ رحیمی،سیده وحیده و جعفرنیا، سیده زینب، روش شناسی علامه مجلسی در نقد روایات سهوالنبی (ص). دو فصلنامه حدیث پژوهی، ش17، بهار و تابستان 1396]
+*[http://ensani.ir/fa/article/443643/%D9%85%D9%84%D8%A7%DA%A9-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%86%D9%82%D8%AF-%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%AF%DB%8C%D8%AB%DB%8C-%D8%B9%D9%84%D8%A7%D9%85%D9%87-%D9%85%D8%AC%D9%84%D8%B3%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D9%86%D9%82%DB%8C%D8%AD-%D8%A7%D8%AD%D8%A7%D8%AF%DB%8C%D8%AB-%D9%85%D9%88%D8%B6%D9%88%D8%B9%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D8%A8%D8%AD%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%A7%D8%B1 زبرجد، مریم السادات و غروی نائینی، نهله، ملاک های نقدالحدیثی علامه مجلسی در تنقیح احادیث موضوعه در بحارالانوار. فصلنامه پژوهش نامه قرآن و حدیث، ش 25، پائیز و زمستان 1398]
+*[http://ensani.ir/fa/article/352238/%D8%A7%D8%B9%D8%AA%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D8%B3%D9%86%D8%AC%DB%8C-%DA%A9%D8%AA%D8%A8-%D9%85%D9%82%D8%A7%D8%AA%D9%84-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86-%D8%B9%D9%84%DB%8C%D9%87-%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85 طباطبائی، سیدمحمدکاظم و موسوی، سیدحمید، اعتبار سنجی کتب مقاتل امام حسین (ع)، آیت بوستان (پژوهش نامه معارف حسینی)، ش 1، بهار 1395]
+*[http://ensani.ir/fa/article/382206/%D9%85%D8%A8%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%A7%D8%B9%D8%AA%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D8%B3%D9%86%D8%AC%DB%8C-%D8%B1%D9%88%D8%A7%DB%8C%D8%A7%D8%AA-%D8%A8%D8%AD%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%A7%D8%B1-%D9%86%D8%B2%D8%AF-%D8%B9%D9%84%D8%A7%D9%85%D9%87-%D9%85%D8%AC%D9%84%D8%B3%DB%8C قاسم پور، محسن و مختاری هاشم آباد، ابوطالب، مبانی اعتبارسنجی روایات بحارالانوار نزد علامه مجلسی. دو فصلنامه حدیث پژوهی، ش 18، پائیز و زمستان 1396]
+*[http://ensani.ir/fa/article/253690/%D8%A2%D8%B4%D9%86%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D8%A8%D8%A7-%D8%A8%D8%AD%D8%A7%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%A7%D8%B1 قنبری، بخشعلی، آشنایی با بحارالانوار. مجله کتاب ماه دین، ش 34، مرداد 1379]
+*[http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=1813052&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، ترجمه گروه مترجمان. تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392]
+*[http://ensani.ir/fa/article/253692/%D8%B1%D9%88%D8%B4-%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C-%D8%A8%D8%AD%D8%A7%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%A7%D8%B1 مددی، سیداحمد، روش شناسی بحار الانوار. مجله کتاب ماه دین، ش 34، مرداد 1379]
+*منتظر، سمیه، تفسیر موضوعی در بحار الانوار. فصلنامه قرآن شناخت، ش 17، پائیز و زمستان 1395
+*[https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?ID=29588 مهدوی دامغانی، محمود، نگاهی به پاره ای از آثار فارسی علامه مجلسی. مجله دانشکده الهیات و معارف مشهد، ش 10، بهار 1353]
+*[http://ensani.ir/fa/article/257295/%D8%B9%D9%84%D8%A7%D9%85%D9%87-%D9%85%D8%AC%D9%84%D8%B3%DB%8C-%D9%88-%D8%AA%D8%B9%D8%A7%D9%85%D9%84-%D8%A8%D8%A7-%D8%B1%D9%88%D8%A7%DB%8C%D8%A7%D8%AA-%D8%AA%D9%81%D8%B3%DB%8C%D8%B1%DB%8C-%D8%A7%D9%87%D9%84-%D8%A8%DB%8C%D8%AA-%D8%B9- نصیری، علی، علامه مجلسی و تعامل با روایات تفسیری اهل بیت (ع). مجله علوم حدیث، ش 22، زمستان 1380]
 [[رده:کتاب‌ها]]
 [[رده:کتاب‌ها در گروه تاریخ]]