محمود خان صباى کاشانى: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی حسین
پرش به ناوبری پرش به جستجو
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۱۵ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{جعبه اطلاعات شاعر و نویسنده
'''محمودخان صبای کاشانی''' (۱۲۲۸ ه.ق-۱۳۱۱ ه. ق) از شاعران قصیده سرای قرن سیزدهم هجری است. {{جعبه اطلاعات شاعر و نویسنده
| نام                    =محمود خان صباى کاشانى
| نام                    =محمودخان صباى کاشانى
| تصویر                  =
| تصویر                  =Sabaaye kashani.jpg
| اندازه تصویر            =
| اندازه تصویر            =
| توضیح تصویر            =
| توضیح تصویر            =
| نام اصلی              =
| نام اصلی              =
| زمینه فعالیت          =
| زمینه فعالیت          =شعر و ادبیات
| ملیت                  =
| ملیت                  =ایرانی
| تاریخ تولد            =
| تاریخ تولد            =۱۲۲۸ ه. ق
| محل تولد                =تهران
| محل تولد                =تهران
| والدین                =محمد حسین خان
| والدین                =محمد حسین خان
| تاریخ مرگ              =
| تاریخ مرگ              =۱۳۱۱ ه. ق
| محل مرگ                =
| محل مرگ                =
| علت مرگ                =
| علت مرگ                =
خط ۱۹: خط ۱۹:
|اتفاقات مهم            =
|اتفاقات مهم            =
| نام دیگر              =
| نام دیگر              =
|لقب                    =ملک الشعرا
|لقب                    =ملک‌الشعرا
|بنیانگذار              =
|بنیانگذار              =
| پیشه                  =
| پیشه                  =
خط ۴۶: خط ۴۶:
|امضا                  =
|امضا                  =
}}
}}
==زندگینامه==


==زندگینامه==
محمودخان صباى کاشانى فرزند محمدحسین‌خان<ref>عندلیب.</ref> کاشانى، نوه فتحعلى‌خان صبا از قصیده‌سرایان قرن سیزدهم هجری (دوره ناصرى) بود. وى در تهران به دنیا آمد و در همان شهر نیز در سن 83 سالگى درگذشت؛ اما به این دلیل که زادگاه جد او، [[فتحعلی خان صبا|فتحعلى‌خان صبا]] در کاشان بوده از این‌ روى به کاشانى معروف شده‌است. وى علوم متداول زمانه خود را از عموی خود، محمدقاسم خان فروغ آموخت و در اواخر سلطنت محمدشاه قاجار به سمت پیشکارى اللّه قلی‌خان ایلخانى، والى بروجرد و لرستان و نواده دخترى فتحعلى شاه، برگزیده شد. وی سپس به دربار ناصرالدین شاه<ref>۱۳۱۳-۱۲۶۴.</ref> راه یافت و به لقب پدر و جد خود، ملک‌الشعرا موسوم شد. محمودخان صبا در هنر پیکرتراشى، نقاشى، منبت‌کارى، خوشنویسى و موسیقى فعالیت داشته‌است و هم اکنون نمونه‌هایى از تابلوهاى نقاشى او در موزه کاخ گلستان موجود است.<ref>دویست سخنور، ص ۱۸۲ و ۱۸۳.</ref>
 
==آثار==
 
وى از پیروان نهضت [[بازگشت ادبی|بازگشت ادبى]] بوده و قصاید خود را در سبک خراسانى سامان داده و شیوه سخنش به سبک فرخى سیستانى، عنصرى و منوچهرى دامغانى نزدیک است. دیوان محمودخان نزدیک به ۲۶۰۰ بیت است که گویا شاعر، خود آن ابیات را برگزیده و بقیه را نابود کرده‌است. صرف‌ نظر از آثار معدود آیینى محمودخان صبا، ترکیب چهارده‌بند [[عاشورا|عاشورایى]]<ref>با تأثیرپذیرى از دوازده‌بند محتشم کاشانى بوده که هر بند آن سواى ابیات ارتباطى مابین آن‌ها، داراى هفت بیت و چهارده مصراع است.</ref> او از آثار موفق ماتمى در عصر قاجاریه به شمار مى‌رود و رویکرد امثال وى به واقعه [[کربلا]]، به روند [[مرثیه|مرثیه‌]]<nowiki/>سرایى براى [[شهدای کربلا|شهداى کربلا]] اثر گزار بوده‌است.


محمود خان صباى کاشانى فرزند محمد حسین خان <ref>عندلیب.</ref> کاشانى،نوه فتعلى خان صبا از قصیده‌سرایان بنام دوره ناصرى است.وى در تهران به دنیا آمد و در همان شهر نیز در سن 83 سالگى بدرود حیات گفت.نیاکان او از طایفه دنبلى آذربایجان بودند که در زمان کریم خان زند به عراق مهاجرت کردند.
==اشعار==


چون زادگاه جد او-فتحعلى خان صبا-در کاشان بوده از این‌روى به کاشانى معروف شده است.وى علوم متداول زمانه خود را در محضر عموى دانشمندش-محمد قاسم خان فروغ به کمال آموخت و در اواخر سلطنت محمد شاه قاجار <ref>1250-1264.</ref> به سمت پیشکارى اللّه قلى خان ایلخانى،والى بروجرد و لرستان و نواده دخترى فتحعلى شاه،برگزیده شد،سپس به دربار ناصر الدین شاه <ref>1264-1313.</ref> راه یافت و به لقب <ref>ملک الشعرایى.</ref> پدر و جد خود موسوم شد.
===چهارده‌بند عاشورایى===


محمود خان صبا در هنر پیکرتراشى،نقاشى،منبت‌کارى،خوشنویسى و موسیقى نیز از نوادر عصر خود به شمار مى‌رفت و هم اکنون نمونه‌هایى از تابلوهاى نقاشى او در موزه کاخ گلستان موجود مى‌باشد. <ref>دویست سخنور،ص 182 و 183.</ref>
۱{{شعر}}{{ب| باز از افق هلال محرّم شد آشکار|وز غم نشست بر دل پیر و جوان غبار }}


اغلب دیوان اشعار او که حاوى 2600 بیت مى‌باشد،قصایدى است که در ستایش سلاطین و حکام زمانه سروده شده اوست.
{{ب| باز آتشی ز روی زمین گشت شعله‌ور|کافتاد از آن به خرمن هفت آسمان شرار }}


==سبک شعرى==
{{ب| برخاست از زمین و زمان شور رستخیز|وز هر طرف علامت محشر شد آشکار }}


وى از پیروان نهضت بازگشت ادبى بوده و قصاید خود را در سبک خراسانى سامان داده و شیوه سخنش به سبک فرخى سیستانى،عنصرى و منوچهرى دامغانى نزدیک است.قصاید او،سخته و پخته و در نهایت استوارى است.
{{ب| گفتی رسیده وقت که زیر و زبر شود|یکسر بنای محکم این نیلگون حصار }}


===دامنه تأثیر آثار عاشورایى===
{{ب| چون کشتی شکسته به دریای موج زن‌|روی زمین ز غلغله شد باز بی‌قرار }}


صرف‌نظر از آثار معدود آیینى محمود خان صبا،ترکیب چهارده‌بند عاشورایى او از آثار موفق ماتمى در عصر قاجاریه به شمار مى‌رود و رویکرد امثال وى به واقعه کربلا،به روند مرثیه‌سرایى براى شهداى کربلا استمرار بخشیده است.
{{ب| کردند خاکیان همه از آهِ آتشین‌|تیری که کرد از جگر نه فلک گذار }}


===برگزیده آثار عاشورایى===
{{ب| از حربگاه، اسب شهنشاه دین مگر|برگشت سوی خیمه دگر باره بی‌سوار }}


محمود خان صبا با تأثیرپذیرى از دوازده‌بند محتشم کاشانى،ترکیب‌بندى دارد در چهارده بند که هر بند آن سواى ابیات ارتباطى مابین آنها،داراى هفت بیت و چهارده مصراع است که براى ثبت در این تذکره برگزیده‌ایم:
{{ب| پیرایه بخش چهره‌ی صبر و رضا حسین‌|سرمایه‌ی شفاعت روز جزا حسین }}
{{پایان شعر}}


===چهارده‌بند عاشورایى===
۲
{{شعر}}{{ب| روزی که دست خویش قضا بر قلم نهاد|بر آل مصطفی به شهادت رقم نهاد }}


{{شعر}}
{{ب| بر عترت رسول پس از رحلت رسول‌|کرد آنچه کرد، آن که بنای ستم نهاد }}


{{ب| باز از افق،هلال محرم شد آشکار | وز غم نشست بر دل پیر و جوان غبار }}
{{ب| بنیاد بارگاه سلیمان به باد داد|دیو پلید، پای چو بر تخت جم نهاد  }}


{{ب| باز آتشى ز روى زمین گشت شعله‌ور | کافتاد از آن به خرمن هفت آسمان شرار }}
{{ب| پس آسمان ز واقعه‌ی سبط مصطفی‌|بر هردلی که بود، دو صد داغ غم نهاد }}


{{ب| برخاست از زمین و زمان،شور رستخیز | وز هرطرف،علامت محشر شد آشکار }}
{{ب| بر قبه‌ی فلک غم و اندوه زد عَلَم‌|روزی که او به دست برادر عَلَم نهاد }}


{{ب| گفتى رسیده وقت که زیر و زبر شود | یکسر بناى محکم این نیلگون حصار }}
{{ب| آتش ز سوز اهل حرم در جهان گرفت‌|چون رخ گه وداع به سوی حرم نهاد }}


{{ب| چون کشتى شکسته به دریاى موج‌زن | روى زمین ز غلغله شد باز بیقرار }}
{{ب| رفت از هجوم غم قدم آسمان ز جای‌|تنها چو او به عرصه‌ی میدان قدم نهاد }}


{{ب| کردند خاکیان همه از آه آتشین | تیرى،که ترد از نه فلک گذار }}
{{ب| ای کاش دل شدی ز غم او چو بحر خون‌|وز دیده قطره‌قطره به حسرت شدی برون }}
{{پایان شعر}}


{{ب| از حربگاه،اسب شهنشاه دین مگر | برگشت سوى خیمه دگر باره بى‌سوار؟! }}


{{ب| پیرایه بخش چهره صبر و رضا:حسین | سرمایه شفاعت روز جزا:حسین }}
۳
{{شعر}}{{ب| در کربلا چو وقت جهاد و غزا رسید|دور طرب سر آمد و روز عزا رسید }}


{{ب| روزى که دست خویش قضا بر قلم نهاد | بر آل مصطفى،ز شهادت رقم نهاد }}
{{ب| از کوفه خیل فتنه گروه از پس گروه‌|بر قصد کینه‌ی خلف مرتضی رسید }}


{{ب| بر عترت رسول،پس از رحلت رسول | کرد آن چه کرد،آن‌که بناى ستم نهاد }}
{{ب| لبریز کرد ساقی دوران پیاله را|چون دور غم به [[خامس آل عبا]] رسید }}


{{ب| بنیاد بارگاه سلیمان به باد داد | دیو پلید،پاى چو بر تخت جم نهاد }}
{{ب| از عاشقان نگفت کسی درگه الست‌|چون او بلی چو وقت قبول «بلا» رسید }}


{{ب| بس آسمان ز واقعه سبط مصطفى | بر هر دلى که بود،دو صد داغ غم نهاد }}
{{ب| در خیمه‌ی حرم ز جفا آتشی زدند|کز صحن ارض دود به سقف سما رسید }}


{{ب| بر قبه فلک،غم و اندوه زد علم | روزى که او به دست برادر علم نهاد }}
{{ب| فریاد «الغیاث» حریمش ز خیمه‌گاه‌|تا پیش پرده‌ی حرم کبریا رسید }}


{{ب| آتش ز سوز اهل حرم در جهان گرفت | چون رخ گه وداع به سوى حرم نهاد }}
{{ب| از غم رسید ناله‌ی یثرب به کربلا|چون سوی یثرب این خبر از کربلا رسید }}


{{ب| رفت از هجوم غم،قدم آسمان ز جاى | تنها چو او به عرصه میدان قدم نهاد }}
{{ب| آه از دمی که با غم دل شهریار دین‌|گفتا به خواهر از ره مهر و وفا چنین:  }}
{{پایان شعر}}


{{ب| اى کاش دل شدى ز غم او چو بحر خون | وز دیده،قطره قطره به حسرت شدى برون }}


{{ب| در کربلا چو وقت جهاد و غزا رسید | دور طرب سرآمد و،روز عزا رسید }}
۴
{{شعر}}{{ب| «ای خواهر از برت چو به فردا جدا شوم‌|در خون خویش غرقه به دشت بلا شوم }}


{{ب| از کوفه،خیل فتنه گروه از پس گروه | بر قصد کینه خلف مرتضى رسید }}
{{ب| چون گل مکن ز دوری من چاک پیرهن‌|چون از برت روانه چو باد صبا شوم }}


{{ب| لبریز کرد ساقى دوران پیاله را | چون دور غم به خامس آل عبا رسید }}
{{ب| مخراش روی خویش و مکن موی خود که من‌|شرمنده پیش بارگه کبریا شوم }}


{{ب| از عاشقان نگفت کسى درگه الست | چون او(بلى)چو وقت قبول بلا رسید }}
{{ب| روشن شود دو چشم پیمبر به روز حشر|گر زیر سمّ اسب عدو توتیا شوم }}


{{ب| در خیمه حرم ز جفا آتشى زدند | کز صحن ارض،دود به سقف سما رسید }}
{{ب| ترسم ز سوی عرش رسد آیت بدا <ref>بدا (بداء): ظاهر شدن، پیدا شدن رأی دیگری در امری، ایجاد رأیی برای خالق به جز آنچه که قبلًا اراده‌ی وی بر آن تعلّق گرفته بود. (آیت بدا) اشاره است به آیه‌ی ۳۹ سوره رعد «یَمْحُوا اللَّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ» خداوند هر چه را بخواهد محو و هر چه را بخواهد اثبات می‌کند و امّ الکتاب نزد اوست.</ref> |بگذار تا به کام دل خود فدا شوم }}


{{ب| فریاد الغیاث حریمش ز خیمه‌گاه | تا پیش پردۀ حرم کبریا رسید }}
{{ب| بردار کودکان مرا نزد خود چو من‌|فردا ز زین اسب به میدان جدا شوم }}


{{ب| از غم رسید ناله یثرب به کربلا | چون سوى یثرب این خبر از کربلا رسید }}
{{ب| رفتند مادر و پدر و جدّ من ز پیش‌|من هم پی زیارتشان از قفا شوم» }}


{{ب| آه از دمى که با غم دل،شهریار دین | گفتا به خواهر،ار ره مهر و وفا چنین }}
{{ب| زینب چو این شنید به سر برفشاند خاک‌|زد دست و کرد بر تن خود جامه چاک‌چاک  }}
{{پایان شعر}}


{{ب| اى خواهر!از برت چو به فردا جدا شوم | در خون خویش،غرقه به دشت بلا شوم }}


{{ب| چون گل مکن ز دورى من چاک،پیرهن | چون از برت روانه چو باد صبا شوم }}
۵
{{شعر}}{{ب| چون شاه دین به عزم شهادت سوار شد|چشم ملک به عرش برین اشکبار شد }}


{{ب| مخراش روى خویش و مکن موى خود،که من | شرمنده پیش بارگه کبریا شوم }}
{{ب| خورشید همچو طشت پر از خون گریست‌|هول قیامت از همه سو آشکار شد  }}


{{ب| روشن شود دو چشم پیمبر به روز حشر | گر زیر سم اسب عدو،توتیا شوم }}
{{ب| ابر بلا برآمد و بر خاک خون گریست‌|باد فنا وزید و هوا پرغبار شد }}


{{ب| ترسم ز سوى عرش رسد آیت بدا | بگذار تا به کام دل خود فدا شوم }}
{{ب| حورا چو گل به خلد برین جامه بردرید|رضوان دلش چو لاله ز غم داغدار شد }}


{{ب| گرد آر کودکان مرا نزد خود،چو من | فردا ز زین اسب به میدان جدا شوم }}
{{ب| از دود آه پردگیان چرخ شد سیاه‌|وز خون زمین ماریه چون لاله‌زار شد }}


{{ب| رفتند مادر و پدر و جد من ز پیش | من هم پى زیارت‌شان از قفا شوم }}
{{ب| گریان ز پرده دختر زهرا برون دوید|زهرا به خلد از غم دل بی‌قرار شد }}


{{ب| زینب چو این شنید به سر برفشاند خاک | از دست و کرد بر تن خود جامه چاک چاک }}
{{ب| اسبی که بود سبط پیمبر بر او سوار|ناگاه سوی خیمه روان بی‌سوار شد }}


{{ب| چون شاه دین به عزم شهادت سوار شد | چشم ملک به عرش برین اشکبار شد }}
{{ب| آمد به سوی خیمه چو با زین واژگون‌|از دیده‌ی سپهر ز اندُه چکید خون  }}
{{پایان شعر}}


{{ب| خورشید همچو طشت پر از خون طلوع کرد | هول قیامت از همه سو آشکار شد }}


{{ب| ابر بلا برآمد و،بر خاک خون گریست | باد فنا وزید و،هوا پرغبار شد }}
۶
{{شعر}}{{ب| چون شاه دین به خاک درآمد ز پشت زین‌|بنهاد روی خویش به شکرانه بر زمین }}


{{ب| حورا چو گل به خلدبرین،جامه بردرید | رضوان،دلش چو لاله ز غم داغدار شد }}
{{ب| ابری ندید بر سر آن دشت، غیر تیغ‌|قصدی نیافت در دل آن قوم، غیر کین }}


{{ب| از دود آه پردگیان،چرخ شد سیاه | وز خون،زمین ماریه چون لاله‌زار شد }}
{{ب| هرجا فکنده دید گلی یاسمین عذار|هر سو فتاده یافت مهی مشتری جبین }}


{{ب| گویا ز پرده،دختر زهرا برون دوید | زهرا به خلد،از غم دل بیقرار شد }}
{{ب| بر صبر او ز جمله‌ی کروبیّان قدس‌|برخاست در صوامع افلاک آفرین }}


{{ب| اسبى که بود سبط پیمبر بر او سوار | ناگاه سوى خیمه روان،بى‌سوار شد }}
{{ب| خاکی که غرقه گشت به خون گلوی او|بردند بهر غالیه <ref>غالیه: بوی خوشی است مرکب از مشک و عنبر و جز آن به رنگ سیاه که موی را بدان خضاب کنند.</ref> موی حور عین }}
{{ب| از داس کوفیان جفا پیشه شد تهی‌|باغ نبی ز لاله و شمشاد و یاسمین }}


{{ب| آمد به سوى خیمه چو با زین واژگون | از دیده سپهر ز اندُه چکید خون }}
{{ب| بگریست وحش و طیر بر آن جسم کزو ربود|دیو پلید شوم هم انگشت و هم نگین }}


{{ب| چون شاه دین به خاک درآمد ز پشت زین | بنهاد روى خویش به شکرانه بر زمین }}
{{ب| گفتی رسیده وقت که عالم شود خراب‌|وز باد قهر کشته شود شمع آفتاب  }}
{{پایان شعر}}


{{ب| ابرى ندید بر سر آن دشت،غیر تیغ! | قصدى نیافت در دل آن قوم،غیر کین }}


{{ب| هر جا فکنده دید،گلى یاسمین عذار | هر سو فتاده یافت،مهى مشترى جبین }}
۷
{{شعر}}{{ب| چون اهل کوفه دامن کین بر میان زدند|دامن بر آتش غم خلق جهان زدند }}


{{ب| بر صبر او،ز جمله کرّوبیان قدس | برخاست در صوامع افلاک،آفرین }}
{{ب| چون هاله گرد ماه به یکباره اهل بیت‌|صف حلقه‌وار گرد امام زمان زدند }}


{{ب| خاکى که غرقه گشت به خون گلوى او | بردند بهر غالیه موى حور عین }}
{{ب| از کوفیان چو آب طلب کرد، در جواب‌|تیر سه شعبه‌اش ز جفا بر دهان زدند }}


{{ب| از داس کوفیان جفاپیشه،شد تهى | باغ نبى ز لاله و شمشاد و یاسمین }}
{{ب| کردند حلق کودک او را نشان تیر|تیر جفا چگونه ببین بر نشان زدند }}


{{ب| بگریست وحش و طیر بر آن جم،کزو ربود | دیو پلید شوم،هم انگشت و هم نگین }}
{{ب| خستند بوسه‌گاه نبی را به تیغ تیز|وز کین سر مبارک او بر سنان زدند }}


{{ب| گفتى رسیده وقت که عالم شود خراب | وز باد قهر،کشته شود شمع آفتاب }}
{{ب| در خیمه‌اش به کینه زدند آتشی چنان‌|کز او شرر به خرمن هفت آسمان زدند }}


{{ب| چون اهل کوفه دامن کین بر میان زدند | دامن بر آتش غم خلق جهان،زدند }}
{{ب| آواز «الفراق» برآمد ز کشتگان‌|چون بانگ «الرحیل» بر آن کاروان زدند }}


{{ب| چون هاله،گرد ماه به یکباره اهل بیت | صف حلقه‌وار گرد امام زمان زدند }}
{{ب| بود از نفاق چونکه سرشت و نهادشان‌|گفتی که نیست نام پیمبر به یادشان }}
{{پایان شعر}}


{{ب| از کوفیان چو آب طلب کرد،در جواب | تیر سه شعبه‌اش ز جفا بر دهان زدند }}


{{ب| کردند حلق کودک او را،نشان تیر | تیر جفا چگونه ببین بر نشان زدند! }}
۸
{{شعر}}{{ب| بگذشت سوی معرکه چون خواهر حسین‌|در برکشید غرقه به خون پیکر حسین }}


{{ب| خستند بوسه‌گاه نبى را به تیغ تیز | وز کین،سر مبارک او بر سنان زدند }}
{{ب| زد نعره‌ای کز او جگر آسمان شکافت‌|از مهر لب نهاد چو بر حنجر حسین  }}


{{ب| در خیمه‌اش به کینه زدند آتشى چنان | کز او شرر به خرمن هفت آسمان زدند }}
{{ب| پس گفت: کای گروه چه گویید در جواب‌|خواهد چو دادِ ما ز شما داور حسین؟ }}


{{ب| آواز الفراق برآمد ز کشتگان | چون بانگ الرحیل بر آن کاروان زدند }}
{{ب| جنبان شود زمین قیامت ز اضطراب‌|گیرد چو ساق عرشِ علا مادر حسین }}


{{ب| بود از نفاق،چون که سرشت و نهادشان | گفتى که نیست نام پیمبر به یادشان! }}
{{ب| گریان شود جن و ملک چون به روز حشر|گیرد به گریه دامن جد، دختر حسین }}


{{ب| بگذشت سوى معرکه چون خواهر حسین | در بر کشید غرقه به خون پیکر حسین }}
{{ب| اجر نبی مودّت قُربی مگر نبود|گردید پس جدا ز چه از تن سر حسین }}


{{ب| زد نعره‌اى،کزو جگر آسمان شکافت | از مهر لب نهاد بر حنجر حسین }}
{{ب| داغی نباشد اینکه رود سوز او برون‌|تا روز حشر از جگر خواهر حسین }}


{{ب| پس گفت:اى گروه!چه گویید در جواب | خواهد چو داد ما ز شما داور حسین؟! }}
{{ب| بگذشت آنچه بر دل زینب ز درد و غم‌|بگذشتی ار به کوه فرو ریختی ز هم }}
{{پایان شعر}}


{{ب| جنبان شود زمین قیامت ز اضطراب | گیرد چو ساق عرش علا،مادر حسین }}


{{ب| گریان شود ز جن و ملک چون به روز حشر | گیرد به گریه دامن جد،دختر حسین }}
۹
{{شعر}}{{ب| در دشت کین سکینه چو بر شاه دین گریست‌|برخاست شورشی که زمان و زمین گریست }}


{{ب| عهد نبى،مودت قربى مگر نبود؟ | گردید پس جدا ز چه از تن سر حسین؟ }}
{{ب| گریان شدند یکسره کروبیّان قدس‌|کرسی به لرزه آمد و عرش برین گریست }}


{{ب| داغى بنا شد این که رود سوز او برون | تا روز حشر،از جگر خواهر حسین }}
{{ب| ابلیس شد ز کرده پشیمان و شرمناک‌|جبریل ناله کرد و رسول امین گریست }}


{{ب| بگذشت آن چه بر دل زینب ز درد و غم | بگذشتى ار به کوه،فرو ریختى ز هم }}
{{ب| بر آسمان فرشته ز غم جامه چاک کرد|وز سوز دل به خلد برین حور عین گریست }}


{{ب| در دشت کین،سکینه چو بر شاه دین گریست | برخاست شورشى که زمان و زمین گریست }}
{{ب| اسبان به زیر زین و ستوران به زیر بار|از درد هر که بود در آن دشت کین گریست }}


{{ب| گریان شدند یکسره کروبیان قدس | کرسى به لرزه آمد و،عرش برین گریست }}
{{ب| از تاب خشم، آتش دوزخ زبانه زد|بر خود جهان ز بیم جهان آفرین گریست }}


{{ب| ابلیس شد ز کرده پشیمان و شرمناک | جبریل ناله کرد و،رسول امین گریست }}
{{ب| چون لاله رنگ روی زمین چون گه وداع‌|از سوز دل بر آن تن چون یاسمین گریست }}


{{ب| بر آسمان،فرشته ز غم جامه چاک کرد | وز سوز دل به خلد برین حور عین گریست }}
{{ب| پس گفت: «ای پدر ز چه بر خاک خفته‌ای‌|بی‌سر به خاک با تن صد چاک خفته‌ای؟»  }}
{{پایان شعر}}


{{ب| اسبان به زیر زین و،ستوران به زیر بار | از درد هر که بود در آن دشت کین،گریست }}


{{ب| از تاب خشم،آتش دوزخ زبانه زد | بر خود،جهان ز بیم جهان‌آفرین گریست }}
۱۰
{{شعر}}{{ب| آن تن که بود دامن زهراش جای خواب‌|عریان فتاده بود سه روز اندر آفتاب }}


{{ب| شد لاله‌رنگ،روى زمین چون گه وداع | از سوز دل بر آن تن چون یاسمین گریست }}
{{ب| زان لعل لب که آب حیات رسول بود|کردند کوفیان جفا پیشه منع آب }}


{{ب| پس گفت:اى پدر!ز چه در خاک خفته‌اى؟ | بى‌سر به خاک،با تن صد چاک خفته‌اى؟ }}
{{ب| چون آب بهر کودک بی‌شیر خویش خواست‌|از کینه جز به تیر ندادش کسی جواب }}


{{ب| آن تن که بود دامن زهراش،جایى خواب | عریان فتاده بود سه روز اندر آفتاب }}
{{ب| روزی که خلق جمله برآرند سر ز خاک‌|بر دست‌ها گرفته ز اعمال خود کتاب }}


{{ب| ز آن لعل لب،که آب حیات رسول بود | کردند کوفیان جفاپیشه،منع آب }}
{{ب| سیماب وار لرزه به عرش برین فتد|چون از پس سرادق عزّت رسد خطاب }}


{{ب| چون آب،بهر کودک بى‌شیر خویش خواست | از کینه جز به تیر ندادش کسى جواب }}
{{ب| افکنده انبیا همه از بیم سر به زیر|در کوه و دشت لرزه از هیبت عتاب }}


{{ب| روزى که خلق،جمله برآرند سر ز خاک | بر دستها گرفته ز اعمال خود،کتاب }}
{{ب| با نامه‌ی سیه چه بود عذر آن گروه‌|آیند سرافکنده چو در موقف حساب }}


{{ب| سیماب‌وار،لرزه به عرش برین فتد | چون از پس سرادق عزت رسد خطاب }}
{{ب| ترسم که دست خویش چو زهرا بر سر زند|دوزخ به خشم آید و بر خشک و تر زند }}
{{پایان شعر}}


{{ب| افکنده انبیا همه از بیم سر به زیر | در کوه و دشت،زلزله از هیبت عتاب }}
۱۱
{{شعر}}{{ب| چون سوی شام قافله‌ی کربلا شدند|گفتی ز شهر غم به دیار بلا شدند }}


{{ب| با نامه سیه چه بود عذر آن گروه | آیند سرافکنده چو در موقف حساب؟ }}
{{ب| فریاد «الوداع» برآمد ز اهل بیت‌|در قتلگاه از شهدا چون جدا شدند }}


{{ب| ترسم که دست خویش چو زهرا به سر زند | دوزخ به خشم آید و،بر خشک و تر زند }}
{{ب| سرها ز تن شدند به فرسنگ‌ها جدا|بر عزم ره روانه چو قوم دغا شدند  }}


{{ب| چون سوى شام،قافله کربلا شدند | گفتى ز شهر غم به دیار بلا شدند }}
{{ب| سرها، مسافر سفر عسقلان <ref>عسقلان: شهری در شامات که به آن «عروس‌الشام» نیز می‌گفته‌اند.</ref> و شام‌|تن‌ها، مجاور حرم کربلا شدند }}


{{ب| فریاد الوداع،برآمد ز اهل بیت | در قتلگاه از شهدا چون جدا شدند }}
{{ب| سرها ز پیش و پرده‌نشیان احمدی‌|بر ناقه‌ی برهنه روان از قفا شدند }}


{{ب| سرها ز تن شدند به فرسنگها جدا | بر عزم ره،روانه چو قوم دغا شدند }}
{{ب| طفلان که نازشان پدر از مهر می‌کشید|لرزان ز تازیانه‌ی اهل جفا شدند }}


{{ب| سرها،مسافر سفر عسقلان و شام | تنها،مجاور حرم کربلا شدند }}
{{ب| در کوچه‌های شام اسیران بسته دست‌|خونین جگر ز طعنه‌ی هر ناسزا شدند }}


{{ب| سرها ز پیش و،پرده‌نشینان احمدى | بر ناقه برهنه،روان از قفا شدند }}
{{ب| از جور شام خرمن ایمان به باد رفت‌|یکباره دین احمد مرسل ز یاد رفت  }}
{{پایان شعر}}


{{ب| طفلان،که نازشان پدر از مهر مى‌کشید | لرزان،ز تازیانه اهل جفا شدند }}


{{ب| در کوچه‌هاى شام،اسیران بسته دست | خونین جگر ز طعنه هر ناسزا شدند }}
۱۲
{{شعر}}{{ب| چون زد سَموم <ref>سموم: باد گرم، باد زهرآگین.</ref> کین به گلستان مصطفی‌|بر خاک ریخت لاله و ریحان مصطفی }}


{{ب| از جور شام،خرمن ایمان به باد رفت | یکباره،دین احمد مرسل ز یاد رفت }}
{{ب| تاریک ماند محفل ایمان چو کشته شد|از باد کینه شمع شبستان مصطفی }}


{{ب| چون زد سموم کین به گلستان مصطفى | بر خاک ریخت،لاله و ریحان مصطفى }}
{{ب| زینب درید جامه چو گل چون به چوب کین‌|کردند خسته غنچه‌ی خندان مصطفی }}


{{ب| تاریک ماند محفل ایمان،چو کشته شد | از باد کینه،شمع شبستان مصطفى }}
{{ب| دادند اجر و مزد نبی را به تیغ و تیر|کردند خوش تلافی احسان مصطفی }}


{{ب| دادند اجر و مزد نبى را به تیغ تیز | کردند خوش تلافى احسان مصطفى! }}
{{ب| داس عناد و تیشه‌ی بیداد ناکسان‌|نگذاشت سرو و گل به گلستان مصطفی }}


{{ب| داس عناد و،تیشه بیداد ناکسان | نگذاشت سرو و گل به گلستان مصطفى }}
{{ب| کردند این معامله با عترت از چه روی‌|با امت این نبود چو پیمان مصطفی }}


{{ب| کردند این معامله با عترت از چه روى؟ | با امت این نبود چو پیمان مصطفى }}
{{ب| ترسم که دست خلق به یکباره زین گناه‌|گردد جدا ز گوشه‌ی دامان مصطفی }}


{{ب| ترسم که دست خلق به یکباره زین گناه | گردد جدا ز گوشه دامان مصطفى }}
{{ب| تا بوده این جهان به جهان این بلا نبود|درد و غمی چو درد و غم کربلا نبود  }}
{{پایان شعر}}


{{ب| تا بود این جهان،به جهان این بلا نبود | درد و غمى،چو درد و غم کربلا نبود }}


{{ب| در موقف حساب،چو وقت جزا شود | در پیشگاه عدل ندانم چها شود؟! }}
۱۳
{{شعر}}{{ب| در موقف حساب چو وقت جزا شود|در پیشگاه عدل ندانم چه‌ها شود }}


{{ب| آه از دمى که پیش ترازوى عدل و داد | روز نشور،عرض صواب و خطا شود }}
{{ب| آه از دمی که پیش ترازوی عدل و داد|روز نشور عرضِ صواب و خطا شود }}


{{ب| دوزخ شود ز آتش غیرت چو حمله‌ور | ترسم عنانش از کف مالک، <ref>نام فرشته موکل دوزخ.</ref> رها شود }}
{{ب| دوزخ شود ز آتش غیرت چو حمله‌ور|ترسم عنانش از کف مالک رها شود }}


{{ب| زهرا چو دادخواه شود،تا به پاى عرش | روى زمین چو لجه خون از بکا شود }}
{{ب| زهرا چو دادخواه شود تا به پای عرش‌|روی زمین چو لُجّه‌ی <ref>لجّه: میان دریا، عمیق‌ترین نقطه‌ی دریا.</ref> خون از بُکا <ref>بکا: بکاء: گریه، گریه کردن.</ref> شود }}


{{ب| خیزد ز خاک با تن بى‌سر چو شاه دین | بر پا دوباره،واقعه کربلا شود! }}
{{ب| خیزد ز خاک با تن بی‌سر چو شاه دین‌|بر پا دوباره واقعه‌ی کربلا شود }}


{{ب| ترسم که روز حشر به یکباره ز این گناه | دست جهان ز دامن رحمت جدا شود }}
{{ب| ترسم که روز حشر به یکباره زین گناه‌|دست جهان ز دامن رحمت جدا شود }}


{{ب| محشر به هم برآید،از هیبت عتاب | جبریل،بهر چاره سوى مصطفى شود }}
{{ب| محشر به هم برآید و از هیبت عتاب‌|جبریل بهر چاره سوی مصطفی شود }}


{{ب| آیا جواب چیست در آن روز پربلا؟ | پرسند چون ز خون شهیدان کربلا }}
{{ب| آیا جواب چیست در آن روز پربلا|پرسند چون ز خون شهیدان کربلا؟  }}
{{پایان شعر}}


{{ب| گر در زمانه،واقعه کربلا نبود | معلوم،عیار رضا نبود }}


{{ب| سبطى چنین براى فدا گر نبى نداشت | آسان به او شفاعت روز جزا نبود }}
۱۴
{{شعر}}{{ب| گر در زمانه واقعه‌ی کربلا نبود|معلوم، قدر صبر و عیار رضا نبود }}


{{ب| بر صابران چو عرض بلا شد،به غیر او | کس را قبول.واقعه کربلا نبود }}
{{ب| سبطی چنین برای فدا گر نبی نداشت‌|آسان بر او شفاعت روز جزا نبود }}


{{ب| غیر از درون قبه او،جایى از شرف | مخصوص از براى قبول دعا نبود }}
{{ب| بر صابران چو عرض بلا شد به غیر او|کس را قبول واقعه‌ی کربلا نبود }}


{{ب| زینب نمى‌کشید اگر ناله از جگر | در گنبد سپهر برین این صدا نبود }}
{{ب| غیر از درون قبه‌ی او جایی از شرف‌|مخصوص از برای قبول دعا نبود }}


{{ب| حقا که این معامله با عترت رسول | از این و آن ز بعد پیمبر،روا نبود }}
{{ب| زینب نمی‌کشید اگر ناله از جگر|در گنبد سپهر برین این صدا نبود }}


{{ب| کى بر فلک درخت شقاوت کشید سر؟ | گر زیر خاک،تخم جفا ز ابتدا نبود }}
{{ب| حقّا که این معامله با عترت رسول‌|از این و آن ز بعد پیمبر روا نبود }}


{{ب| آید کجا ز عهده این درد و غم برون؟ | چشم زمانه بارد اگر تا حشر،خون <ref>دیوان محمود خان ملک الشعراى صبا،به تصحیح وحید دستگیرى،ضمیمه سال بیست و سوم مجله ارمغان،سال 1329.</ref> }}
{{ب| کی بر فلک درخت شقاوت کشید سر|گر زیر خاک تخم جفا ز ابتدا نبود }}


{{ب| آید کجا ز عهده‌ی این درد و غم برون‌|چشم زمانه بارد اگر تا به حشر خون <ref>مجله‌ی ارمغان، ضمیمه‌ی سال ۲۳، ص ۸۱۵- ۸۲۰ به نقل از دیوان محمود خان ملک الشعرای صبا.</ref> }}
{{پایان شعر}}
{{پایان شعر}}


==منابع==
==منابع==
محمد علی مجاهدی، کاروان شعر عاشورا،زمزم هدایت، ج1، ص 390-396.
 
*[[دانشنامه‌ شعر عاشورایی‌ انقلاب‌ حسینی‌ در شعر شاعران‌ عرب‌ و عجم‌|دانشنامه‌ی شعر عاشورایی، محمدزاده، ج‌ ۲، ص: ۹۴۶-۹۵۱.]]
*[[کاروان شعر عاشورا|محمدعلی مجاهدی، کاروان شعر عاشورا، زمزم هدایت، ج ۱، ص ۳۹۰-۳۹۶.]]


==پی نوشت==
==پی نوشت==


[[رده:افراد]]
[[رده:در سده‌های نخستین]]
[[رده:مؤلفین]]
[[رده:شاعران]]
[[رده:شاعران]]
<references />{{شاعران}}
[[رده:شاعران قرن سیزدهم]]
[[رده:شاعران فارسی زبان]]
[[رده:شاعران ایرانی]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۶ فوریهٔ ۲۰۲۲، ساعت ۱۱:۵۳

محمودخان صبای کاشانی (۱۲۲۸ ه.ق-۱۳۱۱ ه. ق) از شاعران قصیده سرای قرن سیزدهم هجری است.

محمودخان صباى کاشانى
Sabaaye kashani.jpg
زمینهٔ کاری شعر و ادبیات
زادروز ۱۲۲۸ ه. ق
تهران
پدر و مادر محمد حسین خان
مرگ ۱۳۱۱ ه. ق
ملیت ایرانی
لقب ملک‌الشعرا
سبک نوشتاری خراسانى

زندگینامه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

محمودخان صباى کاشانى فرزند محمدحسین‌خان[۱] کاشانى، نوه فتحعلى‌خان صبا از قصیده‌سرایان قرن سیزدهم هجری (دوره ناصرى) بود. وى در تهران به دنیا آمد و در همان شهر نیز در سن 83 سالگى درگذشت؛ اما به این دلیل که زادگاه جد او، فتحعلى‌خان صبا در کاشان بوده از این‌ روى به کاشانى معروف شده‌است. وى علوم متداول زمانه خود را از عموی خود، محمدقاسم خان فروغ آموخت و در اواخر سلطنت محمدشاه قاجار به سمت پیشکارى اللّه قلی‌خان ایلخانى، والى بروجرد و لرستان و نواده دخترى فتحعلى شاه، برگزیده شد. وی سپس به دربار ناصرالدین شاه[۲] راه یافت و به لقب پدر و جد خود، ملک‌الشعرا موسوم شد. محمودخان صبا در هنر پیکرتراشى، نقاشى، منبت‌کارى، خوشنویسى و موسیقى فعالیت داشته‌است و هم اکنون نمونه‌هایى از تابلوهاى نقاشى او در موزه کاخ گلستان موجود است.[۳]

آثار[ویرایش | ویرایش مبدأ]

وى از پیروان نهضت بازگشت ادبى بوده و قصاید خود را در سبک خراسانى سامان داده و شیوه سخنش به سبک فرخى سیستانى، عنصرى و منوچهرى دامغانى نزدیک است. دیوان محمودخان نزدیک به ۲۶۰۰ بیت است که گویا شاعر، خود آن ابیات را برگزیده و بقیه را نابود کرده‌است. صرف‌ نظر از آثار معدود آیینى محمودخان صبا، ترکیب چهارده‌بند عاشورایى[۴] او از آثار موفق ماتمى در عصر قاجاریه به شمار مى‌رود و رویکرد امثال وى به واقعه کربلا، به روند مرثیه‌سرایى براى شهداى کربلا اثر گزار بوده‌است.

اشعار[ویرایش | ویرایش مبدأ]

چهارده‌بند عاشورایى[ویرایش | ویرایش مبدأ]

۱

باز از افق هلال محرّم شد آشکار وز غم نشست بر دل پیر و جوان غبار
باز آتشی ز روی زمین گشت شعله‌ور کافتاد از آن به خرمن هفت آسمان شرار
برخاست از زمین و زمان شور رستخیز وز هر طرف علامت محشر شد آشکار
گفتی رسیده وقت که زیر و زبر شود یکسر بنای محکم این نیلگون حصار
چون کشتی شکسته به دریای موج زن‌ روی زمین ز غلغله شد باز بی‌قرار
کردند خاکیان همه از آهِ آتشین‌ تیری که کرد از جگر نه فلک گذار
از حربگاه، اسب شهنشاه دین مگر برگشت سوی خیمه دگر باره بی‌سوار
پیرایه بخش چهره‌ی صبر و رضا حسین‌ سرمایه‌ی شفاعت روز جزا حسین

۲

روزی که دست خویش قضا بر قلم نهاد بر آل مصطفی به شهادت رقم نهاد
بر عترت رسول پس از رحلت رسول‌ کرد آنچه کرد، آن که بنای ستم نهاد
بنیاد بارگاه سلیمان به باد داد دیو پلید، پای چو بر تخت جم نهاد
پس آسمان ز واقعه‌ی سبط مصطفی‌ بر هردلی که بود، دو صد داغ غم نهاد
بر قبه‌ی فلک غم و اندوه زد عَلَم‌ روزی که او به دست برادر عَلَم نهاد
آتش ز سوز اهل حرم در جهان گرفت‌ چون رخ گه وداع به سوی حرم نهاد
رفت از هجوم غم قدم آسمان ز جای‌ تنها چو او به عرصه‌ی میدان قدم نهاد
ای کاش دل شدی ز غم او چو بحر خون‌ وز دیده قطره‌قطره به حسرت شدی برون


۳

در کربلا چو وقت جهاد و غزا رسید دور طرب سر آمد و روز عزا رسید
از کوفه خیل فتنه گروه از پس گروه‌ بر قصد کینه‌ی خلف مرتضی رسید
لبریز کرد ساقی دوران پیاله را چون دور غم به خامس آل عبا رسید
از عاشقان نگفت کسی درگه الست‌ چون او بلی چو وقت قبول «بلا» رسید
در خیمه‌ی حرم ز جفا آتشی زدند کز صحن ارض دود به سقف سما رسید
فریاد «الغیاث» حریمش ز خیمه‌گاه‌ تا پیش پرده‌ی حرم کبریا رسید
از غم رسید ناله‌ی یثرب به کربلا چون سوی یثرب این خبر از کربلا رسید
آه از دمی که با غم دل شهریار دین‌ گفتا به خواهر از ره مهر و وفا چنین:


۴

«ای خواهر از برت چو به فردا جدا شوم‌ در خون خویش غرقه به دشت بلا شوم
چون گل مکن ز دوری من چاک پیرهن‌ چون از برت روانه چو باد صبا شوم
مخراش روی خویش و مکن موی خود که من‌ شرمنده پیش بارگه کبریا شوم
روشن شود دو چشم پیمبر به روز حشر گر زیر سمّ اسب عدو توتیا شوم
ترسم ز سوی عرش رسد آیت بدا [۵] بگذار تا به کام دل خود فدا شوم
بردار کودکان مرا نزد خود چو من‌ فردا ز زین اسب به میدان جدا شوم
رفتند مادر و پدر و جدّ من ز پیش‌ من هم پی زیارتشان از قفا شوم»
زینب چو این شنید به سر برفشاند خاک‌ زد دست و کرد بر تن خود جامه چاک‌چاک


۵

چون شاه دین به عزم شهادت سوار شد چشم ملک به عرش برین اشکبار شد
خورشید همچو طشت پر از خون گریست‌ هول قیامت از همه سو آشکار شد
ابر بلا برآمد و بر خاک خون گریست‌ باد فنا وزید و هوا پرغبار شد
حورا چو گل به خلد برین جامه بردرید رضوان دلش چو لاله ز غم داغدار شد
از دود آه پردگیان چرخ شد سیاه‌ وز خون زمین ماریه چون لاله‌زار شد
گریان ز پرده دختر زهرا برون دوید زهرا به خلد از غم دل بی‌قرار شد
اسبی که بود سبط پیمبر بر او سوار ناگاه سوی خیمه روان بی‌سوار شد
آمد به سوی خیمه چو با زین واژگون‌ از دیده‌ی سپهر ز اندُه چکید خون


۶

چون شاه دین به خاک درآمد ز پشت زین‌ بنهاد روی خویش به شکرانه بر زمین
ابری ندید بر سر آن دشت، غیر تیغ‌ قصدی نیافت در دل آن قوم، غیر کین
هرجا فکنده دید گلی یاسمین عذار هر سو فتاده یافت مهی مشتری جبین
بر صبر او ز جمله‌ی کروبیّان قدس‌ برخاست در صوامع افلاک آفرین
خاکی که غرقه گشت به خون گلوی او بردند بهر غالیه [۶] موی حور عین
از داس کوفیان جفا پیشه شد تهی‌ باغ نبی ز لاله و شمشاد و یاسمین
بگریست وحش و طیر بر آن جسم کزو ربود دیو پلید شوم هم انگشت و هم نگین
گفتی رسیده وقت که عالم شود خراب‌ وز باد قهر کشته شود شمع آفتاب


۷

چون اهل کوفه دامن کین بر میان زدند دامن بر آتش غم خلق جهان زدند
چون هاله گرد ماه به یکباره اهل بیت‌ صف حلقه‌وار گرد امام زمان زدند
از کوفیان چو آب طلب کرد، در جواب‌ تیر سه شعبه‌اش ز جفا بر دهان زدند
کردند حلق کودک او را نشان تیر تیر جفا چگونه ببین بر نشان زدند
خستند بوسه‌گاه نبی را به تیغ تیز وز کین سر مبارک او بر سنان زدند
در خیمه‌اش به کینه زدند آتشی چنان‌ کز او شرر به خرمن هفت آسمان زدند
آواز «الفراق» برآمد ز کشتگان‌ چون بانگ «الرحیل» بر آن کاروان زدند
بود از نفاق چونکه سرشت و نهادشان‌ گفتی که نیست نام پیمبر به یادشان


۸

بگذشت سوی معرکه چون خواهر حسین‌ در برکشید غرقه به خون پیکر حسین
زد نعره‌ای کز او جگر آسمان شکافت‌ از مهر لب نهاد چو بر حنجر حسین
پس گفت: کای گروه چه گویید در جواب‌ خواهد چو دادِ ما ز شما داور حسین؟
جنبان شود زمین قیامت ز اضطراب‌ گیرد چو ساق عرشِ علا مادر حسین
گریان شود جن و ملک چون به روز حشر گیرد به گریه دامن جد، دختر حسین
اجر نبی مودّت قُربی مگر نبود گردید پس جدا ز چه از تن سر حسین
داغی نباشد اینکه رود سوز او برون‌ تا روز حشر از جگر خواهر حسین
بگذشت آنچه بر دل زینب ز درد و غم‌ بگذشتی ار به کوه فرو ریختی ز هم


۹

در دشت کین سکینه چو بر شاه دین گریست‌ برخاست شورشی که زمان و زمین گریست
گریان شدند یکسره کروبیّان قدس‌ کرسی به لرزه آمد و عرش برین گریست
ابلیس شد ز کرده پشیمان و شرمناک‌ جبریل ناله کرد و رسول امین گریست
بر آسمان فرشته ز غم جامه چاک کرد وز سوز دل به خلد برین حور عین گریست
اسبان به زیر زین و ستوران به زیر بار از درد هر که بود در آن دشت کین گریست
از تاب خشم، آتش دوزخ زبانه زد بر خود جهان ز بیم جهان آفرین گریست
چون لاله رنگ روی زمین چون گه وداع‌ از سوز دل بر آن تن چون یاسمین گریست
پس گفت: «ای پدر ز چه بر خاک خفته‌ای‌ بی‌سر به خاک با تن صد چاک خفته‌ای؟»


۱۰

آن تن که بود دامن زهراش جای خواب‌ عریان فتاده بود سه روز اندر آفتاب
زان لعل لب که آب حیات رسول بود کردند کوفیان جفا پیشه منع آب
چون آب بهر کودک بی‌شیر خویش خواست‌ از کینه جز به تیر ندادش کسی جواب
روزی که خلق جمله برآرند سر ز خاک‌ بر دست‌ها گرفته ز اعمال خود کتاب
سیماب وار لرزه به عرش برین فتد چون از پس سرادق عزّت رسد خطاب
افکنده انبیا همه از بیم سر به زیر در کوه و دشت لرزه از هیبت عتاب
با نامه‌ی سیه چه بود عذر آن گروه‌ آیند سرافکنده چو در موقف حساب
ترسم که دست خویش چو زهرا بر سر زند دوزخ به خشم آید و بر خشک و تر زند

۱۱

چون سوی شام قافله‌ی کربلا شدند گفتی ز شهر غم به دیار بلا شدند
فریاد «الوداع» برآمد ز اهل بیت‌ در قتلگاه از شهدا چون جدا شدند
سرها ز تن شدند به فرسنگ‌ها جدا بر عزم ره روانه چو قوم دغا شدند
سرها، مسافر سفر عسقلان [۷] و شام‌ تن‌ها، مجاور حرم کربلا شدند
سرها ز پیش و پرده‌نشیان احمدی‌ بر ناقه‌ی برهنه روان از قفا شدند
طفلان که نازشان پدر از مهر می‌کشید لرزان ز تازیانه‌ی اهل جفا شدند
در کوچه‌های شام اسیران بسته دست‌ خونین جگر ز طعنه‌ی هر ناسزا شدند
از جور شام خرمن ایمان به باد رفت‌ یکباره دین احمد مرسل ز یاد رفت


۱۲

چون زد سَموم [۸] کین به گلستان مصطفی‌ بر خاک ریخت لاله و ریحان مصطفی
تاریک ماند محفل ایمان چو کشته شد از باد کینه شمع شبستان مصطفی
زینب درید جامه چو گل چون به چوب کین‌ کردند خسته غنچه‌ی خندان مصطفی
دادند اجر و مزد نبی را به تیغ و تیر کردند خوش تلافی احسان مصطفی
داس عناد و تیشه‌ی بیداد ناکسان‌ نگذاشت سرو و گل به گلستان مصطفی
کردند این معامله با عترت از چه روی‌ با امت این نبود چو پیمان مصطفی
ترسم که دست خلق به یکباره زین گناه‌ گردد جدا ز گوشه‌ی دامان مصطفی
تا بوده این جهان به جهان این بلا نبود درد و غمی چو درد و غم کربلا نبود


۱۳

در موقف حساب چو وقت جزا شود در پیشگاه عدل ندانم چه‌ها شود
آه از دمی که پیش ترازوی عدل و داد روز نشور عرضِ صواب و خطا شود
دوزخ شود ز آتش غیرت چو حمله‌ور ترسم عنانش از کف مالک رها شود
زهرا چو دادخواه شود تا به پای عرش‌ روی زمین چو لُجّه‌ی [۹] خون از بُکا [۱۰] شود
خیزد ز خاک با تن بی‌سر چو شاه دین‌ بر پا دوباره واقعه‌ی کربلا شود
ترسم که روز حشر به یکباره زین گناه‌ دست جهان ز دامن رحمت جدا شود
محشر به هم برآید و از هیبت عتاب‌ جبریل بهر چاره سوی مصطفی شود
آیا جواب چیست در آن روز پربلا پرسند چون ز خون شهیدان کربلا؟


۱۴

گر در زمانه واقعه‌ی کربلا نبود معلوم، قدر صبر و عیار رضا نبود
سبطی چنین برای فدا گر نبی نداشت‌ آسان بر او شفاعت روز جزا نبود
بر صابران چو عرض بلا شد به غیر او کس را قبول واقعه‌ی کربلا نبود
غیر از درون قبه‌ی او جایی از شرف‌ مخصوص از برای قبول دعا نبود
زینب نمی‌کشید اگر ناله از جگر در گنبد سپهر برین این صدا نبود
حقّا که این معامله با عترت رسول‌ از این و آن ز بعد پیمبر روا نبود
کی بر فلک درخت شقاوت کشید سر گر زیر خاک تخم جفا ز ابتدا نبود
آید کجا ز عهده‌ی این درد و غم برون‌ چشم زمانه بارد اگر تا به حشر خون [۱۱]

منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]

پی نوشت[ویرایش | ویرایش مبدأ]

  1. عندلیب.
  2. ۱۳۱۳-۱۲۶۴.
  3. دویست سخنور، ص ۱۸۲ و ۱۸۳.
  4. با تأثیرپذیرى از دوازده‌بند محتشم کاشانى بوده که هر بند آن سواى ابیات ارتباطى مابین آن‌ها، داراى هفت بیت و چهارده مصراع است.
  5. بدا (بداء): ظاهر شدن، پیدا شدن رأی دیگری در امری، ایجاد رأیی برای خالق به جز آنچه که قبلًا اراده‌ی وی بر آن تعلّق گرفته بود. (آیت بدا) اشاره است به آیه‌ی ۳۹ سوره رعد «یَمْحُوا اللَّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ» خداوند هر چه را بخواهد محو و هر چه را بخواهد اثبات می‌کند و امّ الکتاب نزد اوست.
  6. غالیه: بوی خوشی است مرکب از مشک و عنبر و جز آن به رنگ سیاه که موی را بدان خضاب کنند.
  7. عسقلان: شهری در شامات که به آن «عروس‌الشام» نیز می‌گفته‌اند.
  8. سموم: باد گرم، باد زهرآگین.
  9. لجّه: میان دریا، عمیق‌ترین نقطه‌ی دریا.
  10. بکا: بکاء: گریه، گریه کردن.
  11. مجله‌ی ارمغان، ضمیمه‌ی سال ۲۳، ص ۸۱۵- ۸۲۰ به نقل از دیوان محمود خان ملک الشعرای صبا.