عمر بن سعد: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (یک نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱۹: | خط ۱۹: | ||
}}'''عمر سعد'''، یکی از سرداران سپاه [[کوفه]] در واقعه [[کربلا]] بود. | }}'''عمر سعد'''، یکی از سرداران سپاه [[کوفه]] در واقعه [[کربلا]] بود. | ||
==زندگینامه== | ==زندگینامه== | ||
نام کامل عمر بن سعد، عمر بن سعد بن ابی‌وقّاص بن مالک بن اُهَیب (وَهَیب) بن عبدمناف بن زهره بن کلاب بن مُرّه از تیره بنی‌زهره قریش معروف به ابن‌سعد بود.<ref>-الطبقات الکبری، ابن سعد کاتب واقدی، محمد، چاپ احسان عباس، بیروت: دار صادر، ۱۴۰۵ قمری.، ج۳، ص۱۳۸، ج۵، ص۱۶۸.</ref> از وی با نسبت‌های زُهری، قرشی و مدنی یاد شده است.<ref>- تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، مزی، یوسفبن عبدالرحمان یوسفبن عبدالرحمان، چاپ بشار عواد معروف، بیروت: مؤسسه الرساله، ۱۴۲۲ قمری / ۲۰۰۲ میلادی.، ج۲۱، ص۴۵۶.</ref> پدرش سعد بن ابی‌وقّاص صحابی مشهور پیامبر (ص) بود. مادر عمر بن سعد ماویه (ماریه) دختر قیس بن مَعَدی کَرِب از قبیله کنده است.<ref>-الطبقات الکبری، ابن سعد کاتب واقدی، محمد، چاپ احسان عباس، بیروت: دار صادر، ۱۴۰۵ قمری.، ج۳، ص۱۳۷، ج۵، ص۱۶۸؛ تهذیب التهذیب، ابنحجر عسقلانی، شهابالدین احمدبن علی، نجف: دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۷ قمری.، ج۶، ص۵۶؛ تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، مزی، یوسفبن عبدالرحمان یوسفبن عبدالرحمان، چاپ بشار عواد معروف، بیروت: مؤسسه الرساله، ۱۴۲۲ قمری / ۲۰۰۲ میلادی.، ج۲۱، ص۳۵۶.</ref> از آنجا که آمنه مادر | نام کامل عمر بن سعد، عمر بن سعد بن ابی‌وقّاص بن مالک بن اُهَیب (وَهَیب) بن عبدمناف بن زهره بن کلاب بن مُرّه از تیره بنی‌زهره قریش معروف به ابن‌سعد بود.<ref>-الطبقات الکبری، ابن سعد کاتب واقدی، محمد، چاپ احسان عباس، بیروت: دار صادر، ۱۴۰۵ قمری.، ج۳، ص۱۳۸، ج۵، ص۱۶۸.</ref> از وی با نسبت‌های زُهری، قرشی و مدنی یاد شده است.<ref>- تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، مزی، یوسفبن عبدالرحمان یوسفبن عبدالرحمان، چاپ بشار عواد معروف، بیروت: مؤسسه الرساله، ۱۴۲۲ قمری / ۲۰۰۲ میلادی.، ج۲۱، ص۴۵۶.</ref> پدرش سعد بن ابی‌وقّاص صحابی مشهور پیامبر (ص) بود. مادر عمر بن سعد ماویه (ماریه) دختر قیس بن مَعَدی کَرِب از قبیله کنده است.<ref>-الطبقات الکبری، ابن سعد کاتب واقدی، محمد، چاپ احسان عباس، بیروت: دار صادر، ۱۴۰۵ قمری.، ج۳، ص۱۳۷، ج۵، ص۱۶۸؛ تهذیب التهذیب، ابنحجر عسقلانی، شهابالدین احمدبن علی، نجف: دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۷ قمری.، ج۶، ص۵۶؛ تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، مزی، یوسفبن عبدالرحمان یوسفبن عبدالرحمان، چاپ بشار عواد معروف، بیروت: مؤسسه الرساله، ۱۴۲۲ قمری / ۲۰۰۲ میلادی.، ج۲۱، ص۳۵۶.</ref> از آنجا که آمنه مادر پیامبر، از تیره بنی‌زهره بود، پیامبر، سعد را دایی خود می‌خواند.<ref>-الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، عزّالدین علی بن احمد بن ابی الکرم، تحقیق مکتبه التراث، بیروت: ۱۳۸۵-۱۳۸۶ قمری.، ج۲، ص۳۶۷. </ref> | ||
در مورد تاریخ ولادت عمر بن سعد اطلاع درستی در دست نیست. به گفته برخی وی در زمان پیامبر (ص) و بنا به قول دیگر سال کشته شدن عمر بن خطاب متولد شد.<ref>- تهذیب التهذیب، ابنحجر عسقلانی، شهابالدین احمدبن علی، نجف: دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۷ قمری.، ج۶، ص۵۶. </ref> اما گفته شده هنگام فتح جزیره به سال ۱۹، سعد بن ابی وقّاص، گروهی را به فرماندهی عَیاض بن غَنم برای فتح جزیره فرستاد و پسرش را که در آن زمان نوجوان بود، همراه آنان فرستاد. عیاض نیز عمر بن سعد را با گروهی از سواران برای پشتیبانی از مسلمانان به رأس العین روانه کرد.<ref>تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمدبن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: ۱۳۸۲ – ۱۳۸۷ قمری / ۱۹۶۲ – ۱۹۶۷ میلادی.، ج۴، ص۵۳.</ref> با توجه به این روایت قول اول (تولد در زمان پیامبر (ص)) صحیح به نظر می‌رسد.<ref>الاصابه فی تمییز الصحابه، ابنحجر عسقلانی، شهابالدین احمدبن علی، به کوشش علیمحمد بجاوی، بیروت: مؤسسه التاریخ العربی، ۱۳۲۸ قمری.، ج۵، ص۲۸۶.</ref> | در مورد تاریخ ولادت عمر بن سعد اطلاع درستی در دست نیست. به گفته برخی وی در زمان پیامبر (ص) و بنا به قول دیگر سال کشته شدن عمر بن خطاب متولد شد.<ref>- تهذیب التهذیب، ابنحجر عسقلانی، شهابالدین احمدبن علی، نجف: دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۷ قمری.، ج۶، ص۵۶. </ref> اما گفته شده هنگام فتح جزیره به سال ۱۹، سعد بن ابی وقّاص، گروهی را به فرماندهی عَیاض بن غَنم برای فتح جزیره فرستاد و پسرش را که در آن زمان نوجوان بود، همراه آنان فرستاد. عیاض نیز عمر بن سعد را با گروهی از سواران برای پشتیبانی از مسلمانان به رأس العین روانه کرد.<ref>تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمدبن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: ۱۳۸۲ – ۱۳۸۷ قمری / ۱۹۶۲ – ۱۹۶۷ میلادی.، ج۴، ص۵۳.</ref> با توجه به این روایت قول اول (تولد در زمان پیامبر (ص)) صحیح به نظر می‌رسد.<ref>الاصابه فی تمییز الصحابه، ابنحجر عسقلانی، شهابالدین احمدبن علی، به کوشش علیمحمد بجاوی، بیروت: مؤسسه التاریخ العربی، ۱۳۲۸ قمری.، ج۵، ص۲۸۶.</ref> | ||
| خط ۱۶۶: | خط ۱۶۶: | ||
[[رده: قاتلان کربلا]] | [[رده: قاتلان کربلا]] | ||
[[رده: امیر سپاه کوفه]] | [[رده: امیر سپاه کوفه]] | ||
[[en:Omar Ibn Sa’d]] | |||
<references />{{navbox | <references />{{navbox | ||
|name = عاملان واقعه کربلا | |name = عاملان واقعه کربلا | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۸ اوت ۲۰۲۲، ساعت ۱۲:۳۶
| مشخصات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | عمر بن سعد بن ابی‌وقّاص بن مالک بن اُهَیب (وَهَیب) بن عبدمناف بن زهره بن کلاب بن مُرّه |
| کنیه | ابوحفص |
| نسب/قبیله | زُهری، قرشی و مدنی |
| خویشاوندان سرشناس | سعد بن ابی‌وقاص |
| درگذشت | در 65 یا 66 یا 67ق |
| نحوه درگذشت | قیام مختار |
| نقش در واقعه کربلا | |
| اقدامات | فرماندهی سپاه کوفه در واقعه کربلا، پرتاب نخستین تیر جنگ به سوی امام حسین (ع) و یارانش، دستور تازاندن اسب بر بدن امام |
| انگیزه | رسیدن به حکومت ری |
| نقش‌های برجسته | فرمانده سپاه ا بن زیاد |
| دیگر فعالیت‌ها | تشویق پدرش به ادعای خلافت در ماجرای حکمیت • شهادت علیه حجر بن عدی |
عمر سعد، یکی از سرداران سپاه کوفه در واقعه کربلا بود.
زندگینامه[ویرایش | ویرایش مبدأ]
نام کامل عمر بن سعد، عمر بن سعد بن ابی‌وقّاص بن مالک بن اُهَیب (وَهَیب) بن عبدمناف بن زهره بن کلاب بن مُرّه از تیره بنی‌زهره قریش معروف به ابن‌سعد بود.[۱] از وی با نسبت‌های زُهری، قرشی و مدنی یاد شده است.[۲] پدرش سعد بن ابی‌وقّاص صحابی مشهور پیامبر (ص) بود. مادر عمر بن سعد ماویه (ماریه) دختر قیس بن مَعَدی کَرِب از قبیله کنده است.[۳] از آنجا که آمنه مادر پیامبر، از تیره بنی‌زهره بود، پیامبر، سعد را دایی خود می‌خواند.[۴]
در مورد تاریخ ولادت عمر بن سعد اطلاع درستی در دست نیست. به گفته برخی وی در زمان پیامبر (ص) و بنا به قول دیگر سال کشته شدن عمر بن خطاب متولد شد.[۵] اما گفته شده هنگام فتح جزیره به سال ۱۹، سعد بن ابی وقّاص، گروهی را به فرماندهی عَیاض بن غَنم برای فتح جزیره فرستاد و پسرش را که در آن زمان نوجوان بود، همراه آنان فرستاد. عیاض نیز عمر بن سعد را با گروهی از سواران برای پشتیبانی از مسلمانان به رأس العین روانه کرد.[۶] با توجه به این روایت قول اول (تولد در زمان پیامبر (ص)) صحیح به نظر می‌رسد.[۷]
کُنیه عمر بن سعد را به واسطه فرزندش حفص، ابوحفص یاد کرده‌اند.[۸]
سعد در اواخر عمر نابینا شد و در قصری که در عقیق هفت مایلی مدینه ساخته بود، روزگار می‌گذرانید و سرانجام به سال ۵۵ هجری درگذشت و در بقیع به خاک سپرده شد.[۹]
عدم شایستگی روایت حدیث[ویرایش | ویرایش مبدأ]
عمر بن سعد از پدرش و از ابوسعید خُدری روایت کرده است و از او پسرانش حفص و ابراهیم و نوه‌اش ابوبکر بن حفص و افرادی چون ابواسحاق سبیعی همدانی، یزید بن ابی‌مریم سلولی، سعد بن عبیده، عَیزار بن حُرَیث، قَتادة بن دعامه سدوسی، محمد بن عبدالرحمن بن ابی‌لبیبه، محمد بن مسلم بن شهاب زُهری، مطلب بن عبدالله بن حَنطب و یزید بن ابی‌حبیب مصری روایت نموده‌اند. اما منابع اهل سنت از او با نکوهش یاد کرده و گفته‌اند که او چون از قاتلان امام حسین (ع) بوده، شایستگی برای روایت حدیث ندارد.[۱۰] ابنحجر ضمن اینکه در تقریب او را صدوق شمرده، در تهذیب نوشته است که محدثانی که از عمر بن سعد روایت نقل می‌کرده‌اند، مورد اعتراض دیگر راویان قرار می‌گرفته‌اند.[۱۱]
خانواده[ویرایش | ویرایش مبدأ]
عمر بن سعد دوازده پسر و نه دختر از همسران و کنیزان مختلف داشت:[۱۲] فرزندانش عبارت بودند از: حفص، عبدالله، عبدالله اکبر، عبدالله اصغر، عبد الرحمن، عبد الرحمن اصغر، حمزه، حمزه اصغر، محمد، محمد اصغر و دو پسر دیگر با نامهای مغیره و دخترانی با نامهای: حفصه، حفصه صغری، حمیده، ام عمرو، ام عمرو صغری، ام یحیی، ام سلمه، ام کلثوم، ام عبدالله؛ از عمر بن سعد نسلی باقی نماند. اسامی همسران او عبارت بودند از: مریم دختر عامر بن ابی وقاص مکنی به ام حفص، ام یحیی دختر عبدالله بن معدی کرب بن قیس از قبیله کنده، زنی ازقبیله کنده.
اسلام آوردن[ویرایش | ویرایش مبدأ]
سعد در هفده و یا نوزده سالگی، با دعوت ابوبکر اسلام آورد. خود گوید: پیش از وجوب نماز و در نخستین روزهای دعوت پیامبر (ص) به آن حضرت ایمان آوردم.[۱۳] پس از هجرت به مدینه، در منزل برادرش عتبة بن ابی‌وقاص مسکن گزید و پیامبر (ص) بین او و مصعب بن عمیر پیمان برادری بست.[۱۴]
در زمان پیامبر (ص)[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در زمان پیامبر (ص) در بیشتر غزوات حضور داشت.[۱۵] در غزوه احد از معدود کسانی بود که هنگام حمله مشرکان، در کنار پیامبر (ص) ثابت‌قدم ماند و دشمن را دفع کرد.[۱۶] طبق گزارش‌های تاریخی وی تیر می‌ساخت و در تیراندازی مهارت داشت و بدین طریق در احد چند تن از مشرکان را از پای درآورد.[۱۷] در غزوه طائف نیز مهارت او در تیراندازی موجب مسرت پیامبر (ص) گردید.[۱۸]
سعد در صلح حدیبیه از شاهدان پیمان‌نامه بود.[۱۹] در منابع از سعد در ماجرای سقیفه بنی‌ساعده و بحث مهاجران و انصار بر مسأله خلافت یاد نشده است.
در دوران عمر[ویرایش | ویرایش مبدأ]
پس از شکست مسلمانان در نبرد جسر، عمر، عمر بن سعد را با چهار هزار تن از مدینه روانه عراق کرد. او سردار قادسیه و فاتح مداین و عراق نیز بود.[۲۰] چون وارد مداین شد و ایوان کسری را دید، به شکرانه این پیروزی نمازگزارد و در آنجا مسجدی ساخت.[۲۱]
پایه‌گذاری شهر کوفه[ویرایش | ویرایش مبدأ]
عمر به سعد دستور داد تا مداین را ترک و محلی مناسب برای سکونت لشکریان جستجو کند. سعد با همکاری سلمان فارسی و حذیفة بن یمان، فلاتی در کنار غربی فرات نزدیک شهر ”الحیره“ برگزید و نیروی‌های اسلام درهمان‌جا چادر زده و شروع به خانه سازی کردند و سپس با توسعه آن، کوفه نام گرفت[۲۲] که بعدها به صورت شهری بزرگ درآمد و خود نخستین والی آنجا گشت، اما در سال ۲۱ در پی اعتراضهای کوفیان، عمر وی را معزول کرد.[۲۳] درباره سبب عزل وی روایات مختلف است: منابع او را به اقامه نکردن نماز به شکلی نیکو و پسندیده؛ اتخاذ زندگی اشرافی؛ رعایت نکردن عدالت و مساوات متهم کرده‌اند.[۲۴]
حمایت سعد در انتخاب عثمان[ویرایش | ویرایش مبدأ]
سعد در شورای شش نفره‌ای که مسئولیت انتخاب عثمان را داشتند، شرکت جست و از عبدالرحمن بن عوف در انتخاب عثمان به خلافت حمایت کرد.[۲۵]
والی کوفه[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در دوران عثمان، سعد والی کوفه شد اما دو سال بعد عثمان او را عزل کرد، به همین جهت هنگام بروز شورش علیه عثمان از او پشتیبانی جدی نکرد.
در زمان امام علی (ع)[ویرایش | ویرایش مبدأ]
پس از قتل عثمان عمرسعد عزلت گزید و حتی هنگامی که مهاجرین و انصار با امام علی (ع) بیعت کردند، وی از جمله کسانی بود که بیعت نکرد[۲۶] و حضرت را در سه جنگ جمل، صفین و نهروان یاری نکرد. شیخ مفید سبب اصلی خودداری سعد از یاری امام را حسد می‌داند و می‌نویسد: این موضوع از آنجا سرچشمه گرفت که عمر بن خطاب سعد را هم از اعضای شورای شش نفره قرار داد و شایستگی او را برای رسیدن به خلافت تصویب کرد و سعد هم پنداشت که شایستگی مقام خلافت را دارد و این گمان دین و دنیای او را تباه ساخت.[۲۷]
عدم همراهی با معاویه[ویرایش | ویرایش مبدأ]
سعد به رغم اصرار شدید معاویه، با وی نیز همراه نگردید. به همین دلیل گفته‌اند که معاویه وی را مسموم کرد.[۲۸]
جریان حکمیت[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در زمان خلافت امام علی (ع) و جریان حکمیت در ”دومة الجندل“ حضور داشت و پس از مشاهده اختلافات میان سران سپاه امام علی (ع) و معاویه، آن را برای پدرش تعریف کرد و از او خواست تا به دومة الجندل برود و برای خلافت اعلام آمادگی کند، اما او نپذیرفت.[۲۹]
شهادت علیه حُجر بن عَدی[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در سال ۵۰ که زیاد بن ابیه از طرف معاویه علاوه بر بصره، حکومت کوفه را به دست گرفت، عمر بن سعد به خدمت او پیوست و جزء کسانی بود که در سال۵۱ علیه حُجر بن عَدی شهادت داد که حجر بر ضد معاویه قیام کرده و به فتنه‌انگیزی برخاسته و کافر شده است.[۳۰] این گواهی دستاویزی برای معاویه شد تا او نیز دستور قتل حجر و یارانش در ”مرج عذراء“ را بدهد.[۳۱]
واقعه کربلا[ویرایش | ویرایش مبدأ]
عمر بن سعد به جهت جنگ با امام حسین (ع) و به شهادت رساندن آن حضرت، در تاریخ اسلام چهره‌ای منفور یافته است. او در حوادثی که منجر به واقعه کربلا شد و حوادث روز عاشورا نقش مستقیم داشته است:
عمر بن سعد و افرادی چون محمد بن اشعث، عبدالله بن مسلم بن سعید حضرمی جزء کسانی بودند که طی نامهای اوضاع کوفه را به اطلاع یزید رساندند و او را از ضعف نعمان بن بشیر والی کوفه و اقدامات مسلم بن عقیل و اخبار کوفه آگاه نمودند.[۳۲]
در زمان دستگیری مسلم بن عقیل و قبل از شهادتش، مسلم که مرگ خود را نزدیک دید تصمیم به وصیت گرفت. او عمر بن سعد را که با وی قرابتی داشت، مخاطب ساخت و گفت ما و تو خویشاوندیم. بیا و وصیت مرا بشنو! عمر نپذیرفت و برای خوش خدمتی به پسر زیاد درخواست او را نشنیده گرفت. تا اینکه ابن زیاد به او اجازه داد. عمر بن سعد در وصایت نیز خیانت کرد.
تا از نزد مسلم برگشت، درخواست مسلم را به اطلاع عبیدالله بن زیاد رساند. عبیدالله هم با گفتن اینکه گاهی مردم خیانت‌کاری را امین می‌پندارند و او را وصی خود می‌سازند، عمر بن سعد را در آن مجلس و در پیش روی حاضران، رسوا ساخت.[۳۳]
حکومت ری و دَستَبی[ویرایش | ویرایش مبدأ]
عبیدالله بن زیاد، عمر بن سعد را به حکومت ری و دَستَبی[۳۴] منصوب کرد و برای او فرمانی نوشت.[۳۵]
پذیرفتن جنگ با امام حسین (ع)[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در آن زمان ری ضمیمه خراسان بود و والیان آن از طرف حکام عراق منصوب می‌شدند. عمر بن سعد با چهار هزار سپاهی از کوفه برای جنگ با دیلمیان که بر دستبی تسلط یافته بودند، در بیرون کوفه اردو زده بود، اما پیش از عزیمت به محل مأموریتش، عبیدالله به او فرمان داد ابتدا به کربلا برود و قیام امام حسین (ع) را با گرفتن بیعت از او برای یزید و یا با جنگ خاتمه دهد، سپس به سوی ری حرکت کند در غیر این صورت او را از این سِمَت برکنار و خانه‌اش را خراب خواهد کرد. عمر بن سعد که از جنگ با امام اکراه داشت، ابتدا نپذیرفت اما به جهت دلبستگی شدید به حکومت ری علیرغم مخالفت افراد خاندانش از جمله خواهرزاده‌اش حمزة بن مغیرة بن شعبه، جنگ با امام را پذیرفت.[۳۶] عمر بن سعد از جمله افراد خائ و خودفروخته‌ای بود که حقایق را به درستی می‌دانست و حق و باطل را به خوبی می‌شناخت و آگاهانه کمر به قتل امام حسین (ع) و خاندان و یارانش بست.
ورود به کربلا[ویرایش | ویرایش مبدأ]
عمر بن سعد یک روز پس از ورود امام حسین (ع) به کربلا، یعنی روز سوم محرم ۶۱ با چهار هزار سپاهی از کوفه وارد کربلا شد.[۳۷] آنگاه عُروة بن قَیس حَنظلی را نزد امام فرستاد تا علت آمدنش را بپرسد. سپس در نامهای به عبیدالله بن زیاد دلیل آمدن امام حسین (ع) را که به جهت دعوت کوفیان بود، نوشت.[۳۸]
عبیدالله بن زیاد که قصدش گرفتن بیعت از امام یا جنگ با وی بود، کسانی را مأمور کرد تا در کوفه بگردند و مردم را به اطاعت فراخوانند و از عواقب شورش بترسانند و آنان را از یاری امام باز دارند. او لشکریان را پی‌درپی به کربلا به یاری عمر بن سعد فرستاد و تحت فرماندهی او قرار داد، به‌گونه‌ای که سپاه عمر در روز ششم محرم به بیست و دو هزار و در روز نهم محرم به سی هزار نفر رسید.[۳۹]
گفته شده امام به عمر بن سعد پیشنهاد کرد تا به مدینه باز گردد. عمر بن سعد که مایل بود کار به صلح بیانجامد، با امام در این‌باره توافق کرد، اما عبیدالله بن زیاد به تحریک شمر بن ذی‌الجوشن پیشنهاد امام را نپذیرفت.[۴۰]
مذاکرات محرمانه امام و عمر بن سعد[ویرایش | ویرایش مبدأ]
امام حسین (ع) که می‌دید پی‌درپی برای عمر بن سعد کمک می‌آید و آنان آماده کارزار هستند، عمرو بن قَرَظَه انصاری را برای تعیین وقت مذاکره با پیامی بدین مضمون نزد عمر بن سعد فرستاد که می‌خواهم چند کلمه‌ای با تو گفتگو نمایم. بنابراین شبانگاه در محلی بین دو لشکر منتظر تو هستم. عمر بن سعد پذیرفت و شبانه با بیست نفر از همراهان خود حرکت کرد. امام نیز با بیست نفر از یارانش از اردوی خود بیرون آمد. مذاکرات محرمانه بود. لذا امام از یاران خود خواست که دورتر بایستند و فقط عباس بن علی و علی‌اکبر در کنار ایشان بودند. عمر بن سعد نیز به غیر از پسر خود حفص و یکی از خدمت‌گزارانش به نام لاحق، دیگران را دور کرد. هر دو، تا پاسی از شب سخن گفتند. امام فرمودند: وای بر تو ای پسر سعد! آیا از خدایی که سرانجام به دیدارش خواهی شتافت، نمی‌ترسی؟ آیا با من می‌جنگی در حالی که می‌دانی من کیستم؟ بیا با من همراه شو تا بر یزید بشوریم و او راسرنگون کنیم. یا اینکه بیا و این لشکر انبوه را واگذار و با من همراهی کن که در این صورت به خدا نزدیک‌تر خواهی بود.
- می‌ترسم خانه‌ام را ویران کنند.
- من خانه را برای تو خواهم ساخت.
- دارایی و املاکم را خواهند گرفت و چپاول خواهند کرد.
- بهتر از آن را از اموالی که در حجاز دارم به تو خواهم بخشید. حتی بغیبغه را به تو می‌دهم.
- زن و فرزند دارم و درباره آنان بیمناکم.
- سلامتی و ایمنی آنان را تضمین می‌کنم.
اما او نمی‌پذیرد و امام چون دانست که او در ضلالت افتاده است، بی‌نتیجه از او جدا شد و در حالی که می‌فرمود: پسر سعد! چه می‌پنداری؟ دیری نخواهد گذشت که بر بستر خود کشته می‌شوی و در روز حشر نیز خدا تو را نخواهد آمرزید. حضرت او را نفرین کرد و فرمود: «امیدوارم پس از مرگ من، از گندم عراق نخورى مگر اندکى.»
عمر بن سعد مسخره‌کنان پاسخ می‌دهد: اگر گندم بهره‌ام نشود، از جو استفاده می‌کنم.[۴۱]
دعوت از قبیله بنی‌اسد[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در کربلا حبیب بن مُظاهر، زمانی که کمی یاران امام را دید، عرض کرد که در این منطقه تیره‌ای از بنی‌اسد زندگی می‌کنند. اگر اجازه می‌دهی با آنان صحبت کنم که برای یاری شما به کربلا بیایند. امام حسین (ع) موافقت کرد. حبیب نیمه شب به سوی آنان رفت. آنان با او به احترام برخورد کردند. حبیب گفت: شما را به شرافت و بزرگی که در روز بازپسین خواهید داشت، می‌خوانم. پسر دختر پیامبر شما تنها و مظلوم در بیابان کربلا محاصره شده است. مردم کوفه او را دعوت کردند تا یاری‌اش کنند، در حالی که به‌سوی آنان آمده است، او را رها کرده‌اند و آماده شده‌اند با او بجنگند و او را به قتل برسانند. به خداوند سوگند یاد می‌کنم هر یک از شما در کنار امام حسین (ع) به قتل رسد، در برترین جایگاه‌ها در بهشت، دوست و همنشین پیامبر (ص) خواهد بود. عبدالله بن بشر از میان جمع برخاست و گفت: من این درخواست را می‌پذیرم. دیگران نیز اعلام کردند که آماده‌اند از امام حسین (ع) حمایت کنند. در میان آنان یکی از جاسوسان عبیدالله بن زیاد بود که خبر را به عمر بن سعد رساند. عمر بن سعد، ازرق بن حرث صیداوی را در رأس یک گروه چهار صد نفره مسلح فرستاد تا جلوی آنان را بگیرد. در نزدیکی فرات درگیری پیش آمد و قبیله بنی‌اسد مجبور به بازگشت شدند.[۴۲]
جلوگیری از دسترسی امام به آب[ویرایش | ویرایش مبدأ]
روز هفتم محرم عمر بن سعد به دستور عبیدالله بن زیاد از دسترسی امام به آب و شریعه فرات جلوگیری کرد.[۴۳] زمانی که عمر بن سعد فرمان بستن آب را بر روی کاروان امام حسین (ع) صادر کرد، یزید بن حُصَین همدانی مشرفی با اجازه امام با عمر بن سعد گفتگو کرد تا بلکه او را از این کار زشت بازدارد ولی تأثیری نکرد. امام حسین (ع) به او فرمود: شیطان بر آنان چیره گشته و حزب شیطان زیان‌کارانند. با آشکارتر شدن سیاست خشونت حاکم کوفه، امام حسین (ع) که شاید تلاش می‌کرد تا نهایت درندگی یزید بن معاویه و عبیدالله بن زیاد را به آیندگان نشان دهد، یک‌بار دیگر پیکی نزد عمر بن سعد فرستاد و سخن خود را تکرار کرد که حاضر است حومه کوفه را به سوی حجاز ترک کند و مانع از درگیری گردد؛ و بنا به نقل حمید بن مسلم از قول عقبة بن سمعان: بگذارید تا در زمین پهناور روانه شوم تا ببینم عاقبت چه می‌شود. پسر سعد که در عین تسلیم به پلیدی، در اعماق قلب خویش به امام احترام می‌گذاشت و به رفعت و علو مقام و شخصیت فرزند پیامبر (ص) واقف بود، از این پیشنهاد مجدد امام استقبال کرد و بار دیگر به عبیدالله بن زیاد نوشت که در باب پیشنهاد امام بیندیشد و فرصت را برای پرهیز از قتل فرزند پیامبر (ص) مغتنم شمارد. اما عبیدالله بنا به پیشنهاد شمر نپذیرفت.
ورود شمر به کربلا[ویرایش | ویرایش مبدأ]
عصر روز نهم محرم شمر با چهار هزار سپاهی و نامه تهدیدآمیزی از سوی عبیدالله برای عمر بن سعد وارد کربلا شد تا امام حسین (ع) را به پذیرش فرمان او وادار کند و تهدید کرد در غیر این صورت فرماندهی را به شمر واگذار کند، عمر بن سعد این بار با دستور اکید و صریح امیر کوفه و فرستاده‌اش، شمر روبه‌روبه شد، در حالی‌که دیگر یقین داشت که تعلل وی تمام دنیایش را از چنگ وی به‌در خواهد آورد، اطاعت نمود تا خود فرماندهی را عهده‌دار باشد و امارت ری را برای خویش به بهای قتل فرزند پیامبر (ص) تثبیت نماید.[۴۴]
مهلت خواستن امام[ویرایش | ویرایش مبدأ]
عمر بن سعد شب جمعه نهم محرم ۶۱ با یارانش به سوی امام پیش رفت. امام برای تأخیر جنگ تا صبح مهلت خواست و آنان پذیرفتند.[۴۵]
صبح عاشورا[ویرایش | ویرایش مبدأ]
صبح عاشورا عمر بن سعد فرماندهان سپاه خود را مشخص نمود و پرچم را به دست غلام خود دُرَید (ذُوَید) داد.[۴۶]
خطبه امام[ویرایش | ویرایش مبدأ]
امام حسین (ع) پس از خواندن خطبه و در پایان سخنانش رو به عمر بن سعد کرد و فرمود: تو مرا می‌کشی، اما گمان کرده‌ای آن انسان بی‌ریشه حکومت ری را به تو می‌دهد؟ به خداوند سوگند بدان آرزو نخواهی رسید و این عهدی است یقینی. پس مرتکب هر چه خواهی شو که تو پس از من در دنیا و آخرت، شادمان نخواهی بود و آرام نمی‌گیری. سرت را می‌بینم که در کوفه نصب کرده و کودکان آن را هدف قرار داده‌اند و بر آن سنگ می‌زنند. عمر بن سعد خشمگین به یارانش گفت: منتظر چه هستید؟ همگی یورش برید. او یک لقمه شما بیشتر نیست.[۴۷]
پیوستن حُرّ بن یزید ریاحی به امام[ویرایش | ویرایش مبدأ]
حُرّ بن یزید ریاحی که دید سربازان عزیمت جدال با آن حضرت را دارند، پس از پرسش از عمر بن سعد که با این مرد خواهی جنگید؟ و پاسخ عمر بن سعد که آری! به خدا سوگند نبرد سختی کنم که کم‌ترین اثرش جداشدن سرها از بدن‌ها و قطع گردیدن دست‌ها خواهد بود، از سپاه کوفه جدا شد و به امام پیوست.[۴۸]
شروع جنگ[ویرایش | ویرایش مبدأ]
اگر چه امام بسیار کوشید تا از جنگ جلوگیری نماید، اما عمر بن سعد برای اینکه نشان دهد در عزم خود در جنگ با امام راسخ است، نخستین تیر را به سوی امام و سپاهش پرتاب کرد و از یاران خود خواست تا نزد عبیدالله بن زیاد بر این مطلب گواهی دهند و بدین سان عمر بن سعد آغازکننده جنگ بود.[۴۹] به قول عقاد مصری گویا این‌تیر در سینه او فرو رفته و ناراحتش کرده بود و خواست خود را از این ناراحتی خلاص کند.[۵۰] با پرتاب این تیر جنگ رسماً شروع شد.
نخستین تیر[ویرایش | ویرایش مبدأ]
پدرش سعد بن ابی‌وقّاص در سریه عبیدة بن حارث که در هشتمین ماه هجرت در محل رابغ به وقوع پیوست، نخستین تیر را به سوی مشرکان پرتاب کرد[۵۱] و ۶۰ سال بعد پسرش نخستین تیر را به سوی اهل بیت رسالت پرتاب کرد.
حمله همه جانبه[ویرایش | ویرایش مبدأ]
عمر بن سعد در تمام طول نبرد لشکر را فرماندهی کرد و از آنان خواست تا از میمنه و میسره سپاه بر امام حمله آرند و لشکر امام را آماج تیر قرار دهند.[۵۲] او افرادی را از ناحیه راست و چپ به خیمه‌گاه امام فرستاد تا آن‌ها را نابود کنند. چون تنها از جلو می‌توانستند به سپاه امام نزدیک شوند، یاران امام در بین خیمه‌ها رفته و با نیروی فوق‌العاده‌ای به دفاع پرداختند.[۵۳]
سنگ‌باران یاران و اصحاب[ویرایش | ویرایش مبدأ]
به دستور عمر بن سعد، چندین نوبت اصحاب و یاران امام حسین (ع) را سنگ‌باران کردند. از شیوه‌های سپاه کوفه در مقابله با یاران شجاع امام، استفاده از سنگ‌باران بود. در روز عاشورا عمر بن سعد به لشکریان خود می‌گفت: ”والله لو لم ترموهم الا بالحجارة لقتلتموهم ...“
نبرد مالک بن انس[ویرایش | ویرایش مبدأ]
مالک بن انس باهلی (کاهلی) چون با اذن امام عازم میدان شد، رو به عمر بن سعد کرد و گفت: اگر پدرت سعد بن ابی‌وقّاص بدانستی که روزی از تو این حرکت صادر خواهد شد و با امام حسین (ع) خواهی جنگید، به دست خویش سر از تنت جدا می‌کرد تا عالم از ننگ وجود ناپاکت پاک گردد. عمر بن سعد خشمگینانه دستور داد تا کوفیان به جنگ او بروند. مالک پس از نبردی شدید به شهادت رسید.[۵۴]
شهادت عابس بن ابی‌شبیب[ویرایش | ویرایش مبدأ]
به دستور عمر بن سعد، کوفیان از هر سوی عابس بن ابی‌شبیب را سنگ‌باران کرده و با ازدحام و یورش او را کشتند و سرش را از بدن جدا کردند. جمعی از آنان ادعای قتل او را کردند. عمر بن سعد که دلاوری و رشادت او را می‌دانست، گفت: او را یک سرنیزه نکشته است.[۵۵]
پس از شهادت علی‌اکبر[ویرایش | ویرایش مبدأ]
پس از شهادت علی‌اکبر، امام حسین (ع) بر بالین فرزند شهیدش نشست و صورت بر صورت او نهاد و در حالی که می‌گریست، فرمود: ”قَتَلَ اللهُ قَوماً قَتَلُوکَ یا بنی ما اَجرَ أهُم عَلَی الرَّحمنِ وَ عَلَی اِنتِهاکِ حُرمَةِ الرَّسُولِ عَلَی‌الدُّنْیا بَعْدَک‌َ الْعَفا“[۵۶] فرزندم! خدا بکشد قومی که تو را کشتند. اینان چه بسیار بر خدا و هتک حریم رسول خدا گستاخ گشته‌اند، پس از تو، خاک بر سر دنیا. امام فرزندش را به سینه چسباند تا جان داد. آنگاه عمر بن سعد را نفرین کرد که: ” یا بن‌َ سَعْد! قَطَع‌َ اللّه‌ُ رَحِمَک‌َ کما قَطَعْت‌َ رَحِمی“[۵۷] ای پسر سعد! خداوند نسل تو را قطع کند چنان که نسل مرا از این فرزندم قطع کردی.
سخن حضرت زینب (س) پس از آنکه امام از اسب به زیر افتاد[ویرایش | ویرایش مبدأ]
پس از آنکه امام از اسب به زیر افتاد، زینب (س) که نظاره‌گر صحنه بود، خود را به میدان رساند وخطاب به پسر سعد فرمود: ای عمر! آیا سزاوار است اباعبدالله به قتل رسد و تو به نظاره بپردازی؟ عمر بن سعد پاسخی نگفت.[۵۸]
دستور عمر بن سعد به یارانش[ویرایش | ویرایش مبدأ]
عمر بن سعد از یارانش خواست تا کار امام را تمام کنند.[۵۹] به دستور او سر امام را از تن جدا کردند[۶۰] و همان شب توسط خولی بن یزید و حُمَید بن مسلم برای عبیدالله به کوفه فرستاد.[۶۱] بنا بر فرمان عبیدالله بن زیاد و به دستور عمر بن سعد چند تن بر بدن امام اسب تاختند.[۶۲] عمر بن سعد فرمان عبیدالله بن زیاد را با دقت تمام و طبق اوامر مستقیم و صریح انجام داد.
رفتار عمر بن سعد با خاندان پیامبر (ص)[ویرایش | ویرایش مبدأ]
پس از حمله به خیمه‌ها و غارت اموال امام، چون عمر بن سعد خود را به خیمه‌ها رساند و خاندان پیامبر (ص) را آشفته دید، دستور داد دیگر کسی متعرض خیمه زنان و غارت پوشش و مال و متاع آنان نشود و عده‌ای را نیز مأمور خیمه‌های غارت شده و زنان و علی بن الامام حسین (ع) قرار داد تا کاملاً از آنان مواظبت و محافظت شود و صدمه‌ای به آنان وارد نشود.[۶۳]
اجساد کشتگان[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در بامداد یازدهم محرم، عمر بن سعد دستور داد کشتگان اموی را در نقطه‌ای جمع و پس از برگزاری نماز میت، آنان را دفن کردند.[۶۴] اما اجساد شهیدان خانواده پیامبر (ص) در برابر دیدگان زنان و کودکان عریان، هم‌چنان در صحرا بر خاک افتاده بودند.
به سوی کوفه[ویرایش | ویرایش مبدأ]
عمر بن سعد بی آنکه حداقل مروت انسانی خویش را با دفن جنازه‌ها نشان دهد، سپاه خویش را برگرفت و همراه زنان و کودکان و بازماندگان کاروان حسینی و سرهای شهدای کربلا که بر نیزه کرده بودند، کربلا را به سوی کوفه ترک کرد.[۶۵]
پس از پایان یافتن واقع کربلا[ویرایش | ویرایش مبدأ]
با پایان یافتن واقعه کربلا، دیگر عمر بن سعد روی آسایش ندید. خود می‌گفت: هیچ‌کس بدتر از من به خانه خویش برنگشته است، زیرا از امیری فاجر و ظالم اطاعت کرده و عدالت را پایمال و قرابت را قطع نموده و مرتکب گناه بزرگی شدم.[۶۶]
نامه عبیدالله به عمر بن سعد[ویرایش | ویرایش مبدأ]
عبیدالله پس از آشفته شدن اوضاع کوفه، نامهای را که به عمر بن سعد نوشته و دستور قتل امام را صادر کرده بود، از عمر بن سعد مطالبه نمود، اما عمر بن سعد از دادن آن خودداری کرد و گفت: آن نامه از بین رفته است.[۶۷]
پس از عاشورا[ویرایش | ویرایش مبدأ]
عمر بن سعد پس از عاشورا نیز در خدمت حکومت اموی بود و بر تحرکات شیعیان در کوفه نظارت داشت.
امارت کوفه[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در سال ۶۴ و با مرگ یزید و فرار عبیدالله بن زیاد از کوفه و عزل جانشین او عمرو بن حُرَیث مخزومی، مردم کوفه قصد داشتند عمر بن سعد را به امارت بردارند که با ممانعت زنان قبایل هَمدان، کَهلان، ربیعه و نَخَع روبه‌رو گشتند.[۶۸]
قیام توابین[ویرایش | ویرایش مبدأ]
عمر بن سعد به هنگام قیام سلیمان بن صُرَد خُزاعی کوفی در سال ۶۵، از بیم کشته شدن به دست مردم، شب‌ها در دارالاماره کوفه می‌خوابید.[۶۹]
در هنگام قیام توابین به رهبری سلیمان بن صرد، عمر بن سعد، شبث بن ربعی و یزید بن حارث بن رویم ستاد تبلیغاتی درست کردند و بر این مهم اصرار داشتند و تبلیغ می‌کردند و توده‌ها را به سوی سلیمان بن صرد دعوت می‌کردند. آنان می‌گفتند: سلیمان می‌خواهد با دشمنانتان (شامی‌ها) درافتد، ولی مختار می‌خواهد خود شما را نابود کند و شهرتان را تصرف نماید.[۷۰] این سخن نشان‌دهنده این است که آنان در ارزیابی بسیار دقیق بوده‌اند.
پس از تسلط زبیریان[ویرایش | ویرایش مبدأ]
پس از تسلط زبیریان بر کوفه، او به همراهی شبث بن ربعی و یزید بن حارث بن رُوَیم، در تشویق عبدالله بن یزید خطمی انصاری حاکم زبیری کوفه، در دستگیری مختار ثقفی و زندانی شدن او نقش داشت. او به عبدالله بن یزید گفت: مختار در نظر دارد فتنه‌انگیزی کند. به من خبر رسیده که گروهی از پیروان ابوتراب به او دل بسته‌اند و من از وی ایمن نیستم. هم‌اکنون دنبالش بفرست و دستگیرش کن و به زندانش افکن.[۷۱]
عمر بن سعد یک‌بار دیگر نیز از ابن مطیع والی زبیری جدید کوفه خواست تا مختار را دستگیر و زندانی نماید اما ابن مطیع ابتدا برای اینکه به خواسته‌های اشراف کوفه و طرفداران ابن زبیر پاسخ مثبت دهد، به گونه‌ای رفتار کرد که قصد دستگیری مختار را دارد، ولی در این‌کار جدی نبود.[۷۲]
قیام مختار[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در سال ۶۶ هجری، مختار بن ابی عبیده ثقفی در کوفه قیام کرد. او در تعقیب قاتلان امام حسین (ع) بود و اگر چه در ابتدا بنا به درخواست عبدالله بن جَعدة بن هُبَیره مخزومی که به سبب قرابت با امام علی (ع)،[۷۳] نزد مختار گرامی بود، امان‌نامه‌ای برای عمر بن سعد نوشت، اما با گنجاندن عبارتی زیرکانه،[۷۴] دست خود را علیه او بازگذاشت.[۷۵]
گفته شده محمد بن حنفیه از کوتاهی مختار در مورد عمر بن سعد معترض بود به همین سبب مختار تدبیری اندیشید تا بتواند او را مجازات کند. او دستور داد تا زنانی نوحه‌سرا بر درِ سرای عمر بن سعد بگمارند تا بر امام حسین (ع) نوحه سرایند و گریه کنند.[۷۶]
کشتن عمر بن سعد[ویرایش | ویرایش مبدأ]
بنا به نقل دینوری، عمر بن سعد تا پس از کودتای نافرجام اشراف کوفه علیه مختار پنهان بود. پس از شکست کودتا و فرار اشراف کوفه به بصره، او نیز جزء فراریان بود. مختار ابو قلوص شبامی یکی از خواص خود را با گروهی سواره نظام به دنبالشان فرستاد. ابوقلوص او را هنگام فرار دستگیر کرد و به دارالاماره کوفه آورد. به دستور مختار، ابوعمره او را گردن زد.[۷۷] مرگ عمر بن سعد به سال ۶۶ [۷۸] یا سال ۶۷ [۷۹] رخ داد. یعقوبی می‌نویسد: پس از مرگ، جسد او را هم سوزاندند.[۸۰]
زره امام حسین (ع)[ویرایش | ویرایش مبدأ]
پس از شهادت امام حسین (ع) و در غارت روز عاشورا، زره امام را عمر بن سعد برای خود برداشت. پس از کشته شدن عمر بن سعد، مختار آن زره را به ابو عمره کیسان قاتل او بخشید.
گفتار امام علی (ع) به عمر بن سعد[ویرایش | ویرایش مبدأ]
گفته شده است امام علی (ع) سال‌ها قبل از واقعه کربلا به عمر بن سعد گفته بود چه خواهی کرد که تو را بین دوزخ و بهشت مخیر کنند و تو دوزخ را اختیار کنی؟[۸۱] در همان زمان اصحاب امام علی (ع) چون عمر بن سعد از در مسجد وارد می‌شد به او می‌گفتند او قاتل امام حسین (ع) است.[۸۲] امام حسین (ع) نیز بر طبق روایتی در گفتگو با عمر او را قاتل خود معرفی نموده بود.[۸۳]
منبع[ویرایش | ویرایش مبدأ]
پی نوشت[ویرایش | ویرایش مبدأ]
- ↑ -الطبقات الکبری، ابن سعد کاتب واقدی، محمد، چاپ احسان عباس، بیروت: دار صادر، ۱۴۰۵ قمری.، ج۳، ص۱۳۸، ج۵، ص۱۶۸.
- ↑ - تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، مزی، یوسفبن عبدالرحمان یوسفبن عبدالرحمان، چاپ بشار عواد معروف، بیروت: مؤسسه الرساله، ۱۴۲۲ قمری / ۲۰۰۲ میلادی.، ج۲۱، ص۴۵۶.
- ↑ -الطبقات الکبری، ابن سعد کاتب واقدی، محمد، چاپ احسان عباس، بیروت: دار صادر، ۱۴۰۵ قمری.، ج۳، ص۱۳۷، ج۵، ص۱۶۸؛ تهذیب التهذیب، ابنحجر عسقلانی، شهابالدین احمدبن علی، نجف: دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۷ قمری.، ج۶، ص۵۶؛ تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، مزی، یوسفبن عبدالرحمان یوسفبن عبدالرحمان، چاپ بشار عواد معروف، بیروت: مؤسسه الرساله، ۱۴۲۲ قمری / ۲۰۰۲ میلادی.، ج۲۱، ص۳۵۶.
- ↑ -الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، عزّالدین علی بن احمد بن ابی الکرم، تحقیق مکتبه التراث، بیروت: ۱۳۸۵-۱۳۸۶ قمری.، ج۲، ص۳۶۷.
- ↑ - تهذیب التهذیب، ابنحجر عسقلانی، شهابالدین احمدبن علی، نجف: دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۷ قمری.، ج۶، ص۵۶.
- ↑ تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمدبن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: ۱۳۸۲ – ۱۳۸۷ قمری / ۱۹۶۲ – ۱۹۶۷ میلادی.، ج۴، ص۵۳.
- ↑ الاصابه فی تمییز الصحابه، ابنحجر عسقلانی، شهابالدین احمدبن علی، به کوشش علیمحمد بجاوی، بیروت: مؤسسه التاریخ العربی، ۱۳۲۸ قمری.، ج۵، ص۲۸۶.
- ↑ -الطبقات الکبری، ابن سعد کاتب واقدی، محمد، چاپ احسان عباس، بیروت: دار صادر، ۱۴۰۵قمری.، ج۵، ص۱۶۸؛ المعارف، ابن قتبیه، عبدالله، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره: ۱۹۶۰ میلادی.، ص۲۴۳-۲۴۴؛ تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، مزی، یوسفبن عبدالرحمان یوسفبن عبدالرحمان، چاپ بشار عواد معروف، بیروت: مؤسسه الرساله، ۱۴۲۲ قمری / ۲۰۰۲ میلادی.، ج۲۱، ص۳۵۶.
- ↑ - ر.ک : المعارف، ابن قتبیه، عبدالله، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره: ۱۹۶۰ میلادی.، ص۲۴۲-۲۴۳؛ تاریخ الیعقوبی، احمدبن اسحاق (ابنواضح)، بیروت: دارصادر، ۱۳۷۹ قمری / ۱۹۶۰ میلادی.، ج۲، ص۲۳۷-۲۳۸؛ ۱۲۹. سیر اعلام النبلاء، ذهبی، محمدبن احمد، چاپ شعیب اَرنؤوط و دیگران، بیروت: ۱۴۰۱- ۱۴۰۹ قمری / ۱۹۸۱ – ۱۹۸۸ میلادی.، ج۱، ص۹۷.
- ↑ - ر.ک : تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، مزی، یوسفبن عبدالرحمان یوسفبن عبدالرحمان، چاپ بشار عواد معروف، بیروت: مؤسسه الرساله، ۱۴۲۲ قمری / ۲۰۰۲ میلادی.، ج۲۱، ص۳۵۷-۳۵۸؛ ج۲۶، ص۳۵۶؛ امتاع الاسماع، مقریزی، تقیالدین احمدبن علی، قاهره: مطبعة الجنة، ۱۹۴۱ میلادی.، ج۱۰، ص۱۳۱؛ تهذیب التهذیب، ابنحجر عسقلانی، شهابالدین احمدبن علی، نجف: دارالکتب الاسلامیة،۱۳۷۷ قمری.، ج۶، ص۵۶؛ الجرح و التعدیل، ابنابی حاتم، عبدالرحمنبن محمد، حیدرآباد دکن: ۱۳۷۱ – ۱۳۷۳ شمسی / ۱۹۵۱ – ۱۹۵۳ میلادی.، ج۶، ص۱۱۱-۱۱۲؛ تاریخ الثقات، عجلی، احمدبن عبدالله، به کوشش عبدالعلی قلعجی، بیروت: ۱۴۰۵ قمری / ۱۹۸۴ میلادی. ، ص۳۵۷.
- ↑ - ر.ک : تقریب التهذیب، ابنحجر، احمدبن علی، به کوشش عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت: ۱۳۹۵ قمری /۱۹۷۵ میلادی. ، ج۲، ص۵۶؛ تهذیب التهذیب، ابنحجر عسقلانی، شهابالدین احمدبن علی، نجف: دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۷ قمری.، ج۶، ص۵۶.
- ↑ -الطبقات الکبری، ابن سعد کاتب واقدی، محمد، چاپ احسان عباس، بیروت: دار صادر، ۱۴۰۵ قمری.، ج۵، ص۱۶۸.
- ↑ - ر.ک : السیرةالنبویه، ابنهشام، محمدبن عبدالملک، تحقیق مصطفی السقا و دیگران، قم: انتشارات ایران، ۱۳۶۳ شمسی.، ج۱، ص۲۶۸،۲۶۷؛الطبقات الکبری، ابن سعد کاتب واقدی، محمد، چاپ احسان عباس، بیروت: دار صادر، ۱۴۰۵ قمری.، ج۳، ص۱۳۹؛الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، عزّالدین علی بن احمد بن ابی الکرم، تحقیق مکتبه التراث، بیروت: ۱۳۸۵-۱۳۸۶ قمری.، ج۲، ص۳۶۶؛ الاستیعاب فی معرفةالاصحاب، ابنعبدالبر، چاپ علیمحمد بجاوی، بیروت: ۱۴۱۲ قمری / ۱۹۹۲ میلادی.، ج۲، ص۶۰۶.
- ↑ - السیرةالنبویه، ابنهشام، محمدبن عبدالملک، تحقیق مصطفی السقا و دیگران، قم: انتشارات ایران، ۱۳۶۳ شمسی.، ج۲، ص۱۵۲؛الطبقات الکبری، ابن سعد کاتب واقدی، محمد، چاپ احسان عباس، بیروت: دار صادر، ۱۴۰۵ قمری.، ج۳، ص۱۳۹؛ فتوح البلدان، بلاذری، احمد بن یحیی، به کوشش دخویه، لیدن: ۱۸۶۶ میلادی.، ص۲۷۰.
- ↑ -الطبقات الکبری، ابن سعد کاتب واقدی، محمد، چاپ احسان عباس، بیروت: دار صادر، ۱۴۰۵ قمری.، ج۳، ص۱۳۷؛ الاستیعاب فی معرفةالاصحاب، ابنعبدالبر، چاپ علیمحمد بجاوی، بیروت: ۱۴۱۲ قمری / ۱۹۹۲ میلادی.، ج۲، ص۶۰۶-۶۰۸.
- ↑ - المغازی، واقدی، محمد بن عمر، تحقیق مارسدن جونس، قم: نشر دانش اسلامی، ۱۴۰۵ قمری.، ج۱، ص۲۴۰، ۲۵۵-۲۵۶.
- ↑ - المغازی، واقدی، محمد بن عمر، تحقیق مارسدن جونس، قم: نشر دانش اسلامی، ۱۴۰۵ قمری.، ج۱، ص۲۶-۲۷، ۲۴۱-۲۴۲؛ المعارف، ابن قتبیه، عبدالله، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره: ۱۹۶۰ میلادی.، ص۵۷۵،۲۴۱..
- ↑ - ر.ک : المغازی، واقدی، محمد بن عمر، تحقیق مارسدن جونس، قم: نشر دانش اسلامی، ۱۴۰۵ قمری.، ج۳، ص۹۲۹-۹۳۰.
- ↑ - السیرةالنبویه، ابنهشام، محمدبن عبدالملک، تحقیق مصطفی السقا و دیگران، قم: انتشارات ایران، ۱۳۶۳ شمسی.، ج۳، ص۳۳۳؛ المغازی، واقدی، محمد بن عمر، تحقیق مارسدن جونس، قم: نشر دانش اسلامی، ۱۴۰۵ قمری.، ج۲، ص۶۱۲.
- ↑ - ر.ک : تاریخ خلیفةبن خیاط، خلیفةبن خیاط، ابنعمر، بیروت: دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ قمری.، ص۷۲-۷۳؛ المعارف، ابن قتبیه، عبدالله، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره: ۱۹۶۰ میلادی.، ص۲۴۱
- ↑ - ر.ک : تاریخ خلیفةبن خیاط، خلیفةبن خیاط، ابنعمر، بیروت: دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ قمری.، ص۷۲-۷۳؛ تاریخ ۵۶. تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمدبن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: ۱۳۸۲ – ۱۳۸۷ قمری / ۱۹۶۲ – ۱۹۶۷ میلادی.، ج۴، ص۸-۱۶، ۲۴-۳۵.
- ↑ - ر.ک : تاریخ ۵۶. تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمدبن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: ۱۳۸۲ – ۱۳۸۷ قمری / ۱۹۶۲ – ۱۹۶۷ میلادی.، ج۴، ص۴۰ به بعد؛ مروج الذهب و معادن الجوهر، مسعودی، علی بن الحسین، چاپ باربیه دومنار و پاوه دوکورتی، پاریس: ۱۸۶۱-۱۸۷۷ میلادی.، ج۳، ص۶۴.
- ↑ - ر.ک : تاریخ خلیفةبن خیاط، خلیفةبن خیاط، ابنعمر، بیروت: دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ قمری.، ص۸۴؛ الاستیعاب فی معرفةالاصحاب، ابنعبدالبر، چاپ علیمحمد بجاوی، بیروت: ۱۴۱۲ قمری / ۱۹۹۲ میلادی.، ج۲، ص۶۰۸.
- ↑ - ر.ک : تاریخ الیعقوبی، احمدبن اسحاق (ابنواضح)، بیروت: دارصادر، ۱۳۷۹ قمری / ۱۹۶۰ میلادی.، ج۲، ص۱۵۵
- ↑ - ر.ک : تاریخ ۵۶. تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمدبن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت:۱۳۸۲ – ۱۳۸۷ قمری / ۱۹۶۲ – ۱۹۶۷ میلادی.، ج۴، ص۲۲۷-۲۴۰.
- ↑ -الطبقات الکبری، ابن سعد کاتب واقدی، محمد، چاپ احسان عباس، بیروت: دار صادر، ۱۴۰۵ قمری.، ج۳، ص۳۱؛ تاریخ ۵۶. تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمدبن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: ۱۳۸۲ – ۱۳۸۷ قمری / ۱۹۶۲ – ۱۹۶۷ میلادی.، ج۴، ص۴۳۱.
- ↑ - الجمل، مفید، محمدبن محمدبن نعمان، به کوشش علی میرشریفی، قم: ۱۳۱۳ قمری.، ص۵۲.
- ↑ - تاریخ الیعقوبی، احمدبن اسحاق (ابنواضح)، بیروت: دارصادر، ۱۳۷۹ قمری / ۱۹۶۰ میلادی.، ج۲، ص۱۸۷.
- ↑ - وقعه صفین، منقری، نصربن مزاحم، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قم : مکتبه آیت الله مرعشی نجفی، ۱۳۷۶ شمسی.، ص۵۳۸.
- ↑ -الطبقات الکبری، ابن سعد کاتب واقدی، محمد، چاپ احسان عباس، بیروت: دار صادر، ۱۴۰۵ قمری.، ج۶، ص۲۱۹؛ انساب الاشراف، بلاذری، احمدبن یحیی، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: ۱۹۹۶ – ۲۰۰۰میلادی.، ج۴، ص۲۸۲-۲۸۳.
- ↑ - ر.ک : تاریخ 56. تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمدبن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: ۱۳۸۲ – ۱۳۸۷ قمری / ۱۹۶۲ – ۱۹۶۷ میلادی.، ج۵، ص۲۶۹-۲۷۰،۲۷۲-۲۷۶.
- ↑ - انساب الاشراف، بلاذری، احمدبن یحیی، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: ۱۹۹۶ – ۲۰۰۰ میلادی.، ج۲، ص۷۷؛ الاخبار الطوال، دینوری، ابوحنیفه احمدبن داود، چاپ عبدالمنعم عامر، قاهره: ۱۹۶۰ میلادی.، ص۲۳۱
- ↑ - ر.ک : انساب الاشراف، بلاذری، احمدبن یحیی، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: ۱۹۹۶ – ۲۰۰۰ میلادی.، ج۲، ص۸۱؛ الاخبار الطوال، دینوری، ابوحنیفه احمدبن داود، چاپ عبدالمنعم عامر، قاهره: ۱۹۶۰ میلادی.، ص۲۴۱.
- ↑ - دستبی معرب دشتبی، دشتی پهناور میان ری و همدان که بعدها به قزوین ملحق گردید. ر.ک : البلدان ابن فقیه، چاپ یوسف الهادی، بیروت، ۱۴۱۶ قمری / ۱۹۹۶ میلادی.، ص۲۸۲-۲۸۳.
- ↑ - انساب الاشراف، بلاذری، احمدبن یحیی، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: ۱۹۹۶ – ۲۰۰۰ میلادی.، ج۲، ص۴۷۷؛ الاخبار الطوال، دینوری، ابوحنیفه احمدبن داود، چاپ عبدالمنعم عامر، قاهره: ۱۹۶۰ میلادی.، ص۲۵۳.
- ↑ -الطبقات الکبری، ابن سعد کاتب واقدی، محمد، چاپ احسان عباس، بیروت: دار صادر، ۱۴۰۵ قمری.، ج۵، ص۱۸۸؛ انساب الاشراف، بلاذری، احمدبن یحیی، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: ۱۹۹۶ – ۲۰۰۰ میلادی.، ج۲، ص۴۷۷-۴۷۸.
- ↑ - انساب الاشراف، بلاذری، احمدبن یحیی، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق:۱۹۹۶ – ۲۰۰۰ میلادی.، ج۲، ص۴۷۷-۴۷۸.
- ↑ تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمدبن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: ۱۳۸۲ – ۱۳۸۷ قمری / ۱۹۶۲ – ۱۹۶۷ میلادی.، ج۵، ص۴۱۱.
- ↑ - الفتوح، ابن اعثم کوفی، احمد، حیدر آباد دکن: ۱۳۹۵ قمری/ ۱۹۷۵ میلادی.، ج۵، ص۸۹-۹۰؛ الارشاد فی معرفة حججالله علیالعباد، شیخ مفید، محمدبن محمدبن نعمان، بیروت: ۱۴۱۴ قمری.، ج۲، ص۲۰۲.
- ↑ - ر.ک : وقعه الطف، ابومخنف لوط بن یحیی، چاپ محمد هادی یوسفی غروی.، ص۱۸۷-۱۸۸؛ انساب الاشراف، بلاذری، احمدبن یحیی، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: ۱۹۹۶ – ۲۰۰۰ میلادی.، ج۲، ص۴۸۰، ۴۸۲-۴۸۳.
- ↑ - ر.ک : الفتوح، ابن اعثم کوفی، احمد، حیدر آباد دکن: ۱۳۹۵ قمری/ ۱۹۷۵ میلادی.، ج۵، ص۹۲-۹۳؛ مقتل الحسین خوارزمی، خوارزمی، حسین، به کوشش الشیخ محمد السماوی، نجف: مطبعه الزهراء، ۱۳۶۷ قمری.، ج۱، ص۲۴۵
- ↑ - انساب الاشراف، بلاذری، احمدبن یحیی، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: ۱۹۹۶ – ۲۰۰۰ میلادی.، ج۲، ص۴۸۰.
- ↑ - انساب الاشراف، بلاذری، احمدبن یحیی، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: ۱۹۹۶ – ۲۰۰۰ میلادی.، ج۲، ص۴۸۱.
- ↑ - ر.ک : تاریخ 56. تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمدبن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: ۱۳۸۲ – ۱۳۸۷ قمری / ۱۹۶۲ – ۱۹۶۷ میلادی.، ج۵، ص۴۱۴-۴۱۶؛ الفتوح، ابن اعثم کوفی، احمد، حیدر آباد دکن: ۱۳۹۵ قمری/ ۱۹۷۵ میلادی.، ج۵، ص۸۹.
- ↑ - الاخبار الطوال، دینوری، ابوحنیفه احمدبن داود، چاپ عبدالمنعم عامر، قاهره: ۱۹۶۰ میلادی.، ص۲۵۷.
- ↑ - انساب الاشراف، بلاذری، احمدبن یحیی، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: ۱۹۹۶ – ۲۰۰۰ میلادی.، ج۲، ص۴۸۷.
- ↑ - فرهنگ جامع سخنان امام حسین (ع) ترجمه موسوعه کلمات الامام الحسیت (ع)، حدیث پژوهکده باقر العلوم (ع)، به کوشش علی مؤیدی و دیگران، قم: نشر مشرقین، ۱۳۸۱ شمسی.، ص۴۷۶.
- ↑ - انساب الاشراف، بلاذری، احمدبن یحیی، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: ۱۹۹۶ – ۲۰۰۰ میلادی.، ج۲، ص۴۸۹.
- ↑ - انساب الاشراف، بلاذری، احمدبن یحیی، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: ۱۹۹۶ – ۲۰۰۰ میلادی.، ج۲، ص۴۹۲-۴۹۴.
- ↑ - الحسین، ابوالشهداء عقاد، عباس محمود، قم: مشورات شریف ارضی، 1413 قمری.، ص179.
- ↑ - المغازی، واقدی، محمد بن عمر، تحقیق مارسدن جونس، قم: نشر دانش اسلامی، 1405 قمری.، ج۱، ص۱۰؛ السیرةالنبویه، ابنهشام، محمدبن عبدالملک، تحقیق مصطفی السقا و دیگران، قم: انتشارات ایران، ۱۳۶۳ شمسی.، ج۲، ص۲۴۱.
- ↑ - انساب الاشراف، بلاذری، احمدبن یحیی، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: ۱۹۹۶ – ۲۰۰۰ میلادی.، ج۲، ص۴۹۲-۴۹۴.
- ↑ - تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمدبن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: ۱۳۸۲ – ۱۳۸۷ قمری / ۱۹۶۲ – ۱۹۶۷ میلادی.، ج۵، ص۲۳۰.
- ↑ - رک : الفتوح، ابن اعثم کوفی، احمد، حیدر آباد دکن: ۱۳۹۵ قمری/ ۱۹۷۵ میلادی.، ج۵، ص۱۲۱؛ بحار الانوار الجامعه لدرر الائمه الاطهار (ع)، علامه مجلسی، ملامحمد باقر، تهران: مکتبه الاسلامیه، ۱۳۶۲ شمسی.، ج۴۴، ص۳۲۰، ج۴۵، ص۲۴.
- ↑ - تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمدبن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: ۱۳۸۲ – ۱۳۸۷ قمری / ۱۹۶۲ – ۱۹۶۷ میلادی.، ج۵، ص۴۴۴.
- ↑ - الاخبار الطوال، دینوری، ابوحنیفه احمدبن داود، چاپ عبدالمنعم عامر، قاهره: ۱۹۶۰ میلادی.، ص۲۵۶؛ الارشاد فی معرفة حججالله علیالعباد، شیخ مفید، محمدبن محمدبن نعمان، بیروت: ۱۴۱۴ قمری.، ج۲، ص۲۳۹.
- ↑ - اللهوف فی قتلی الطفوف (مقتل الحسین)، ابن طاووس، علی بن موسی بن محمد، نجف: الحیدریه، ۱۳۸۵ قمری.، ص۴۷
- ↑ - ر.ک : انساب الاشراف، بلاذری، احمدبن یحیی، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: ۱۹۹۶ – ۲۰۰۰ میلادی.، ج۲، ص۵۰۰.
- ↑ - الفتوح، ابن اعثم کوفی، احمد، حیدر آباد دکن: ۱۳۹۵ قمری/ ۱۹۷۵ میلادی.، ج۵، ص۱۱۸-۱۱۹.
- ↑ -الطبقات الکبری، ابن سعد کاتب واقدی، محمد، چاپ احسان عباس، بیروت: دار صادر، ۱۴۰۵قمری.، ج۶، ص۴۲۱.
- ↑ - ر.ک : کتاب نسب قریش، مصعب بن عبدالله زبیری، چاپ لوی پروونسال، قاهره، ۱۹۵۳ میلادی.، ص۴۰؛ انساب الاشراف، بلاذری، احمدبن یحیی، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: ۱۹۹۶ – ۲۰۰۰ میلادی.، ج۲، ص۵۰۳.
- ↑ - ر.ک : انساب الاشراف، بلاذری، احمدبن یحیی، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: ۱۹۹۶ – ۲۰۰۰ میلادی.، ج۲، ص۵۰۲.
- ↑ - ر.ک : انساب الاشراف، بلاذری، احمدبن یحیی، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: ۱۹۹۶ – ۲۰۰۰ میلادی.، ج۲، ص۵۰۱؛ الامامة و السیاسة، ابنقتیبه دینوری، ابومحمد عبداللهبن مسلم، چاپ طه محمد الزینی، بیروت: دارالمعرفه. ، ص۲۵۸؛ المعارف، ابن قتبیه، عبدالله، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره: ۱۹۶۰ میلادی.، ص۲۵۸.
- ↑ - العبر و دیوان المبتدأ و الخبر (تاریخ ابن خلدون)، این خلدون، عبدالرحمن بن محمد، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران: مؤسسه مطالعات فرهنگی و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۳ شمسی.، ج۲، ص36.
- ↑ - انساب الاشراف، بلاذری، احمدبن یحیی، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: ۱۹۹۶ – ۲۰۰۰ میلادی.، ج۲، ص۵۰۳؛ الاخبار الطوال، دینوری، ابوحنیفه احمدبن داود، چاپ عبدالمنعم عامر، قاهره: ۱۹۶۰ میلادی.، ص۲۵۹-۲۶۰.
- ↑ - انساب الاشراف، بلاذری، احمدبن یحیی، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق:۱۹۹۶ – ۲۰۰۰ میلادی.، ج۲، ص۵۰۷؛ الاخبار الطوال، دینوری، ابوحنیفه احمدبن داود، چاپ عبدالمنعم عامر، قاهره: ۱۹۶۰ میلادی.، ص۲۶۰.
- ↑ - ر.ک : انساب الاشراف، بلاذری، احمدبن یحیی، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: ۱۹۹۶ – ۲۰۰۰ میلادی.، ج۳، ص۲۱۱.
- ↑ - ر.ک : مروج الذهب و معادن الجوهر، مسعودی، علی بن الحسین، چاپ باربیه دومنار و پاوه دوکورتی، پاریس: ۱۸۶۱-۱۸۷۷ میلادی.، ج۳، ص۲۸۳-۲۸۴.
- ↑ - تاریخ۵۶. تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمدبن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: ۱۳۸۲ – ۱۳۸۷ قمری / ۱۹۶۲ – ۱۹۶۷ میلادی.، ج۵، ص۵۸۶-۵۸۷.
- ↑ -الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، عزّالدین علی بن احمد بن ابی الکرم، تحقیق مکتبه التراث، بیروت: ۱۳۸۵-۱۳۸۶ قمری.، ج۴، ص۶۷.
- ↑ - تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمدبن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: ۱۳۸۲ –۱۳۸۷ قمری / ۱۹۶۲ – ۱۹۶۷ میلادی.، ج۵، ص۵۸۰؛ الفتوح، ابن اعثم کوفی، احمد، حیدر آباد دکن: ۱۳۹۵ قمری/ ۱۹۷۵ میلادی.، ج۶، ص۷۶.
- ↑ - تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمدبن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: ۱۳۸۲– ۱۳۸۷ قمری / ۱۹۶۲ – ۱۹۶۷ میلادی.، ج۶، ص۶۰-۶۱؛الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، عزّالدین علی بن احمد بن ابی الکرم، تحقیق مکتبه التراث، بیروت: ۱۳۸۵-۱۳۸۶ قمری.، ج۴، ص۸۸.
- ↑ - این فرد برادر طفیل بن جعدة بن هبیره است که با ام‌هانی خواهر امیرالمؤمنین خویشاوندی داشته است. ر.ک : بحار الانوار الجامعه لدرر الائمه الاطهار (ع)، علامه مجلسی، ملامحمد باقر، تهران: مکتبه الاسلامیه، ۱۳۶۲ شمسی.، ج۴۵، ص۳۷۸.
- ↑ - اِنَّکَ اَمِنٌ بِاَمانِ اللهِ. . . اِلاّ اَن تُحدِثَ حَدَثاً
- ↑ - تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمدبن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: ۱۳۸۲ – ۱۳۸۷ قمری / ۱۹۶۲ – ۱۹۶۷ میلادی.، ج۶، ص۶۰-۶۱.
- ↑ - بحار الانوار الجامعه لدرر الائمه الاطهار (ع)، علامه مجلسی، ملامحمد باقر، تهران: مکتبه الاسلامیه، ۱۳۶۲ شمسی.، ج۴۵، ص۳۷۸.
- ↑ - الاخبار الطوال، دینوری، ابوحنیفه احمدبن داود، چاپ عبدالمنعم عامر، قاهره: ۱۹۶۰ میلادی.، ص۳۰۱.
- ↑ - ر.ک : تاریخ خلیفةبن خیاط، خلیفةبن خیاط، ابنعمر، بیروت: دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ قمری.، ص۱۶۴؛ تاریخ ۵۶. تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمدبن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: ۱۳۸۲ – ۱۳۸۷ قمری / ۱۹۶۲ – ۱۹۶۷ میلادی.، ج۶، ص۶۱-۶۲.
- ↑ - المعرفه و التاریخ، بسوی، یعقوب، به کوشش اکرم ضیاء عمری، بغداد : ۱۳۹۴ قمری/ ۱۹۷۴ میلادی.، ج۳، ص۳۰۳؛ شذرات الذهب فی اخبار من الذهب، ابنعماد حنبلی، ابوالفلاح عبدالحیبن احمد، بیروت: دارالحیاء التراث العربی، ۱۴۰۶ قمری. ، ج۱، ص۲۹۲.
- ↑ - تاریخ الیعقوبی، احمدبن اسحاق (ابنواضح)، بیروت: دارصادر، ۱۳۷۹ قمری / ۱۹۶۰ میلادی.، ج۲، ص۲۵۹.
- ↑ -الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، عزّالدین علی بن احمد بن ابی الکرم، تحقیق مکتبه التراث، بیروت: ۱۳۸۵-۱۳۸۶ قمری.، ج۴، ص۲۴۲؛ تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ذهبی، محمدبن احمد، چاپ بشار عوّاد معروف، بیروت: ۱۴۲۴ قمری.، حوادث و وفیات ۶۱-۸۰ هجری، ص۱۹۵.
- ↑ - الارشاد فی معرفة حججالله علیالعباد، شیخ مفید، محمدبن محمدبن نعمان، بیروت: ۱۴۱۴ قمری.، ج2، ص۱۳۱-۱۳۲؛الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، عزّالدین علی بن احمد بن ابی الکرم، تحقیق مکتبه التراث، بیروت: ۱۳۸۵-۱۳۸۶قمری.، ج۴، ص۲۴۲.
- ↑ - الارشاد فی معرفة حججالله علیالعباد، شیخ مفید، محمدبن محمدبن نعمان، بیروت:۱۴۱۴ قمری.، ج۲، ص۱۳۲.