در حال ویرایش بازگشت ادبی (بخش)

==اندیشه بازگشت==
در عصر فترت یعنی در فاصله سقوط صفویه تا استقرار قاجاریه و به ویژه در عهد افشاریه و زندیه مقدمات بازگشت ادبی فراهم آمد و نقطه شعر دوره بازگشت بسته شد و سپس راه رشد و گسترش آن هموار شد. از آن‌جا که پدید آمدن و رشد کردن هر پدیده‌ای، نتیجه فقدان موانع و موجود بودن شرایط است، اولا مانع ظهور و رشد مکتب بازگشت یعنی سبک هندی در اثر ضعف درونی و فرو پاشی پشتوانه بیرونی آن با زوال دستگاه ادب پرور گور کانیان هند از میان برخاست.<ref>سعید نفیسی، مقدمه بر دیوان عاشق اصفهانی، ص 6.</ref> ثانیا اوضاع و عوامل  مناسب برای ظهور و رشد این مکتب به ویژه در شیراز و اصفهان و سپس در تهران فراهم آمد.
اصفهان پس از استیلای افغانان آسیب بسیار دید و رو به ویرانی نهاد، اما بدان سبب که زمان‌های درازی مرکز علمی، ادبی و فرهنگی بود، خاستگاه بازگشت ادبی گردید.<ref>عباس اقبال آشتیانی، مقدمه بر دیوان هاتف اصفهانی، ص 4.</ref> در اصفهان ادیبان و شاعرانی که از هجوم افغانان جان به در برده بودند، توانستندادبیات را بازسازی کنند. گزارش آذر  در آتشکده از تلاش مشتاق<ref>لطفعلی آذر بیگدلی، ترجمه سید جعفر شهیدی، آتشکده، ص 416.</ref> نمونه‌ای از جدِ و جهد شاعران در بازسازی شعر و ادب فارسی تواند بود. سرودن شعر به شیوه پیشینیان که هیچ گاه یک سره مترووک نشد، مورد توجه خاص شاعرانی قرار گرفت که عضو انجمن ادبی مشتاق بودند.
بازگشت در شعرا را می‌توان از دو دیدگاه: تاریخی و موضوعی ، مورد بحث قرار داد:

===دیدگاه تاریخی===
در این مقوله شعر بازگشت به دو دوره متمایز تقسیم می‌شود:
دوره اول، از نیمه دوم سده دوازده هجری تا اوایل سده سیزده هجری را شامل می‌شود. در این دوره، شاعران در کار تقلید از قدما و تتبع در شعر آنان، بیش‌تر به سیبک شاعران سده‌های ششم تا هشتم هجری نظر داشتند و در سرودن غزل و قصیده و مثنوی از روش این شاعران-شاعران آذربایجان و عراق-پیروی می‌کردند.<ref>ذبیح الله صفا، مختصری در تاریخ تحول نظم و نثر فارسی، ج 2، ص 127.</ref>
در این دوره دو انجمن ادبی در خاستگاه بازگشت، در اصفهان تشکیل شد و کار بازگشت به شیوهٔ قدما، در سرودن شعر را پی گرفت؛ انجمن مشتاق اصفهانی (مشتاق)، و انجمن میرزا عبدالوهاب نشاط (نشاط). از آنجا که هدف اساسی پیشروان بازگشت، در این دوره از منظر منفی، برانداختن سبک هندی بود و از منظر مثبت تتبع در آثار قدما، میتوان سبک این دوره را سبک عراقی - اصفهانی جدید نامید.<ref>جلال الدین همایی، مقدمه بر دیوان سروش اصفهانی‌، ص93،94.</ref>
دورهٔ دوم، از اواخر نیمهٔ اول سدهٔ سیزدهم هجری تا اوایل سدهٔ چهاردهم هجری است. در این دوره گویندگان در عین پیروی از شاعران سده‌های ششم تا هشتم هجری به سبک شاعران سده‌های چهارم تا ششم هجری نیز توجه کردند. این دوره، دورهٔ ترقی و کمال مکتب بازگشت در شعر محسوب می‌شود و تلاش‌های دورهٔ اول به طور کامل ثمر می‌دهد. سخن هدایت در مجمع الفصحا مبنی بر پیروی گویندگان معاصر  وی از فصحای متقدم (9 - 10) هجری بیشتر ناظر بر دورهٔ دوم است.
در اواخر دورهٔ اول و در اوایل دورهٔ دوم، سومین انجمن ادبی که در واقع ادامهٔ انجمن نشاط است در تهران (1212 ق) و در دربار فتحعلی‌شاه تشکیل شد و از آن‌جا که شاه خود شاعر بود و «خاقان» تخلص می‌کرد، این انجمن به «انجمن خاقان» شهرت یافت.<ref>یحیی آرین پور، از صبا تا نیما، ج 1، ص 114.</ref>
انجمن خاقان از یک سو وارث تجربه‌های دو انجمن پیشین بود و اعضای آن شاعران و ادیبان کار آزمودهٔ آشنا به دقایق شعر قدیم بودند و از سوی دیگر، به سبب ارتباط آن با دربار فتحعلی شاه که به شیوهٔ دربار سلطان محمود غزنوی و سطان سنجر سلجوقی نظام یافته بود و شاعران را می‌نواخت و بدان‌ها صله می‌داد، شاعران بسیاری را به امید گرفتن صله و لقب به خود خواند، که محور همهٔ آنها ملک الشعرای صبا بود. بدین سان مرکزی پدید آمد، که هر چند مرکز تبلیغات سلطنت محسوب می‌شد، اما به نوعی مرکز آموزش و گسترش شعر و ادب نیز بود و شاعرانی توانا پرورش داد که نامبردارترین آنان [[سحاب اصفهانی]]، [[مجمر اصفهانی]]، [[صبای کاشانی]]، [[نشاط اصفهانی‌]] و [[وصال شیرازى]] بودند. <ref>browne, E,G,A «Literary of Parsia», Cambridge 1930.</ref> چنین بود که شعر فارسی با آهنگ بازگشت به سبک‌های گذشته (عراقی و خراسانی) و رد مکتب صائب، در عصر فتحعلی شاه به کمال رسید <ref>یحیی آرین پور، از صبا تا نیما، ج 1، ص 79.</ref> و در دورهٔ جانشینان وی به ویژه ناصرالدین شاه، هم چنان پیش رفت. فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه در حفظ و استمرار نهضت ادبی غفلت نورزیدند و با تشویق شاعران، شعر و ادب را رونق بخشیدند. عهد ناصری، آخرین دورهٔ وفور شعر و کمال شاعری در ایران است. از بزرگترین قصیده سرایان عهد ناصری: [[قاآنى شیرازى|قاآنی‌ شیرازی]]، شهاب اصفهانی و [[سروش اصفهانی‌]] و از حیث تقدم زمانی [[فتحعلی خان صبا|فتحعلی خان صبای کاشانی]] و [[محمود خان ملک الشعرای صبا]] است و از بزرگترین غزل سرایان عصر فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه: [[نشاط اصفهانی‌]]، [[وصال شیرازى]]، فروغی بسطامی، [[یغمای جندقی‌]] و ملک الشعرای عنقا را می‌توان نام برد. <ref>یحیی آرین پور، از صبا تا نیما، ج 1، ص 455-456.</ref> چنین بود که حاصل تلاش های دورهٔ اول در دورهٔ دوم که عصر کمال محسوب می‌شود، به صورت نوعی «نهضت یا مکتب ادبی» در آمد <ref>عبدالحسین زرین کوب، سیری در شعر فارسی، ص 151.</ref> و هدف نهایی و بنیادی جنبش، یعنی دستیابی به زبان شیوای قدما تحقق یافت و شاعرانی ظهور کردند که بسیار خوب از عهدهٔ تقلید متقدمین برآمدند؛ <ref>عبدالکریم امیری فیروزکوهی، مقدمه بر دیوان صائب تبریزی، ص 14.</ref> و سخن آنان از حیث رعایت نکات و دقایق فنی، اختلافی با آثار پنج- شش قرن پیش نداشت <ref>یحیی آرین پور، از صبا تا نیما، ج 1، ص 16.</ref> که زبان برخی از آنان را به دشواری می‌توان از زبان شیوای قدما تشخیص داد. <ref>سیروس شمیسا، سبک شناسی شعر، ص 310-316.</ref> چنان که برخی از قصیده‌های ملک الشعرای صبا، از جهت لفظ آن چنان شیوا و استوار، و از جهت معنا آن سان دقیق است که قصاید فصحای سدهٔ شش هجری را پیش چشم می‌آورد. <ref>ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج 2، ص 129.</ref> مکتب ادبی عهد قاجار، گرچه در اوج شکوفایی آن، کمال تقلید از شیوهٔ قدما و کمال در آثار آنان بود، اما به نظر برخی از محققان، تنی چند از گویندگان توانای این عصر مثل: [[محمود خان ملک الشعرای صبا|ملک الشعرای صبا]] و [[قاآنی‌]] خود مکتبی مستقل بنیاد نهادند و در عین تقلید و تتبع، دارای سبک و روشی خاص بودند، که مدت‌ها مورد پیروی دیگر گویندگان قرار داشت. <ref>زین العابدین مؤتمن، شعر و ادب فارسی، ص 190. </ref> محققانی که موضوع را از منظری منفی می‌نگرند، با استقلال مکتب هر یک از شاعران شفیعی کدکنی صریحا اعلام می کند: «جنبش بازگشت، مکتب نیست، بلکه سیری قهقرایی است.» <ref>محمدرضا شفیعی کدکنی، ادبیات فارسی، ص 56. </ref>

===دیدگاہ موضوعی===
بحث از شعر بازگشت از دیدگاه موضوعی -یعنی سبک شناختی- است که می‌توان آن را از سه نظر لفظی، معنایی و ادبی مورد مطالعه قرارداد:

'''1- از نظر لفظی:'''

از این منظر، زبان شعر بازگشت مورد گفت‌و گوست. یکی از اصول بیانیهٔ شاعران نهضت بازگشت، نقد زبان سست شاعران سبک هندی و دعوت به بازگشت به زبان شیوای متقدمان است. <ref>لطفعلی آذربیگدلی، آتشکده، ص 416.</ref> زبان شعر شاعران بازگشت را می‌توان با توجه به دوره‌های تاریخی این نهضت به زبان ابتدایی (خام) و پیشرفته (پخته) تقسیم کرد:
زبان ابتدایی، زبان شاعران دورهٔ اول به ویژه زبان شاعران انجمن مشتاق است؛ و زبان پیشرفته، زبان شاعران دورهٔ دوم یعنی شاعران عصر قاجار است. در این دوره شمیسا به تفصیل از مختصات زبانی شاعران بازگشت سخن گفته و با ذکر شواهد، خامی زبان دوره اول و پختگی و کمال دورهٔ دوم را باز نموده است. <ref>سیروس شمیسا، سبک شناسی شعر، ص 310-316.</ref>

'''2- از نظر معنایی:'''

شاعران عصر بازگشت آن سان که در زبان، پیرو قدما بودند، در طرح شاعرانهٔ موضوع و مضمون نیز از قدما تقلید می‌کردند و می‌کوشیدند که چون قدما بیندیشند و چون قدما اندیشه‌ها را به نظم آورند. در یک کلام، کار شاعران بازگشت باز آفرینی مضامین شعر قدما به زبان قدما بود. <ref>سیروس شمیسا، سبک شناسی شعر، ص 317.</ref>
به نظر برخی از محققان بدان سبب که سخنوران عصر بازگشت وارث ادبیات تمامی سده‌های گذشته بوده‌اند، از یک سو گونه‌ای جامعیت شعری و ادبی داشته‌اند و از سوی دیگر از لحاظ اندیشه و معنا و مضمون، از تأثیر محیط خود که عصاره و چکیدهٔ تمامی باورها و اندیشه‌های گذشته بوده و در عین حال خود محیطی مستقل به شمار می‌آمده، بر کنار نمانده‌اند. همچنین باورها و اندیشه‌هایی در اشعارشان منعکس است - مثل باورهای مذهبی منعکس در ستایشی و سوگ ائمه (ع) - که در سده‌های گذشته و در شعر متقدمان یا سابقه نداشته یا سخت نادر بودہ است. <ref>زین العابدین مؤتمن، شعر و ادب فارسی، ص 182-183.</ref> این سخنان بدان معناست که اندیشه و فکر بازگشت، در عین آن که بنیاد آن تقلید و وابستگی و لاجرم عدم اصالت است، دارای گونه‌ای اصالت و استقلال و هویت نیز هست.

'''3- از نظر ادبی:'''

از این منظر نخست مسئله قالب یا شکل، مورد نظر است و دوم مسئله بلاغت.
قالب‌های رایج همان قالب‌های مورد استفادهٔ شاعران سبک عراقی و خراسانی است، یعنی قالب غزل و قالب قصیده. قالب‌های دیگر در درجه دوم سوم اهمیت قرار دارند. در دوره اولِ بازگشت، غلبه با غزل سرایی بود و در دوره دوم بازگشت، قالب قصیده مورد توجه قرار می‌گیرد و قصیده سرایی غلبه می‌یابد.
بلاغت در نظر شاعران عصر بازگشت نیز بلاغت قدماست. اصول بلاغت در قصیده همان است که در سبک خراسانی پذیرفته شده است و اصول بلاغت در قصیده همان است که در سبک خراسانی پذیرفته شده است و اصول بلاغت در غزل، همانا اصول پذیرفته در سبک عراقی است. رعایت اصول ادبی بر طبق موازین رایج در سبک خراسانی، مورد تأکید بزرگان عصر بازگشت بوده است.