علمبندان: تفاوت میان نسخه‌ها

علم‌ها همیشه نماد و نشان شخصیت‌های مثبت و مقدس نیستند و در برخی موارد به عنوان نماد شخصیت‌های منفی به کار می‌روند. از جمله در فیروزآباد میبد یزد، علمی به نام «علم نمد» در جلوی نخل دسته‌های عزاداری حرکت داده می‌شود که نماد «اسماء» همسر و قاتل امام حسن (ع) است. شیوه حرکت دادن این علم به گونه‌ای است که شادمانی را القا می‌کند، به همین دلیل برخی هم آن را نماد زنی می‌دانند که از شهادت امام حسین (ع) خرسند است و هنگام ورود قافله‌سرا به کوفه شادی می‌کند.  

برخی از علم‌ها نشانه‌ای فراتر از صحنه کربلا دارند و در واقع نمادی از سوگواری‌های تاریخ تشیع هستند که در اوج خود به قیام عاشورا متصل می‌شوند. از این رو، علم یکی از نشانه‌های مهم عزاداری عاشورا و علمدار کربلا عباس بن علی (ع) محسوب می‌شود.  

مراسم علم گردانی در مناطق مختلف به شکل‌های گوناگونی انجام می‌شود. برای مثال، در میناب «مراسم علم پیغمبر» برگزار می‌گردد. اگرچه پیدایش و چگونگی شکل‌گیری این مراسم مشخص نیست، اما احتمال می‌رود، که این مراسم ابتدا به شکل علم‌گردانی‌های ساده برای جمع نذورات صورت می‌گرفت و علم‌ها نشانی از حسینیه‌ها بوده‌اند و با گرد آمدن عزاداران و حسینیه‌ها در یک محل برای عزاداری مشترک، کم کم این مراسم کامل شده است. در بعضی مناطق، بانیان، با همراهی اقوام علم‌ها را در خانه‌های خود می‌بستند و برای مراسم به حسینیه و مسجد می‌آوردند. برای مثال یک روز پیش از محرم، یعنی غروب آخرین روز ماه ذی‌الحجه، علم بندها که بیشتر آن‌ها سادات بودند، علم‌ها را در خانه می‌بستند و به مسجد عاشورا حمل می‌کردند و بعد از نوحه‌خوانی و روضه‌خوانی، علم‌ها را به پای منبر می‌بردند که در اصطلاح به آن «به تخت بردن علم» می‌گفتند. بستن علم به عهده «پیر غلام» و سادات بود. پیر غلام کهنسال‌ترین سادات علمدار بود. پس از بسته شدن علم‌ها، چند تن از سادات، علم‌ها را برمی‌داشتند و دور حسینیه‌ها می‌چرخاندند و بعد در اطراف علم سینه می‌زدند که به «حسین به / حسین به» مشهور بود. <ref>سعیدی، بی‌نام، بیرجند، خراسان جنوبی، 1364.</ref> در برخی مناطق هم مراسم علمبندان در حسینیه و مسجد انجام می‌شد. برای این کار روز قبل از مراسم، پارچه‌های علم را می‌شستند و خشک می‌کردند. صبح روز علمبندان، چاووشی‌خوان، مردن را با خواندن اشعاری در رثای امام حسین (ع) یا با نواختن نوعی شیپور آگاه می‌کرد. پس از جمع شدن مردم، بانیان به اتفاق ریش سفیدان و سادات، علم را می‌بستند. در حین کار، اسپند دود می‌کردند و شخصی چاووشی می‌خواند و دیگران صلوات می‌فرستادند. مراسم نوحه‌خوانی و روضه‌خوانی هم در بعضی مناطق در حین مراسم علمبندان برپا می‌شد. <ref>کاووسی، بی‌نام، بیرجند، خراسان جنوبی، 1353.</ref>

در مشهد، مانند دیگر شهرهای ایران، جوانان هر محله، علم مخصوص حسینیه‌ها را با سلام و صلوات و اشعار و مرثیه «سرسیاه» یا «سیاهپوش» می‌کردند. در روز سیاهپوش کردن علم، خیمه و خرگاه حسینیه را هم برپا می‌داشتند. آنگاه علم سیاهپوش شده را در مدخل حسینیه -جای رفت و آمد عزاداران- نصب می‌کردند. آغاز عزاداری سیدالشهدا در شهر مشهد، از شب چهارم محرم بود، اما زیارت و نذر و نیاز علم‌های بزرگ سیاهپوش شده حسینیه‌ها، از همان روز اول محرم، از سوی عزاداران امام حسین (ع) و حاجتمندان انجام می‌شد. <ref>رضایی، بی‌نام، مشهد، خراسان رضوی، 1377. </ref>

در بیرجند هر یک از علم‌ها را به نشانه امام حسین (ع) و یارانش نامگذاری می‌کردند و هر علم را نمادی از آن شخصیت می‌پنداشتند و برای برپا کردن آن، مراسم خاصی به جا می‌آوردند که به «علم بندو» یا «عقد علم» مشهور بود. مراسم علمبندان در بیرجند بیشتر در روزهای ششم و هفتم محرم انجام می‌گرفت؛ یعنی مصادف با روزی که آب را بر امام و یارانش بستند. علم‌ها اغلب «بانی» و «علم‌چی» داشتند که صاحب علم محسوب می‌شدند. این عنوان به طور موروثی به آن‌ها می‌رسید. در روستای درفش بیرجند، بین اعضای گروه علم گردانان گندم تقسیم می‌کردند. گروه شامل دوازده نفر علم‌چی، هشت نفر سنگ‌زن، دو نفر بارکش، دو نفر فراش (خادم مسجد) و یک روحانی بود. گندم‌ها را توبره‌کش یا کیسه‌کش حمل می‌کرد و سهم او را علم‌چی‌ها می‌دانند. مقداری از گندم متبرک شده با علم را هم، برای برکت به انبار برمی‌گرداندند. در روستای خنگ بیرجند، صبح هشتم محرم، علم گردانی را از خانه بزرگ ده آغاز می‌کردند. دسته‌های علم گردانی وقتی به هم می‌رسیدند، مراسم سلام علم‌ها را برگزار می‌کردند؛ به این ترتیب که هر دسته با خواندن اشعار سلام، به طرف علم دیگر می‌آمد تا به همدیگر می‌رسیدند. <ref>ضرغامی، فروغ الزمان، قوچان، خراسان رضوی، 1384 و 1380 و 1383 و بی‌تا. </ref> در اسفراین، در آستانه ماه محرم، علم مخصوص حسینیه شهر را با پارچه‌های سیاه می‌پوشاندند و در روز اول ماه محرم مراسم «علم گردانی» انجام می‌شد. به این ترتیب که تعدادی از جوانان به همراه فردی روحانی، علم را در کوچه‌ها می‌گرداندند و اشعاری در رثای شهدای کربلا از جمله حضرت علی اصغر (ع) می‌خواندند هنگام عبور از مقابل خانه‌ها، کسانی که نذر داشتند به فراخور، مقداری آرد، گندم، جو یا پول به علم گردان‌ها می‌دادند. علم‌دارها دعا می‌کردند و برای درگذشتگان فاتحه می‌خواندند. برخی صاحبخانه‌ها هم برای آن‌ها اسفند، نمک و گل سرخ در آتش می‌ریختند. مراسم علم گردانی فقط یک روز برگزار می‌شد و پس از آن علم را در جایگاه مخصوص خود در حسینیه نصب می‌کردند و به این ترتیب مراسم عزاداری شهرستان اسفراین آغاز می‌شد. <ref>سنگ سفیدی، علی اصغر، اسفراین، خراسان شمالی، 1347.</ref>

در سرآسیاب فرسنگی کرمان، روز هشتم محرم، مراسم علمبندان اجرا می‌شد. علم مخصوص سرآسیاب، بسیار قدیمی بود که با پارچه‌های رنگین تزئین شده و به «علم ابوالفضل» مشهور بود. علم را از حسینیه حرکت می‌دادند و در تمام محلات سرآسیاب می‌گرداندند و به خانه‌ها می‌رفتند. اهل هر خانه به یمن ورود علم و برای خیرمقدم، در مدخل خانه می‌ایستادند و مبلغی را به عنوان نذر به متصدی علم می‌دادند. پول‌های جمع شده به مصرف مراسم سوگواری اباعبدالله (ع) می‌رسید و بخشی از آن به نیازمندان اختصاص می‌یافت. در ضمن گرداندن علم، اشعاری هم خوانده می‌شد. از جمله: <ref>وکیلیان، سید احمد، شیراز، فارس، بی‌تا. </ref>

مراسم علم گردانی در چالشتر چهارمحال و بختیاری در شب تاسوعا انجام می‌گرفت. در این شب، جوانان علم‌ها را به در خانه‌های کسانی می‌بردند که تازه ازدواج کرده بودند و آن‌ها به علمداران هدایایی مثل کله قند، چای، پارچه و شیرینی می‌دادند. پس از آن علم‌ها را سینه‌زنان به قبرستان می‌بردند و پس از نوحه‌خوانی، سینه‌زنی و قرائت فاتحه برای اهل قبور به حسینیه بازمی‌گرداندند. <ref>دهقان، خیرالله، چالشتر، چهار محال و بختیاری، 1377.</ref>