۳٬۴۸۸
ویرایش
پرده: تفاوت میان نسخه‌ها
پرش به ناوبری
پرش به جستجو
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۳: | خط ۳: | ||
اصطلاح پرده در بسیاری از متون ادبی منظوم و منثور فارسی سده‌های 5-7 ق/11-13م در مفهوم مدال و ملودیک، در ترادف با اصطلاحاتی همچون مقام، لحن و راه به کار رفته است. به عنوان مثال، منوچهری دامغانی، عنصر المعالی کیکاووس بن اسکندر، انوری، نظامی عروضی، خاقانی، نظامی گنجوی، فریدالدین عطار نیشابوری، سراج الدین قمری آملی، اوحدالدین کرمانی، محمد عوفی و جلال الدین محمد بلخی در آثار خود اصطلاح موسیقایی پرده را به کار برده‌اند و به اسامی پرده‌های مختلفی همچون راست، مخالف یا مخالف راست، عراق، مخالفک، حسینی، راهوی، اصفهان، ماده، بوسلیک، نوا. نهاوند، زنگوله و عشاق اشاره کرده‌اند (نک: پورجوادی، 44-57). ساختارها و روابط نغمگی پرده‌هایی با همین نام‌ها نیز در بسیاری از رسالات موسیقایی به زبان‌های فارسی، عربی و ترکی در تبیین سیستم مدال موسیقی ایران و جهان اسلام در قالب اصطلاحاتی همچون پرده و مقام تشریح شده است؛ اگرچه احتمالا ساختار مدال، ابعاد و روابط نغمگی پرده‌ها با مقامات همنام در گستره‌های زمانی و مکانی مختلف دارای تفاوت‌هایی نیز بوده است. | اصطلاح پرده در بسیاری از متون ادبی منظوم و منثور فارسی سده‌های 5-7 ق/11-13م در مفهوم مدال و ملودیک، در ترادف با اصطلاحاتی همچون مقام، لحن و راه به کار رفته است. به عنوان مثال، منوچهری دامغانی، عنصر المعالی کیکاووس بن اسکندر، انوری، نظامی عروضی، خاقانی، نظامی گنجوی، فریدالدین عطار نیشابوری، سراج الدین قمری آملی، اوحدالدین کرمانی، محمد عوفی و جلال الدین محمد بلخی در آثار خود اصطلاح موسیقایی پرده را به کار برده‌اند و به اسامی پرده‌های مختلفی همچون راست، مخالف یا مخالف راست، عراق، مخالفک، حسینی، راهوی، اصفهان، ماده، بوسلیک، نوا. نهاوند، زنگوله و عشاق اشاره کرده‌اند (نک: پورجوادی، 44-57). ساختارها و روابط نغمگی پرده‌هایی با همین نام‌ها نیز در بسیاری از رسالات موسیقایی به زبان‌های فارسی، عربی و ترکی در تبیین سیستم مدال موسیقی ایران و جهان اسلام در قالب اصطلاحاتی همچون پرده و مقام تشریح شده است؛ اگرچه احتمالا ساختار مدال، ابعاد و روابط نغمگی پرده‌ها با مقامات همنام در گستره‌های زمانی و مکانی مختلف دارای تفاوت‌هایی نیز بوده است. | ||
نظام پرده‌های موسیقی در رسالات موسیقایی مکتب کهن خراسان و ماوراء النهر (نک: اسعدی، 7067) همچون «رساله موسیقی» محمد بن محمود نیشابوری (ص 62- 65) و رساله اشجار و اثمار علاء الدین علیشاه بن محمد بن قاسم خوارزمی بخاری (نک: مسعودیه 21؛ پورجوادی، 49) به عنوان اساس سیستم مدال موسیقی ایران در قرن‌های 6 و 12 / 7 و 13م تشریح شده است. نیشابوری در رساله خویش علم موسیقی را مشتمل بر 12 پرده و 6 شعبه، و هر شعبه را برانگیخته از دو پرده، دانسته است (ص 62). وی درباره پیشینه پرده‌های موسیقی می‌گوید: «هرچه بارید ساخت و بزد و پرده بیش نبود به موافق 7 کواکب» (ص 63). بدین ترتیب، نیشابوری نظام پرده‌ها یا سیستم مدال موسیقی ایران در روزگار خویش را در تداوم با موسیقی دوران ساسانی میداند. همچنین ذکر «پرده» و انتساب آن به بارید را شاید بتوان حاکی از ارجاع به نظام «Y خسروانی» منسوبه به دوران ساسانی دانست. نیشابوری افزایش شمار پرده‌ها و گسترش نظام مدال موسیقی ایران از 7 پرده به 12 پرده را نیز به موسیقیدانی به نام سعیدی -که از شاگردان باربد، و در خدمت شاه شروه بوده است- منتسب می‌کند و «پرده راست» را «شاه همه پرده‌ها» | نظام پرده‌های موسیقی در رسالات موسیقایی مکتب کهن خراسان و ماوراء النهر (نک: اسعدی، 7067) همچون «رساله موسیقی» محمد بن محمود نیشابوری (ص 62- 65) و رساله اشجار و اثمار علاء الدین علیشاه بن محمد بن قاسم خوارزمی بخاری (نک: مسعودیه 21؛ پورجوادی، 49) به عنوان اساس سیستم مدال موسیقی ایران در قرن‌های 6 و 12 / 7 و 13م تشریح شده است. نیشابوری در رساله خویش علم موسیقی را مشتمل بر 12 پرده و 6 شعبه، و هر شعبه را برانگیخته از دو پرده، دانسته است (ص 62). وی درباره پیشینه پرده‌های موسیقی می‌گوید: «هرچه بارید ساخت و بزد و پرده بیش نبود به موافق 7 کواکب» (ص 63). بدین ترتیب، نیشابوری نظام پرده‌ها یا سیستم مدال موسیقی ایران در روزگار خویش را در تداوم با موسیقی دوران ساسانی میداند. همچنین ذکر «پرده» و انتساب آن به بارید را شاید بتوان حاکی از ارجاع به نظام «Y خسروانی» منسوبه به دوران ساسانی دانست. نیشابوری افزایش شمار پرده‌ها و گسترش نظام مدال موسیقی ایران از 7 پرده به 12 پرده را نیز به موسیقیدانی به نام سعیدی -که از شاگردان باربد، و در خدمت شاه شروه بوده است- منتسب می‌کند و «پرده راست» را «شاه همه پرده‌ها» میداند؛ بدین معنی که پرده 591 همه پرده‌ها [را] از وی گرفته‌اند.» (همانجا). | ||
علاء منجم نیز در رسالة اشجار و اثمار - که در حدود سال‌های 691-679ی/1280-1292م نگاشته شده است- تقسیم بندی دیگری از نظام پرده‌های موسیقی را ذکر می‌کند. وی در این باب چنین می‌گوید: «اصل پرده‌ها 7 است و از هریک فرعی تخریج کرده‌اند مبلغ 14 باشد» (نک: مسعودیه، 20-21؛ قس: پورجوادی، 49-50). همچنین او مانند نیشابوری شمار پرده‌ها را در اصل 7، و پرده راست را «اُم همه پرده‌ها»، و هریک را منسوب به کوکبی دانسته، اما شمار کل پرده‌ها را 14 ذکر کرده است (همانجا). البته در بررسی تطبیقی چنین مطالبی باید تفاوت‌های زمانی، جغرافیایی، و احتمال وجود روایت‌های متکثر و مختلف به طور همزمان را نیز در نظر داشت. | علاء منجم نیز در رسالة اشجار و اثمار - که در حدود سال‌های 691-679ی/1280-1292م نگاشته شده است- تقسیم بندی دیگری از نظام پرده‌های موسیقی را ذکر می‌کند. وی در این باب چنین می‌گوید: «اصل پرده‌ها 7 است و از هریک فرعی تخریج کرده‌اند مبلغ 14 باشد» (نک: مسعودیه، 20-21؛ قس: پورجوادی، 49-50). همچنین او مانند نیشابوری شمار پرده‌ها را در اصل 7، و پرده راست را «اُم همه پرده‌ها»، و هریک را منسوب به کوکبی دانسته، اما شمار کل پرده‌ها را 14 ذکر کرده است (همانجا). البته در بررسی تطبیقی چنین مطالبی باید تفاوت‌های زمانی، جغرافیایی، و احتمال وجود روایت‌های متکثر و مختلف به طور همزمان را نیز در نظر داشت. | ||
| خط ۱۷: | خط ۱۷: | ||
همچنین در موسیقی کلاسیک عرب و ترکیه هریک از نغمات -همچون دستان‌ها با پرده‌های روی ساز- دارای نامی خاص است که همنام با اسامی مدهای موسیقی (مقامات یا پرده‌ها)، و حاکی از نغمه اصلی در مد موردنظر است (توما، 27-24؛ فلدمن، 201-197). اگرچه نظام نام گذاری پرده‌های ساز و مدها در ارتباط با هم در موسیقی معاصر ایران رایج نیست، اما هاروتین، موسیقیدان ارمنی عثمانی که از 1149 تا 1151ق/1736 تا 1738م در ایران می‌زیسته است، در رساله موسیقی خویش اسامی پرده‌های ساز و مدها در موسیقی ایرانی و عثمانی را باهم قیاس می‌کند و می‌نویسد که ایرانیان نیز از این نظام نام گذاری -اگرچه با تفاوت‌هایی نسبت به عثمانیان- استفاده می‌کرده‌اند (همو، 199). | همچنین در موسیقی کلاسیک عرب و ترکیه هریک از نغمات -همچون دستان‌ها با پرده‌های روی ساز- دارای نامی خاص است که همنام با اسامی مدهای موسیقی (مقامات یا پرده‌ها)، و حاکی از نغمه اصلی در مد موردنظر است (توما، 27-24؛ فلدمن، 201-197). اگرچه نظام نام گذاری پرده‌های ساز و مدها در ارتباط با هم در موسیقی معاصر ایران رایج نیست، اما هاروتین، موسیقیدان ارمنی عثمانی که از 1149 تا 1151ق/1736 تا 1738م در ایران می‌زیسته است، در رساله موسیقی خویش اسامی پرده‌های ساز و مدها در موسیقی ایرانی و عثمانی را باهم قیاس می‌کند و می‌نویسد که ایرانیان نیز از این نظام نام گذاری -اگرچه با تفاوت‌هایی نسبت به عثمانیان- استفاده می‌کرده‌اند (همو، 199). | ||
با آغاز دوران صفوی موسیقی ایران وارد مرحله جدیدی از تحولات خود می‌شود و به تدریج فرهنگ‌های موسیقایی جهان اسلام در حوزه‌های ایرانی، عربی و ترکی نظام‌های موسیقایی مستقل تری را شکل | با آغاز دوران صفوی موسیقی ایران وارد مرحله جدیدی از تحولات خود می‌شود و به تدریج فرهنگ‌های موسیقایی جهان اسلام در حوزه‌های ایرانی، عربی و ترکی نظام‌های موسیقایی مستقل تری را شکل میدهند (اسعدی،71-72).در رسالات موسیقایی فارسی دوران صفوی نوعی رجعت به برخی از عناصر قدیم ایرانی و اصطلاحات موسیقایی مکتب کهن خراسان و ماوراء النهر، همچون «پرده» و «بانگ»، مشهود است. به طور کلی نظام موسیقایی دوران صفوی را میتوان در قالب مکتبی تلفیقی بر اساس امتزاج عناصری از مکتب کهن خراسان و ماوراءالنهر و مکتب منتظمیه مورد بررسی و تحلیل قرار داد. در رسالات این دوره اصطلاح «پرده» دارای معانی مختلفی است. در بسیاری از موارد این واژه در معنای قدیم، و همراه و مترادف با اصطلاح مقام به کار رفته است؛ اما در مواردی اصطلاح پرده در مفاهیم دیگری نیز مورد استفاده قرار گرفته است (نک: همو، 75_7). به عنوان مثال، در «رساله در علم موسیقی» اثر مؤلفی گمنام واژه پرده در جایی مترادف با واژه مقام (ص 110)، و در جایی دیگر در معنایی متفاوت استفاده شده است: «باید دانست که 6 مقام است که هرکدام نیم پرده است و در آنجا صوتی نمی توان بست یا نقشی، زیرا که دستگاه ندارد»(ص112). همچنین در «رساله موسیقی» عبدالرحمان غزنوی نیز چنین آمده است: «حسینی را در 6 پرده ادا باید نمود، راست را هم در 6 پرده؛ قسم دیگر عشاق را در 4 پرده ادا می‌باید کرد، کوچک را نیز در 4 پرده» (ص 129-130). | ||
در رسالۀ کرامیه از دوره سفرچی نیز مطالبی در همین زمینه ذکر شده است: «باید دانست که هر مقامی را در شعبه اختیار کرده‌اند و هردو مقام را یک آوازه که مجموعا 12 مقام و 24 شعبه و 6 آوازه و 48 گوشه و 36 پرده باشد» (ص 192). در برخی از این رسالات اصطلاح پرده در معنایی تقریبا مترادف با مفهوم «بانگ» (نک: نیشابوری، 63)، و به معنای گستره یا محدوده صوتی خاصی به کار رفته است (اسعدی، همانجا؛ برای مفهوم بانگ، نک: مسعودیه. 37- 38؛ پورجوادی، 35-33). | در رسالۀ کرامیه از دوره سفرچی نیز مطالبی در همین زمینه ذکر شده است: «باید دانست که هر مقامی را در شعبه اختیار کرده‌اند و هردو مقام را یک آوازه که مجموعا 12 مقام و 24 شعبه و 6 آوازه و 48 گوشه و 36 پرده باشد» (ص 192). در برخی از این رسالات اصطلاح پرده در معنایی تقریبا مترادف با مفهوم «بانگ» (نک: نیشابوری، 63)، و به معنای گستره یا محدوده صوتی خاصی به کار رفته است (اسعدی، همانجا؛ برای مفهوم بانگ، نک: مسعودیه. 37- 38؛ پورجوادی، 35-33). | ||
در موسیقی معاصر ایران اصطلاح پرده، علاوه بر ترادف با دستان به معنای زه و رشته‌هایی بر دسته سازها، همچنین به عنوان واحدی در سنجش فاصله یا بعد موسیقایی و مترادف با واژه تن نیز به کار | در موسیقی معاصر ایران اصطلاح پرده، علاوه بر ترادف با دستان به معنای زه و رشته‌هایی بر دسته سازها، همچنین به عنوان واحدی در سنجش فاصله یا بعد موسیقایی و مترادف با واژه تن نیز به کار میرود (پرده، نیم پرده، ربع پرده و...). در موسیقی عربی نیز واژه «پرده» (جمع: بدات، بردوات) که صورت معرب پرده فارسی است، به معانی مرتبطی با فواصل با ابعاد موسیقی به کار رفته است (فاروقی، 31؛ شوقی، 36؛ حلو، 7068؛ نیز نک: «د، مقام). | ||
==پیوند به بیرون== | ==پیوند به بیرون== | ||