چاووشی: تفاوت میان نسخه‌ها

پرش به ناوبری پرش به جستجو
۷۹۷ بایت اضافه‌شده ،  ‏۱۶ دسامبر ۲۰۱۹
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
خط ۱: خط ۱:
چاووش و چاووشی (چاووشی خوانی یا چاووش خوانیخواندن اشعار مذهبی همراه با آواز در پیشاپیش زائران خانه خدا، عتبات عالیات و مشهد، به ویژه به هنگام مشایعت و استقبال از آنان. واژه چاوش یا چاووش 2، ترکی (کاشغری، 307/1) و بر گرفته از چاو به معنی اعلان و خطاب است (معین، فرهنگ...، ذیل چاوش، نیز، حاشیه بر...، 617/2، دایرةالمعارف...، 792/1). این واژه در لغت نامه ها به معنای نقیب سپاه و لشکر و قافله، مهتر (کاشغری، همانجا؛ برهان...، 617/2؛ نیز نکـ: محمد بن منور، 387)، رئیس تشریفات (معین، همانجا؛ El2 ذیل چاوش)، نقیب و نگهبان کاروان (سعدی، 328؛ نیز نک: لغت نامه، ذیل چاوش) آمده است. چاووش یا چاوش در عربی به صورت جاویش و شاویش ('Ef، همانجا؛ لین، 440) آمده است. این واژه را در ورزقان (واقع در استان آذربایجان شرقی) چوووش (انجوی، 100/2)، در بوشهر چوشی، و در سروستان جوش خونی می گویند (شریفیان، 63؛ همایونی، 413؛ حمیدی، بشـ). چاووش عنوان کسی بوده که سفرهای زیارتی به مکه، عتبات عالیات و مشهد را اعلام می کرده، و مردم را برای شرکت در این گونه سفرها بر می انگیخته، و خود نیز غالبا از آغاز تا باز گشت زائران از اماکن مقدس همراه و راهنمای آنان بوده است.
'''چاووشْ وَ چاووشی (چاووشی‌خوانی یا چاووش‌خوانی'''  خواندن اشعار مذهبی همراه با آواز در پیشاپیش زائرانِ خانۀ خدا، عتبات عالیات و مشهد، به‌ویژه به هنگام مشایعت و استقبال از آنان.
چاووشی به مجموعه اشعاری گویند که در منقبت پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار(ع) (مدیحه)، مصائب ایشان (مرثیه)، معجزات و کرامات آنان و وصف زیارتگاههای مقدس است. اشعار چاووش خوانی در بوشهر به صورت دو بیتی است (شریفیان، 65). چاووش اشعار چاووشی را چنان با شور و هیجان، و گاه سوز و گداز می خواند که شوق زیارت را در دل هر شنونده بر می انگیزاند. چاووش خوان این اشعار را با در نظر گرفتن مقام و منزلت صاحب مزار و زیارتگاه در طول سفر زیارتی ادامه می دهد (عناصری، 135؛ شهری، 447 / 3 ، فقیهی، 305؛ برای آگاهی از برخی اشعار چاووشی، نک: حمیدی، بش ؛ عناصری، 140، 145، 149 ،154 ،169).


واژۀ چاوش یا چاووش ، ترکی (کاشغری، 1/307) و برگرفته از چاو به معنی اعلان و خطاب است (معین، فرهنگ ... ، ذیل چاوش، نیز حاشیه بر ... ، 2/617؛ دایرةالمعارف ... ، 1/792). این واژه در لغت‌نامه‌ها به معنای نقیب سپاه و لشکر و قافله، مهتر (کاشغری، همانجا؛ برهان ... ، 2/617؛ نیز نک‍ : محمد بن منور، 387)، رئیس تشریفات (معین، همانجا؛ EI2، ذیل چائوش4)، نقیب و نگهبان کاروان (سعدی، 328؛ نیز نک‍ : لغت‌نامه ... ، ذیل چاوش) آمده است. چاووش یا چاوش در عربی به صورت جاویش و شاویش (EI2، همانجا؛ لین، 440) آمده است. این واژه را در ورزقان (واقع در استان آذربایجان شرقی) چوووش (انجوی، 2/100)، در بوشهر چوشی، و در سروستان چوش خونی می‌گـویند (شریفیـان، 63؛ همایونی، 413؛ حمیدی، بش‍‌ ). چاووش عنوان کسی بوده که سفرهای زیارتی به مکه، عتبات عالیات و مشهد را اعلام می‌کرده، و مردم را برای شرکت در این‌گونه سفرها برمی‌انگیخته، و خود نیز غالباً از آغاز تا بازگشت زائران از اماکن مقدس همراه و راهنمای آنان بوده است.


همراه اشعار مذهبی، اشعاری هم درباره دشواریهای راههای مصائب سفر و سختگیری مرزبانها به هنگام ورود به سرزمینهای مقدس می خوانند (انجوی، 100 / 2 ). برخی از اشعار حاوی اطلاعات جغرافیایی، فرهنگی و زبانی است که می توان از آنها در بررسی سنتهای مردم، چگونگی راهها و منزلگاهها و برخی ویژگیهای دیگر فرهنگی بهره برد (ایرانیکا، ذیل چاوش؛ فرهنگ نامه ، 503/2). اشعار چاووشی در مجموعه ای از «چاووشی نامه»ها جمع آوری و تنظیم شده اند. سرایندگان این اشعار غالب گمنام و ناشناس‌اند و گاه فقط نامی از نسخه برداران و تکثیر کنندگان آنها برده شده است (حمیدی، بش ؛ عناصری، 145؛ نیز نک: ایرانیکا، همانجا). این اشعار عامیانه، کوتاه و بیشتر فاقد وزن و قافیه اند و به سبب نداشتن اطلاعات ادبی کافی سرایندگان، اشتباهات لغوی، ادبی و دستوری بسیاری در آنها دیده می شود. برخی از چاووشان نیز خود قریحه شاعری داشتند و شعر میسرودند و گاهی بنابر سلیقه خود ابیاتی از اشعار می کاستند یا به آن می افزودند؛ از این رو، اشعار چاووشی را نمی توان به سراینده واحدی منتسب کرد (عناصری، 137، 144-145؛ فرهنگ نامه، همانجا).
چاووشی به مجموعۀ اشعاری گویند که در منقبت پیامبر اکرم(ص) و ائمۀ اطهار(ع) (مدیحه)، مصائب ایشان (مرثیه)، معجزات و کرامات آنان و وصف زیارتگاههای مقدس است. اشعار چاووش‌خوانی در بوشهر به صورت دوبیتی است (شریفیان، 65). چاووشْ اشعار چاووشی را چنان با شور و هیجان، و گاه سوز و گداز می‌خواند که شوق زیارت را در دل هر شنونده برمی‌انگیزاند. چاووشْ خوان این اشعار را با در نظر گرفتن مقام و منزلت صاحب مزار و زیارتگاه در طول سفر زیارتی ادامه می‌دهد (عناصری، 135؛ شهری، 3/447؛ فقیهی، 305؛ برای آگاهی از برخی اشعار چاووشی، نک‍ : حمیدی، بش‍ ؛ عناصری، 140، 145، 149، 154، 169).
یکی از کهن ترین اسناد درباره چاووشی از اواخر دوره قاجار و مربوط به زوار آبادی زفره (از توابع اصفهان است که محمدعلی رجائی زفره ای (د 1361 ق) آن را نقل کرده است. در این چاووشی نامه که مخصوص «شبگیر کردن» (سحرخیزی) زائران و آماده بودن حرکت از منزلگاهی به منزلگاهی دیگر است، برخی اسباب و وسایل مورد نیاز زائران در آن زمان در متن اشعار آمده است (نک: رجایی، 406-405).
چاووش برای باخبر کردن مردم از سفر زیارتی، ابتدا علم خود را سر گذرها و مکانهای پر رفت و آمد مانند سقاخانه و مسجد نصب می کرد و یا آن را بر دوش می گرفت و سواره یا پیاده در محله ها و کویها گشت می زد و با خواندن اشعاری شوق انگیز در وصف زیارتگاه مورد نظر، سفری روحانی را به مشتاقان بشارت میداد (عناصری، 134؛ او بن، 18-17؛ حمیدی، بشـ ؛ نیز نک: ایرانیکا، همانجا). در بوشهر چاووش خوانی در خانه زائران، از چند شب پیش از مسافرت شروع می شود و در این ایام تابی در جلو در خانه آنان می بندند (شریفیان، 63-64، حاشیة 2). پس از پایان اعمال و مناسک زیارت، چاووشها معمولا زودتر به شهرها و محلهای خود باز می گردند تا خبر سلامتی زائران را به خانواده هایشان برسانند (فقیهی، 308؛ طوفان، 153) و مژدگانی دریافت کنند (آلمانی، 183؛ او بن، همانجا). در گذشته چاوو شان کاروانهای حج در کشور مصر نیز چنین روشی داشتند (لین، همانجا). چاووشان کاروان زائران مشهد معمولا با اعلان خبر نزدیک شدن به مرقد مطهر حضرت رضا(ع) در تپه «سلام» و رؤیت گنبد مقدس حضرت از زائران مژدگانی دریافت می کردند (طباطبایی، 466).
گاهی از چاووشان محلی که در واقع ذاکران و پامنبری خوانان بودند، برای استقبال از زائران و برانگیختن شور و حال سفر در و آنها دعوت می کردند (همو، 463؛ عناصری، همانجا). برخی از چاووشی خوانان مسئولیت امنیت کاروان و راهنمایی زائران را در سفر به شهرهای زیارتی بر عهده داشتند و آنان را در راه همراهی می کردند و برخی دیگر فقط وظیفة چاووشی کاروان را عهده دار بودند (طباطبایی، 463-464، 466).
چاووشان اگر سید بودند، شالی سبز به گردن می بستند و اگر سید نبودند، شالی سیاه به دور سینه خود حمایل می کردند. هر چاووشی خوان علمی سه گوش به رنگ سبز یا سرخ داشت که بر روی آن معمولا تصویر زیارتگاه و یا اشعاری مناسب نگاشته شده بود (عناصری، 136؛ میرفخرایی، 26؛ نیز تک : ایرانیکا، همانجا).
از ویژگیهای چاووش، داشتن صدای گرم، قوی و خوش، و برخورداری از هنر بدیهه خوانی و حافظه ای نیرومند، و آشنایی با راهها، منزلگاهها و زیارتگاهها و مراسم و مراحل سفر بود. چاووش این حرفه را از نوچگی و با روخوانی چاووشی نامه ها، حفظ آنها و هم آوایی با چاو و شان پیش کسوت آغاز می کرد تا بتواند علم دار شود (عناصری، آلمانی، همانجاها). چاووش باید به تقوا، پاکی و صداقت شهرت داشته باشد تا سخنش بر دل نشیند (عناصری، 136، 145). چاووشان با یکدیگر رقابت داشتند و با انتخاب و خواندن اشعار در محل و مواقع مناسب بر یکدیگر پیشی می گرفتند و از این طریق برخی از ایشان می توانستند مسئولیت چاووشی خوانی محله ای را به خود اختصاص دهند (همو، 169).
در برخی از خانواده ها کار چاووش خوانی موروثی بود و چاووشان این کار را به فرزندان خود می سپردند و افزون بر آن به پرورش نوچه های شیرین زبان نیز می پرداختند (همانجا؛ شریعت زاده، 413). چاووشان به جز چاووش خوانی در مساجد آذان می گفتند، در مراسم سوگواری مرثیه می خواندند، در مجالس عروسی مداحی می کردند و در تعزیه ها در نقش چاووش، چاووش خوانی می کردند (عناصری، 136-137؛ همایونی، 216؛ نیز نکـ: شریفیان، 68). چاووشان حضرت ابراهیم(ع)، بلال حبشی، مقبل و بشیر را از پیران صنف خود می دانستند (محجوب، 1075/2). شیوه چاووشی بیشتر تک خوانی بود و گاه توچه ها در سؤال و جوابهایی منظوم با چاووش هم آوایی می کردند و بدرقه کنندگان و زائران به آنان می پیوستند و هم سرایی می کردند (حمیدی، بشـ ؛ عناصری، 136، 154؛ میرفخرایی، نیز ایرانیکا، همانجاها). لحن آواز چاووش با توجه به نوع شعر (مدیحه- مرثیه) متفاوت بود. چاووشی خوان به هنگام خواندن اشعار وصفی، لحنی موزون و شوق انگیز، و در اشعار رثایی صوتی محزون داشت که اثراتی از تراژدی و ویژگیهای دراماتیک در آن احساس می شد (عناصری، 154،137). نوچگان گاه از چاووش پیش کسوت در خواست می کردند تا به آنها اجازه دهد که ابیات آغازین شعری را در پیشاپیش کاروان بخوانند و او را همراهی کنند (یوسفی، 8؛ نیز نکـ: ایرانیکا، همانجا). در پایان هر بیت یا بند، چاووش از حاضران طلب صلوات می کرد (حمیدی، بشـ؛ جهانگیری، 313).
در برخی از مناطق کویری ایران، به ویژه در خراسان و سمنان گونه ای چاووشی، به هنگام سوگواریهای شهادت امام حسین (ع) در ایام محرم اجرا می شد. اشعار این چاووشی ارتباطی با زیارت نداشت و بیانگر حرکت کاروان امام حسین (ع) به کربلا بود. در بیرجند با نزدیک شدن سالروز ورود اهل بیت (ع) به کربلا، چاووش خوانی می شد و به این طریق مردم را از نزدیک شدن این روز و رسم علم بندان باخبر می کردند. در این مراسم اسپند دود می کردند و چاووش، چاووشی می خواند. اخیرا در بیرجند یک روز پیش از ماه محرم علم می بندند، سپس در حسینیه روضه خوانی می کنند و هم زمان با چاووشی همه مردم در حسینیه جمع می شوند (مردم نگاری، 38- 39). در فیروزآباد میبد، هم زمان با ایام عاشورا مردم نخل بر می دارند و می گردانند و در همان حال یک چاووش در درون نخل، در فواصل نوحه خوانیها اشعار چاووشی می خواند (بلوکباشی، 70-72). در شبهای شهادت امام حسن و امام حسین (ع) و در مراسم «شمع و چراغ» در تکیه بیدآباد شاهرود یک نفر چاووش پس از خواندن دعا، اشعاری مربوط به واقعه کربلا از محتشم کاشانی در رثای شهیدان می خواند و حاضران در انتهای هر بند از اشعار صلوات می فرستند (شریعت زاده، 413-409). در گیلان چاووشی همراه با گروه کرنا نوازان اجرا می شده است (نصری اشرفی، 109).
چاووشی از مقاماتِ سازی و آوازی در موسیقی ایران است که با اتکا به آهنگ، موسیقی و آوای تعزیه در موسیقی محلی برخی از مناطق از جمله مازندران جایگاهی دارد (همو، 102).
پیشینه تاریخی: از پیشینه چاووشی اطلاع صحیحی در دست نیست. برخی از محققان با توجه به سرودهای اهل بخارا در سوگ سیاوش و زیارت سالانه مغان از مزار او (نرشخی، 28)، سابقه چاووشی را در پیش از اسلام می جویند ( فرهنگ نامه 503/2؛ نیز نکـ: ایرانیکا، همانجا). اما برخی سابقه آن را به صدر اسلام می برند و با نقل این روایت که امام زین العابدین (ع) (امام سجاد) بشیر نامی را که صدایی خوش و در شاعری طبعی شیوا داشت، مأمور کرد تا مردم مدینه را از شهادت امام حسین (ع) باخبر کند و با خواندن اشعار خود آنها را به استقبال از کاروان اهل بیت (ع) برانگیزاند، آن را نوعی چاووشی خوانی دانسته و گفته اند که از آن زمان نوعی چاووش خوانی به نام «بانگ عزا» یا «بانگ ماتم» شکل یافت.


در زمان حکومت ترکان بر ایران این نوع بانگ عزا «چاووش عزا» نامیده می شد (جاوید، 24). شاید این رسم از دوره صفویه (907-1148 ق) همراه با رسمی شدن مذهب تشیع و آزادی بیشتر مردم در اجرای مراسم مذهبی، در سفرهای زیارتی که شکل عمومی یافته بود، مرسوم شده، و در دوره قاجار به اوج خود رسیده باشد (ادیب الملک، 39؛ پولاک، 230؛ حمیدی، بشـ). در دوره قاجار چاووشی را مرثیه نیز می نامیدند (پولاک، همانجا).
همراه اشعار مذهبی، اشعاری هم دربارۀ دشواریهای راهها، مصائب سفر و سختگیری مرزبانها به هنگام ورود به سرزمینهای مقدس می‌خوانند (انجوی، 2/100). برخی از اشعار حاوی اطلاعات جغرافیایی، فرهنگی و زبانی است که می‌توان از آنها در بررسی سنتهای مردم، چگونگی راهها و منزلگاهها و برخی ویژگیهای دیگر فرهنگی بهره برد ( ایرانیکا، ذیل چاوش1؛ فرهنگ‌نامه ... ، 2/503).


مآخذ: آلمانی، هانری رنه د، از خراسان تا بختیاری (سفرنامه)، ترجمه على محمد فرهوشی، تهران، 1335ش؛ ادیب الملک، عبدالعلی، سفرنامه به عنبات، به کوشش مسعود گلزاری، تهران، 1364 ش؛ انجوی شیرازی، ابوالقاسم، جشنها و آداب و معتقدات زمستان، تهران، 1379ش؛ برهان قاطع، محمد حسین بن خلف تبریزی، به کوشش محمد معین، تهران، 1342ش؛ بلوکباشی، علی، نخل گردانی، تهران، 1380ش؛ پولاک، یاکوب ادوارد، سفرنامه، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران، 1360ش، جاوید، هوشنگ، «چاووش»، مقام موسیقایی، تهران، 1385ش، شم 135 جهانگیری، علی اصغر، کندلوس، تهران، 1367 ش؛ حمیدی، جعفر، «چاووش و چاووشی (چوش)» (نک: هل ، نسیم جنوب)؛ دایرة المعارف فارسی؛ رجایی زفرهای محمد حسن، «چاوشی نامه»، وحید، تهران، 1354ش، دوره 13، شه 181؛ سعدی، گلستان، به کوشش محمد علی فروغی، تهران، 1386ش؛ شریعت زاده، علی اصغر، فرهنگ مردم شاهرود، تهران، 1371 ش؛ شریفیان، محسن، «بیت خوانی در بوشهر»، فرهنگ مردم، تهران، 1381 ش، س 1، شم 2 شهری، جعفر، طهران قدیم، تهران، 1371 ش؛ طباطبایی اردکانی، محمود، فرهنگ عامه اردکان، تهران، 1381 ش؛ طوفان، جلال، تاریخ اجتماعی جهرم در قرون گذشته، شیراز، 1381ش؛ عناصری، جابر، درآمدی بر نمایش و نیایش در ایران، تهران، 1366 ش؛ فرهنگنامه ادبی
اشعار چاووشی در مجموعه‌ای از «چاووشی‌نامه»ها جمع‌آوری و تنظیم شده‌اند. سرایندگان این اشعار غالباً گمنام و ناشناس‌اند و گاه فقط نامی از نسخه‌برداران و تکثیرکنندگان آنها برده شده است (حمیـدی، بش‍ ؛ عنـاصری، 145؛ نیـز نک‍ : ایرانیکا، همانجا). این اشعار عامیانه، کوتاه و بیشتر فاقد وزن و قافیه‌اند و به سبب نداشتن اطلاعات ادبی کافی سرایندگان، اشتباهات لغوی، ادبی و دستوری بسیاری در آنها دیده می‌شود. برخی از چاووشان نیز خود قریحۀ شاعری داشتند و شعر می‌سرودند و گاهی بنابر سلیقۀ خود ابیاتی از اشعار می‌کاستند یا به آن می‌افزودند؛ از این‌رو، اشعار چاووشی را نمی‌توان به سرایندۀ واحدی منتسب کرد (عناصری، 137، 144-145؛ فرهنگ‌نامه، همانجا).


فارسی، دانشنامه ادب فارسی (2)، به کوشش حسن انوشه، تهران، 1376ش؛ فقیهی، علی اصغر، تاریخ جامع قم، قم، 1350ش، کاشغری، محمود، دیوان لغات الترک استانبول، 1333ق، لغت نامه دهخدا ؛ محجوب، محمدجعفر، ادبیات عامیانه ایران، به کوشش حسن ذوالفقاری، تهران، 1387ش؛ محمد بن منور، اسرار التوحید، به کوشش محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، 1366ش؛ مردم نگاری مراسم عزاداری ماه محرم در شهرستان بیرجند، تهران، 1380 ش؛ معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، 1382ش؛ همو، حاشیه بر برهان قاطع (هه)، میر فخرایی، مریم، «چاووشی»، فرهنگ نامه کودکان و نوجوانان، تهران، 1388ش؛ نرشخی، محمد، تاریخ بخارا، به کوشش محمد تقی مدرس رضوی، تهران، 1317 ش؛ نصری اشرفی، جهانگیر، «خدمت متقابل تعزیه و هنر بومی مازندران»، در قلمرو مازندران، به کوشش حسین صمدی، قائم شهر، 1374ش، ج همایونی، صادق، فرهنگ مردم سروستان، تهران، 1348ش؛ یوسفی، غلامحسین، جاووش»، کلک، تهران، 1370ش، ش 14-15 نیز؛
یکی از کهن‌ترین اسناد دربارۀ چاووشی از اواخر دورۀ قاجار و مربوط به زوّارآبادی زفره (از توابع اصفهان) است که محمدعلی رجائی زفره‌ای (د 1361ق) آن را نقل کرده است. در این چاووشی‌نامه که مخصوص «شبگیر کردن» (سحرخیزی) زائران و آماده بودن حرکت از منزلگاهی به منزلگاهی دیگر است، برخی اسباب و وسایل مورد نیاز زائران در آن زمان در متن اشعار آمده است (نک‍ : رجایی، 405-406).
Aubin, E., La Perse d'aujourd'hui, Paris, 1908; EI'; Iranica, Lane, E. W., An Account of the Manners and Customs of the Modern Egyptians, Cairo, 1860; Nasimjonoub, www.nasimjonoub.com/articles/article.asp.  
 
چاووش برای باخبر کردن مردم از سفر زیارتی، ابتدا عَلَم خود را سر گذرها و مکانهای پررفت‌وآمد مانند سقاخانه و مسجد نصب می‌کرد و یا آن را بر دوش می‌گرفت و سواره یا پیاده در محله‌ها و کویها گشت می‌زد و با خواندن اشعاری شوق‌انگیز در وصف زیارتگاه مورد نظر، سفری روحانی را به مشتاقان بشارت می‌داد (عناصری، 134؛ اوبن، 17-18؛ حمیدی، بش‍ ؛ نیز نک‍ : ایرانیکا، همانجا). در بوشهر چاووش‌خوانی در خانۀ زائران، از چند شب پیش از مسافرت شروع می‌شود و در این ایام تابی در جلو در خانۀ آنان می‌بندند (شریفیان، 63-64، حاشیۀ 2). پس از پایان اعمال و مناسک زیارت، چاووشها معمولاً زودتر به شهرها و محلهای خود باز می‌گردند تا خبر سلامتی زائران را به خانواده‌هایشان برسانند (فقیهی، 308؛ طوفان، 153) و مژدگانی دریافت کنند (آلمانی، 183؛ اوبن، همانجا). در گذشته چاووشان کاروانهای حج در کشور مصر نیز چنین روشی داشتند (لین، همانجا). چاووشانِ کاروان زائران مشهد معمولاً با اعلان خبر نزدیک شدن به مرقد مطهر حضرت رضا(ع) در تپۀ «سلام» و رؤیت گنبد مقدس حضرت از زائران مژدگانی دریافت می‌کردند (طباطبایی، 466).
 
گاهی از چاووشان محلی که در واقع ذاکران و پامنبری‌خوانان بودند، برای استقبال از زائران و برانگیختن شور و حال سفر در آنها دعوت می‌کردند (همو، 463؛ عناصری، همانجا). برخی از چاووشی‌خوانان مسئولیت امنیت کاروان و راهنمایی زائران را در سفر به شهرهای زیارتی برعهده داشتند و آنان را در راه همراهی می‌کردند و برخی دیگر فقط وظیفۀ چاووشی کاروان را عهده‌دار بودند (طباطبایی، 463-464، 466).
 
چاووشان اگر سید بودند، شالی سبز به گردن می‌بستند و اگر سید نبودند، شالی سیاه به دور سینۀ خود حمایل می‌کردند. هر چاووشی‌خوان عَلَمی سه‌گوش به رنگ سبز یا سرخ داشت که بر روی آن معمولاً تصویر زیارتگاه و یا اشعاری مناسب نگاشته شده بود (عناصری، 136؛ میرفخرایی، 26؛ نیز نک‍ : ایرانیکا، همانجا).
 
از ویژگیهای چاووش، داشتن صدای گرم، قوی و خوش، و برخورداری از هنر بدیهه‌خوانی و حافظه‌ای نیرومند، و آشنایی با راهها، منزلگاهها و زیارتگاهها و مراسم و مراحل سفر بود. چاووش این حرفه را از نوچگی و با روخوانی چاووشی‌نامه‌ها، حفظ آنها و هم‌آوایی با چاووشان پیش‌کسوت آغاز می‌کرد تا بتواند علم‌دار شود (عناصری، آلمانی، همانجاها). چاووش باید به تقوا، پاکی و صداقت شهرت داشته باشد تا سخنش بر دل نشیند (عناصری، 136، 145). چاووشان با یکدیگر رقابت داشتند و با انتخاب و خواندن اشعار در محل و مواقع مناسب بر یکدیگر پیشی می‌گرفتند و از این طریق برخی از ایشان می‌توانستند مسئولیت چاووشی‌خوانی محله‌ای را به خود اختصاص دهند (همو، 169).
 
در برخی از خانواده‌ها کار چاووش‌خوانی موروثی بود و چاووشان این کار را به فرزندان خود می‌سپردند و افزون بر آن به پرورش نوچه‌های شیرین‌زبان نیز می‌پرداختند (همانجا؛ شریعت‌زاده، 413). چاووشان به‌جز چاووش‌خوانی در مساجد اذان می‌گفتند، در مراسم سوگواری مرثیه می‌خواندند، در مجالس عروسی مداحی می‌کردند و در تعزیه‌ها در نقش چاووش، چاووش‌خوانی می‌کردند (عناصری، 136-137؛ همایونی، 216؛ نیز نک‍ : شریفیان، 68). چاووشانْ حضرت ابراهیم(ع)، بلال حبشی، مقبل و بشیر را از پیران صنف خود می‌دانستند (محجوب، 2/1075).
 
شیوۀ چاووشی بیشتر تک‌خوانی بود و گاه نوچه‌ها در سؤال و جوابهایی منظوم با چاووش هم‌آوایی می‌کردند و بدرقه‌کنندگان و زائران به آنان می‌پیوستند و هم‌سرایی می‌کردند (حمیدی، بش‍ ؛ عناصری، 136، 154؛ میرفخرایی، نیز ایرانیکا، همانجاها). لحن آواز چاووش با توجه به نوع شعر (مدیحه ـ مرثیه) متفاوت بود. چاووشی‌خوان به هنگام خواندن اشعار وصفی، لحنی موزون و شوق‌انگیز، و در اشعار رثایی صوتی محزون داشت که اثراتی از تراژدی و ویژگیهای دراماتیک در آن احساس می‌شد (عناصری، 137، 154).
 
نوچگان گاه از چاووشِ پیش‌کسوت درخواست می‌کردند تا به آنها اجازه دهد که ابیات آغازین شعری را در پیشاپیش کاروان بخوانند و او را همراهی کنند (یوسفی، 8؛ نیز نک‍ : ایرانیکا، همانجا). در پایان هر بیت یا بند، چاووش از حاضران طلب صلوات می‌کرد (حمیدی، بش‍ ؛ جهانگیری، 313).
 
در برخی از مناطق کویری ایران، به‌ویژه در خراسان و سمنان گونه‌ای چاووشی، به هنگام سوگواریهای شهادت امام حسین(ع) در ایام محرم اجرا می‌شد. اشعار این چاووشی ارتباطی با زیارت نداشت و بیانگر حرکت کاروان امام حسین(ع) به کربلا بود. در بیرجند با نزدیک شدن سالروز ورود اهل بیت(ع) به کربلا، چاووش‌خوانی می‌شد و به این طریق مردم را از نزدیک شدن این روز و رسم علم‌بندان باخبر می‌کردند. در این مراسم اسپند دود می‌کردند و چاووش، چاووشی می‌خواند. اخیراً در بیرجند یک روز پیش از ماه محرم عَلَم می‌بندند، سپس در حسینیه روضه‌خوانی می‌کنند و هم‌زمان با چاووشی همۀ مردم در حسینیه جمع می‌شوند (مردم‌نگاری ... ، 38- 39). در فیروزآبادِ میبد، هم‌زمان با ایام عاشورا مردم نخل برمی‌دارند و می‌گردانند و در همان حال یک چاووش در درون نخل، در فواصل نوحه‌خوانیها اشعار چاووشی می‌خواند (بلوکباشی، 70-72). در شبهای شهادت امام حسن و امام حسین(ع) و در مراسم «شمع و چراغ» در تکیۀ بیدآباد شاهرود یک نفر چاووش پس از خواندن دعا، اشعاری مربوط به واقعۀ کربلا از محتشم کاشانی در رثای شهیدان می‌خواند و حاضران در انتهای هر بند از اشعار صلوات می‌فرستند (شریعت‌زاده، 409-413). در گیلان چاووشی همراه با گروه کرنا نوازان اجرا می‌شده است (نصری اشرفی، 109).
 
چاووشی از مقاماتِ سازی و آوازی در موسیقی ایران است که با اتکا به آهنگ، موسیقی و آوای تعزیه در موسیقی محلی برخی از مناطق ازجمله مازندران جایگاهی دارد (همو، 102).
 
'''پیشینۀ تاریخی:'''   از پیشینۀ چاووشی اطلاع صحیحی در دست نیست. برخی از محققان با توجه به سرودهای اهل بخارا در سوگ سیاوش و زیارت سالانۀ مغان از مزار او (نرشخی، 28)، سابقۀ چاووشی را در پیش از اسلام می‌جویند ( فرهنگ‌نامه، 2/503؛ نیز نک‍ : ایرانیکا، همانجا). اما برخی سابقۀ آن را به صدر اسلام می‌برند و با نقل این روایت که امام زین‌العابدین(ع) (امام سجاد) بشیر نامی را که صدایی خوش و در شاعری طبعی شیوا داشت، مأمور کرد تا مردم مدینه را از شهادت امام حسین(ع) باخبر کند و با خواندن اشعار خود آنها را به استقبال از کاروان اهل بیت(ع) برانگیزاند، آن را نوعی چاووشی‌خوانی دانسته و گفته‌اند که از آن زمان نوعی چاووش‌خوانی به نام «بانگ عزا» یا «بانگ ماتم» شکل یافت. در زمان حکومت ترکان بر ایران این نوع بانگ عزا «چاووش عزا» نامیده می‌شد (جاوید، 24). شاید این رسم از دورۀ صفویه (907- 1148ق) همراه با رسمی شدن مذهب تشیع و آزادی بیشتر مردم در اجرای مراسم مذهبی، در سفرهای زیارتی که شکل عمومی یافته بود، مرسوم شده، و در دورۀ قاجار به اوج خود رسیده باشد (ادیب‌الملک، 39؛ پولاک، 230؛ حمیدی، بش‍‌ ). در دورۀ قاجار چاووشی را مرثیه نیز می‌نامیدند (پولاک، همانجا).
 
'''مآخذ:'''   آلمانی، هانری رنه د.، از خراسان تا بختیاری (سفرنامه)، ترجمۀ علی‌محمد فره‌وشی، تهران، 1335ش؛ ادیب‌الملک، عبدالعلی، سفرنامه به عتبات، به کوشش مسعود گلزاری، تهران، 1364ش؛ انجوی شیرازی، ابوالقاسم، جشنها و آداب و معتقدات زمستان، تهران، 1379ش؛ برهان قاطع، محمدحسین بن خلف تبریزی، به کوشش محمد معین، تهران، 1342ش؛ بلوکباشی، علی، نخل‌گردانی، تهران، 1380ش؛ پولاک، یاکوب ادوارد، سفرنامه، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران، 1360ش؛ جـاوید، هوشنگ، «چـاووش»، مقام موسیقایی، تهران، 1385ش، شم‍ 35؛ جهانگیری، علی‌اصغر، کندلوس، تهران، 1367ش؛ حمیدی، جعفر، «چاووش و چاووشی (چوش)» (نک‍ : مل‍ ، نسیم جنوب)؛ دایرةالمعارف فارسی؛ رجایی زفره‌ای، محمدحسن، «چـاوشی‌نـامه»، وحیـد، تهران، 1354ش، دورۀ 13، شم‍ 181؛ سعـدی، گلستان، به کوشش محمدعلی فروغی، تهران، 1316ش؛ شریعت‌زاده، علی‌اصغر، فرهنگ مردم شاهرود، تهران، 1371ش؛ شریفیان، محسن، «بیت‌خوانی در بوشهر»، فرهنگ مردم، تهران، 1381ش، س 1، شم‍ 2؛ شهری، جعفر، طهران قدیم، تهران، 1371ش؛ طباطبایی اردکانی، محمود، فرهنگ عامۀ اردکان، تهران، 1381ش؛ طوفان، جلال، تاریخ اجتماعی جهرم در قرون گذشته، شیراز، 1381ش؛ عناصری، جـابر، درآمدی بـر نمایش و نیایش در ایـران، تهران، 1366ش؛ فـرهنگنامۀ ادبـی فارسی، دانشنامۀ ادب فارسی(2)، به کوشش حسن انوشه، تهران، 1376ش؛ فقیهی، علی‌اصغر، تاریخ جامع قم، قم، 1350ش؛ کاشغری، محمود، دیوان لغات الترک، استانبول، 1333ق؛ لغت‌نامۀ دهخدا؛ محجوب، محمدجعفر، ادبیات عامیانۀ ایران،به کوشش حسن ذوالفقاری، تهران، 1387ش؛ محمد بن منور، اسرار التوحید، به کوشش محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، 1366ش؛ مردم‌نگاری مراسم عزاداری ماه محرم در شهرستان بیرجند، تهران، 1380ش؛ معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، 1382ش؛ همو، حاشیه بر برهان قاطع (هم‍‌ )؛ میرفخرایی، مریم، «چاووشی»، فرهنگ‌نامۀ کودکان و نوجوانان، تهران، 1388ش؛ نرشخی، محمد، تاریخ بخارا، به کوشش محمدتقی مدرس رضوی، تهران، 1317ش؛ نصری اشرفی، جهانگیر، «خدمت متقابل تعزیه و هنر بومی مازندران»، در قلمرو مازندران، به کوشش حسین صمدی، قائم‌شهر، 1374ش، ج همایونی، صادق، فرهنگ مردم سروستان، تهران، 1348ش؛ یوسفی، غلامحسین، «چاووش»، کلک، تهران، 1370ش، شم‍ 14-15؛ نیز:
 
Aubin, E., La Perse d’aujourd’hui, Paris, 1908; EI2; Iranica ; Lane, E. W., An Account of the Manners and Customs of the Modern Egyptians, Cairo, 1860; Nasimjonoub, www.nasimjonoub.com/articles/article.asp.


مریم میرفخرایی  
مریم میرفخرایی  


'''چاووش و چاووشی در موسیقی:'''   چاووش‌خوانی عبارت است از مشایعت و یا پیشواز زائران اماکن مقدس توسط چاووش‌خوان، با لحن آوازی که از جوهرۀ موسیقی ردیفی برخوردار است وبا متر آزاد و عموماً در چهارگاه وگاهی در مایۀ نیشابورک خوانده می‌شود (نک‍ : شریفیان، 65؛ نصری اشرفی، تحقیقات).
گزارش الئاریوس (ص 451)، دبیر اول سفارت آلمان در ایران، حاکی از مسائل مهمی در رابطه با چاووشان و وظایف آنان است، ازجمله اینکه اصطلاح و موضوع چاووش در قفقاز عصر صفویه معمول و متداول بوده است و مهم‌تر اینکه چاووشان در منطقۀ مذکور با آوازی مخصوص به استقبال میهمانان حکومتی شتافته، و یا آنان را بدرقه می‌نموده‌اند؛ موضوعی که در عصر افشاریه و پس از آن به مسئولیتی حکومتی و تثبیت‌شده برای چاووشان انجامیده، و رفته‌رفته زمینۀ وظیفه‌ای عمومی‌تر برای چاووشان، یعنی آوازخوانی و مشایعت زوار اماکن مقدس را فراهم ساخته است. او در بخشی از این گزارش می‌نویسد: « ... کمی بعد دستۀ موزیک از نواختن دست کشیده و یک نفر که او را چاووش می‌گفتند، در جلو راه افتاد و شروع به خواندن اشعاری کرد. در فاصلۀ یک ربع میلی شماخی در حدود دو هزار نفر با پای پیاده (که غالب آنها از اهالی ارضی و مسیحی شهر بودند) با 5 پرچم که میله‌های بلندی داشت و 5 مرد قوی‌هیکل آنها را حمل می‌کردند، به استقبال آمدند. آنها سازهایی عبارت از نی، سنج (دو سینی برنزی که آنها را به هم می‌کوفتند) و آلات موسیقی دیگری ــ که نتوانستیم آنها را ببینیم ــ می‌نواختند و با آهنگ شاد به ما خوشامد می‌گفتند» (همانجا).
گزارش سیاح مشهور، جیمز موریه، حاکی از برخی اضافات در تظاهرات و حرکات چاووشان و گرایشهای آیینی در آن، به‌ویژه استفاده از کوس و نقاره، و مهم‌تر از آن تثبیت و عمومیت حضور چاووشان در کاروانهای زیارتی است. او می‌نویسد: «در روز فیروز و ساعتی سعد اندوز، چاووشان از هر گوشه و کنار، با آهنگ کوس و نقاره آوازۀ الرحیل الرحیل درانداختند و ما بامدادی پگاه از دروازۀ طاوقچی بیرون شدیم» (ص 8).
همین مؤلف بار دیگر بر آوازخوانی رثایی و نقاره‌زنی چاووشان در بدرقۀ زائران امام هشتم شیعیان‌(ع) در مسجد شاه‌عبدالعظیم اشاره کرده، و نوشته است: «ما و اهل قافله نیز پس از ادای نماز آدینه در مسجد جامع، در حضرت شاه عبدالعظیم جمع شدیم و فردای آن روز با نعره و فریاد چاووشان و با آهنگ «زائر مشهد رضا هستیم، هر که ز اهل رضا ست، خوش باشد»، رو به خراسان بیرون رفتیم. اول بیابانی نمکزار و از آب و گیاه بی‌آثار نمودار گردید که نه دیده را از آن نوری بود و نه خاطر را از آن سروری. چنین بیابان خشک و سوزانی را با منازل کوتاه کوتاه پیمودیم. هر وقت به آبادی نزدیک می‌شدیم و یا به قافله‌ای برمی‌خوردیم، چاووشان پیشاپیش می‌تاختند و با گلبانگهای جانگزا دوالها را بر نقاره‌هایی که از قربوسهای زین اسبان آویخته بود، می‌نواختند و غلغله بر پا می‌ساختند» (ص 10).
در حال حاضر (1389ش) مراسم چاووشی و چاووش‌خوانی هنوز هم به صورت پراکنده در شهرها، محله‌های قدیمی و روستاهای ایران متداول است. اصلی‌ترین و عام‌ترین مناسبت اجرای چاووش‌خوانی همچون گذشته معطوف به استقبال یا مشایعت زوار اماکن مقدس و بقاع مذهبی است. اما به‌غیر از مناسبت و کارکرد مذکور، چاووش‌خوانی در شماری از مجالس تعزیه همچون مجلس تعزیۀ شهادت امام حسین(ع)، مجلس تعزیۀ زوار امام رضا(ع) و مجلس تعزیۀ شهادت امام رضا(ع) اجرا می‌شود. این آواز به دلیل خاطره‌انگیزی، تأثیر ویژه‌ای در مخاطبان و تماشاگران مجالس تعزیۀ مذکور دارد.


چاووش و چاووشی در موسیقی: چاووش خوانی عبارت است از مشایعت و یا پیشواز زائران اماکن مقدس توسط چاووش خوان، با لحن آوازی که از جوهره موسیقی ردیفی برخوردار است و با متر آزاد و عموما در چهارگاه و گاهی در مایه نیشابوری خوانده می شود (نکـ: شریفیان، 65؛ نصری اشرفی، تحقیقات).
به‌جز موارد یادشده، در دو ناحیۀ جنوبی و شمالی کشور مراسم چاووشی به موضوعات ویژه‌تری نیز اختصاص یافته است. در بوشهر چاووش‌خوانی در برخی مراسم مذهبی زنانه نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. زنان نوحه‌خوان به هنگام اعلام پایان مجالس عزاداری و یا در روز هفتم و چهلم بزرگداشت متوفى و هنگام عزیمت به‌مزار او، چاووش‌خوانی می‌نمایند. این نوحه‌خوانان در شبهای عزاداری محرم نیز برای دعوت از زنان برای عزاداری، چاووش‌خوانی می‌کنند (نک‍ : شریفیان، 69-70).


گزارش الئاریوس (ص 451)، دبیر اول سفارت آلمان در ایران، حاکی از مسائل مهمی در رابطه با چاووشان و وظایف آنان است، از جمله اینکه اصطلاح و موضوع چاووش در قفقاز عصر صفویه معمول و متداول بوده است و مهم تر اینکه چاووشان در منطقه مذکور با آوازی مخصوص به استقبال میهمانان حکومتی شتافته، و یا آنان را بدرقه می نموده اند؛ موضوعی که در عصر افشاریه و پس از آن به مسئولیتی حکومتی و تثبیت شده برای چاووشان انجامیده، و رفته رفته زمینه وظیفه ای عمومی تر برای چاووشان، یعنی آواز خوانی و مشایعت زوار اماکن مقدس را فراهم ساخته است. او در بخشی از این گزارش می نویسد: «... کمی بعد دسته موزیک از نواختن دست کشیده و یک نفر که او را چاووش می گفتند، در جلو راه افتاد و شروع به خواندن اشعاری کرد. در فاصله یک ربع میلی شماخی در حدود دو هزار نفر با پای پیاده (که غالب آنها از اهالی ارضی و مسیحی شهر بودند) با 5 پرچم که میله های بلندی داشت و 5 مرد قوی هیکل آنها را حمل می کردند، به استقبال آمدند. آنها سازهایی عبارت از نی، سنج (دو سینی برنزی که آنها را به هم می کوفتند) و آلات موسیقی دیگری -که نتوانستیم آنها را ببینیم- می نواختند و با آهنگ شاد به ما خوشامد می گفتند» (همانجا).
همچنین در بوشهر در برخی مناسبتهای کسبی همچون به آب انداختن شناورهای ماهیگیری (اوشار جهاز) نیز به اجرای چاووشی می‌پردازند (همو، 70). از دیگر ویژگیهای پراهمیت چاووشی در بوشهر مبادلۀ آوازی بین چاووش‌خوان زن و چاووش‌خوان مرد است که در برخی مراسم خاص صورت می‌گیرد (همو، 65). از دیگر خصوصیات چاووش‌خوانی این منطقه اجرای آن در مراسم سینه‌زنی اربعین حسینی و پس از نوحۀ واحد توسط نوحه‌خوان است (همو، 68).


گزارش سیاح مشهور، جیمز موریه، حاکی از برخی اضافات در تظاهرات و حرکات چاووشان و گرایشهای آیینی در آن، به ویژه استفاده از کوس و نقاره، و مهم تر از آن تثبیت و عمومیت حضور چاووشان در کاروانهای زیارتی است. او می نویسد: «در روز فیروز و ساعتی سعد اندوز، چاووشان از هر گوشه و کنار با آهنگ کوس و نقاره آوازه الرحیل الرحیل درانداختند و ما بامدادی پگاه از دروازه طاوقچی بیرون شدیم» (ص 8).
گفتنی است که آواز چاووشی در بوشهر مانند بیشتر نواحی ایران در پرده‌های چهارگاه قرار داشته که برخی تزیینات و تحریرهای بومی این آواز را در قیاس با چاووشیهای مناطق مرکزی ایران از ویژگی ممتاز برخوردار می‌سازد.


همین مؤلف بار دیگر بر آواز خوانی رثایی و نقاره زنی چاووشان در بدرقه زائران امام هشتم شیعیان(ع) در مسجد شاه عبدالعظیم اشاره کرده، و نوشته است: «ما و اهل قافله نیز پس از ادای نماز آدینه در مسجد جامع، در حضرت شاه عبدالعظیم جمع شدیم و فردای آن روز با نعره و فریاد چاووشان و با آهنگ «زائر مشهد رضا هستیم، هر که ز اهل رضاست، خوش باشد»، رو به خراسان بیرون رفتیم. اول بیابانی نمکزار و از آب و گیاه بی آثار نمودار گردید که نه دیده را از آن نوری بود و نه خاطر را از آن سروری. چنین بیابان خشک و سوزانی را با منازل کوتاه کوتاه پیمودیم. هر وقت به آبادی نزدیک میشدیم و یا به قافله ای بر می خوردیم، چاووشان پیشاپیش می تاختند و با گلبانگهای جانگزا دوالها را بر نقاره هایی که از قربوسهای زین اسبان آویخته بود، می نواختند و غلغله بر پا می ساختند» (ص 10).
در گیلان ــ که این مراسم علاوه بر چاووشی با نامهای شهادت‌خوانی و مرثیه‌خوانی نیز شناخته می‌شود ــ تنها نمونه از این‌گونه مراسم در ایران است که نوعی از سازهای بادی نسبتاً کهن (کرنای نِیین) مورد استفاده قرار می‌گیرد و آواز چاووش را با شوری حماسی همراه می‌سازد. در چاووش‌خوانی گیلان، چاووش‌خوان یا شهادت‌خوان پیشاپیش گروهی از کرنانوازان قرار می‌گیرد و پس از اینکه کرناها چند جملۀ کوتاه و مقطع را به‌صورت درآمد و مقدمه‌ای کوتاه نواختند، چاووش‌خوانی آغاز می‌شود.


چاووش و چاووشی در مناطق مختلف ایران: در حال حاضر (1389 ش) مراسم چاووشی و چاووش خوانی هنوز هم به صورت پراکنده در شهرها، محله های قدیمی و روستاهای ایران متداول است. اصلی ترین و عام ترین مناسبت اجرای چاووش خوانی همچون گذشته معطوف به استقبال یا مشایعت زوار اماکن مقدس و بقاع مذهبی است. اما به غیر از مناسبت و کارکرد مذکور، چاووش خوانی در شماری از مجالس تعزیه همچون مجلس تعزیه شهادت امام حسین (ع)، مجلس تعزیه زوار امام رضا(ع) و مجلس تعزیه شهادت امام رضا(ع) اجرا می شود. این آواز به دلیل خاطره انگیزی، تأثیر ویژه ای در مخاطبان و تماشاگران مجالس تعزیه مذکور دارد.
جملات موسیقی سازی (کرنانوازی) تنها به دو نغمه محدود است و از نظر موسیقایی سنخیتی با آواز ندارد. صدای کرناها که گویی جهت زمینه‌سازی به‌کارگرفته می‌شود، با وجود عدم تشابه با جملات آوازها، هارمونی دلپذیر و تأثیرگذاری را ایجاد می‌نماید.


به جز موارد یادشده، در دو ناحیه جنوبی و شمالی کشور مراسم چاووشی به موضوعات ویژه تری نیز اختصاص یافته است. در بوشهر چاووش خوانی در برخی مراسم مذهبی زنانه نیز مورد استفاده قرار می گیرد. زنان نوحه خوان به هنگام اعلام پایان مجالس عزاداری و یا در روز هفتم و چهلم بزرگداشت متوفی و هنگام عزیمت به مزار او، چاووش خوانی می نمایند. این نوحه خوانان در شبهای عزاداری محرم نیز برای دعوت از زنان برای عزاداری، چاووش خوانی می کنند (نکـ: شریفیان، 69-70).
آواز چـاووشی در ایـن مـراسم ــ بـرخلاف عمـوم آوازهای چاووشی در ایران ــ چه از نظر اشعار و چه ازنظر مایگی متفاوت است. چاووشی گیلی ــ که به آن راهی نیز می‌گویند ــ در پرده‌های دشتی قرار دارد و لحن آن مأخوذ از دوگوشۀ بومی به نامهای غم‌انگیز و دیلمانی است.


همچنین در بوشهر در برخی مناسبتهای کسبی همچون به آب انداختن شناورهای ماهیگیری (اوشار جهاز) نیز به اجرای چاووشی می پردازند (همو، 70). از دیگر ویژگیهای پر اهمیت چاووشی در بوشهر مبادله آوازی بین چاووش خوان زن و چاووش خوان مرد است که در برخی مراسم خاص صورت می گیرد (همو، 65). از دیگر خصوصیات چاووش خوانی این منطقه اجرای آن در مراسم سینه زنی اربعین حسینی و پس از نوحه واحد توسط نوحه خوان است (همو، 68).
مناسبت اجرای چاووش‌خوانی گیلان علاوه بر استقبال از زوّار، یا مشایعتِ آنان، در مراسم چهل و هشتمین روز از شهادت امام حسین(ع) نیز اجرا می‌شود. این موضوع از کارکردهای ویژه در چاووش‌خوانیهای ایران محسوب می‌شود.


گفتنی است که آواز چاووشی در بوشهر مانند بیشتر نواحی ایران در پرده های چهارگاه قرار داشته که برخی تزیینات و تحریرهای بومی این آواز را در قیاس با چاووشیهای مناطق مرکزی ایران از ویژگی ممتاز برخوردار می سازد.
شعر و شعر خواندن مهم‌ترین دست‌مایۀ چاووش است. اشعار چاووشی اغلب از سرایندگان ناشناس است. به نظر بسیاری از مجریان مراسم، اشعار چاووش‌خوانی در همه جای ایران از کتابهای مذهبی همچون جوهری و ریاض اخذ شده، و در تهران و پاره‌ای از نواحی مرکزی ایران برخی از اشعار دیوان ناصرالدین شاه به آن الحاق یافته است (نصری اشرفی، تحقیقات). با این حال، در جای جای ایران ابیاتی از شاعران بومی و گمنام به اشعار اصلی الحاق یافته، و مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ ضمن اینکه گاهی چاووشان اشعار مراثی مشهور را به اشعار معمول چاووشی می‌افزایند تا از تأثیرهای سوگ‌آمیز آنها در نفوذ و تأثیر بیشتر آوازها در مراسم سود جویند.


در گیلان - که این مراسم علاوه بر چاووشی با نامهای شهادت خوانی و مرثیه خوانی نیز شناخته می شود - تنها نمونه از این گونه مراسم در ایران است که نوعی از سازهای بادی نسبتا کهن (کرنای نِیین) مورد استفاده قرار می گیرد و او از چاووش را با شوری حماسی همراه می سازد. در چاووش خوانی گیلان، چاووش خوان یا شهادت خوان پیشاپیش گروهی از کر نانوازان قرار می گیرد و پس از اینکه کرناها چند جمله کوتاه و مقطع را به صورت در آمد و مقدمه ای کوتاه نواختند، چاووش خوانی آغاز می شود.
در چاووشی‌نامه‌ها نامِ سرایندگان، مذکور نیست. گاه نام خطاط  و یا ناشر را دربر دارد. شاید شاعران از ذکر نام خود به نیت تبرع پرهیز داشته‌اند. به‌علاوه چون برحسب عادت چاووشان و دیگران با افزایش و کاهش در این اشعار تصرف کرده‌اند، انتساب آنها به گوینده‌ای واحد موجه نمی‌نماید.


جملات موسیقی سازی (کرنانوازی) تنها به دو نغمه محدود است و از نظر موسیقایی سنخیتی با آواز ندارد. صدای کرناها که گویی جهت زمینه سازی به کار گرفته می شود، با وجود عدم تشابه با جملات آوازها، هارمونی دلپذیر و تأثیر گذاری را ایجاد می نماید.
برخی چاووشان خود نیز اشعاری در این زمینه‌ها می‌سروده و می‌خوانده‌اند. بسیاری از اشعار چاووشی رنگ عوامانه نیز پیدا کرده است و احیاناً از اختلال وزن یا بعضی نقایص خالی نیست (نک‍ : عناصری، 144-145). گاه در برخی اشعار چاووشی ابیاتی از دشواریهای سفر و سخت‌گیری مأموران مرزها و چگونگی گرفتن تذکره و مضامینی از این قبیل راه یافته است (همو، 167).


آواز چاووشی در این مراسم -برخلاف عموم آوازهای چاووشی در ایران- چه از نظر اشعار و چه از نظر مایگی متفاوت است. چاووشی گیلی - که به آن راهی نیز می گویند - در پرده های دشتی قرار دارد و لحن آن مأخوذ از دو گوشه بومی به نامهای غم انگیز و دیلمانی است.
لازم به یادآوری است که در متن و شعر چاووش، اشعار عزیمت به سفر و بازگشت از سفر زیارتی با یکدیگر تفاوت دارند. برای نمونه در عزیمت زوار به مشهد این اشعار از سوی چاووش‌خوانان خوانده می‌شود: ما به نزد حضرت شاه خراسان می‌رویم/ با سر و جان دربر سلطان ایمان می‌رویم// قبلۀ هفتم امام هشتمین باشد رضا/ ما به نزد آن شهنشاه غریبان می‌رویم// ... و در مراجعت: از مشهد شاه رضا برگشته‌ایم/ از ضریح آن امام مقتدا برگشته‌ایم// سر فدا کردیم در راه امام هشتمین/ مژده ای یاران ز ایوان طلا برگشته‌ایم// ... (نصری‌اشرفی، تحقیقات: روایت علی‌اکبر رزم‌آرا، دامغان، پاییز، 1374ش).


مناسبت اجرای چاووش خوانی گیلان علاوه بر استقبال از زوار، یا مشایعت آنان، در مراسم چهل و هشتمین روز از شهادت امام حسین (ع) نیز اجرا می شود. این موضوع از کارکردهای ویژه در چاووش خوانیهای ایران محسوب می شود.
اشعار چاووش‌خوانی الزاماً از همۀ قواعد عروضی اعم از رعایت اوزان، تساوی هجاها در دو مصرع یک بیت و یا رعایت ردیف و قافیه پیروی نکرده است، تا جایی که برخی از اشعار و ابیات بیشتر به جملات منثور شباهت دارند، برای نمونه:


شعر و شعر خواندن مهم ترین دست مایه چاووش است. اشعار چاووشی اغلب از سرایندگان ناشناس است. به نظر بسیاری از مجریان مراسم، اشعار چاووش خوانی در همه جای ایران از کتابهای مذهبی همچون جوهری و ریاض اخذ شده، و در تهران و پاره ای از نواحی مرکزی ایران برخی از اشعار دیوان ناصرالدین شاه به آن الحاق یافته است (نصری اشرفی، تحقیقات). با این حال، در جای جای ایران ابیاتی از شاعران بومی و گمنام به اشعار اصلی الحاق یافته، و مورد استفاده قرار می گیرد؛ ضمن اینکه گاهی چاووشان اشعار مراثی مشهور را به اشعار معمول چاووشی می افزایند تا از تأثیرهای سوگ آمیز آنها در نفوذ و تأثیر بیشتر آوازها در مراسم سود جویند.
«بارها گفت محمد که علی جان من است/ بر جان علی و جان محمد صلوات» و یا «یا رب کن نصیب شیعیان و صالحان/ هم نجف، هم کربلا هم حضرت شاهِ رضا». با این همه، برخی از نواقص ابیات نامتقارن مانند عدم رعایت وزن و فقدان تقارن هجایی، با کششهای آوازی و اعمال پاره‌ای شگردها از سوی چاووش‌خوان مرتفع می‌گردد و و به گوش نمی‌آید (برای نمونۀ اشعار چاووشی در شهرهای مختلف ایران، نک‍ : شریفیان، 66- 68).


در چاووشی نامه ها نام سرایندگان، مذکور نیست. گاه نام خطاط و یا ناشر را در بر دارد. شاید شاعران از ذکر نام خود به نیت تبرع پرهیز داشته اند. به علاوه چون بر حسب عادت چاووشان و دیگران با افزایش و کاهش در این اشعار تصرف کرده اند، انتساب آنها به گوینده ای واحد موجه نمی نماید.
'''مآخذ:'''   الئاریوس، آدام، سرزمین تزارهای مخوف (سفرنامه)، ترجمۀ حسین کُرد بچه، تهران، 1379ش؛ شریفیان، محسن، اهل ماتم ( آواها و آیین سوگواری در بوشهر)، تهران، 1383ش؛ عناصری، جابر، درآمدی بر نمایش و نیایش در ایران، تهران، 1366ش؛ موریه، جیمز، سرگذشت حاجی بابای اصفهانی، به کوشش محمدعلی جمالزاده، تهران، 1348ش؛ نصری اشرفی، جهانگیر، تحقیقات میدانی.


برخی چاووشان خود نیز اشعاری در این زمینه ها می سروده و می خوانده اند. بسیاری از اشعار چاووشی رنگ عوامانه نیز پیدا کرده است و احیانا از اختلال وزن یا بعضی نقایص خالی نیست (نکـ: عناصری، 144 - 145). گاه در برخی اشعار چاووشی ابیاتی از دشواریهای سفر و سخت گیری مأموران مرزها و چگونگی گرفتن تذکره و مضامینی از این قبیل راه یافته است (همو، 167).


لازم به یادآوری است که در متن و شعر چاووش، اشعار عزیمت به سفر و بازگشت از سفر زیارتی با یکدیگر تفاوت دارند. برای نمونه در عزیمت زوار به مشهد این اشعار از سوی چاووش خوانان خوانده می شود: ما به نزد حضرت شاه خراسان می رویم/ با سر و جان در بر سلطان ایمان می رویم // قبله هفتم امام هشتمین باشد رضا/ ما به نزد آن شهنشاه غریبان می رویم //... و در مراجعت: از مشهد شاه رضا برگشته ایم/ از ضریح آن امام مقتدا برگشته ایم // سر فدا کردیم در راه امام هشتمین / مژده ای یاران ز ایوان طلا برگشته ایم //... (نصری اشرفی، تحقیقات: روایت علی اکبر رزم آرا، دامغان، پاییز، 1374ش).
'''دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد 19'''


اشعار چاووش خوانی الزاما از همه قواعد عروضی اعم از رعایت اوزان، تساوی هجاها در دو مصرع یک بیت و با رعایت ردیف و قافیه پیروی نکرده است، تا جایی که برخی از اشعار و ابیات بیشتر به جملات منثور شباهت دارند، برای نمونه: «بارها گفت محمد که علی جان من است/ بر جان على وجان محمد صلوات» و یا «یا رب کن نصیب شیعیان و صالحان/ هم نجف، هم کربلا هم حضرت شا رضا». با این همه، برخی از نواقص ابیات نامتقارن مانند عدم رعایت وزن و فقدان تقارن هجایی، با کششهای آوازی و اعمال پاره ای شگردها از سوی چاووش خوان مرتفع می گردد و و به گوش نمی آید (برای نمونه اشعار چاووشی در شهرهای مختلف ایران، نک: شریفیان، 68-66).


مآخذ: الئاریوس، آدام، سرزمین تزارهای مخوف (سفرنامه)، ترجمه حسین گرد بچه تهران، 1379 ش؛ شریفیان، محسن، اهل حاتم (آواها و آیین سوگواری در بوشهر)، تهران، 1383 ش؛ عناصری، جابر، درآمدی بر نمایش و نیایش در ایران، تهران، 1366 ش؛ موریه، جیمز، سرگذشت حاجی بابایی اصفهانی، به کوشش محمدعلی جمالزاده، تهران، 1348ش؛ تصری اشرفی، جهانگیر، تحقیقات میدانی.


جهانگیر نصری اشرفی
جهانگیر نصری اشرفی
۳٬۴۸۸

ویرایش

منوی ناوبری