نذر و نیاز: تفاوت میان نسخه‌ها

'''نذر و نیاز،''' یکی عربی و دیگری پهلوی است که روزانه بارها بر زبان مردم جاری می‌شود، در حالی که بسیاری از افرادی که این واژه‌ها را به کار می‌برند، ممکن است از معنای این واژگان و التزامی که در اثر کاربرد آن‌ها برای گوینده آن ایجاد می‌کند، آگاه نباشند.

نذر واژه‌ای عربی است و جمع آن «نذور» و «نذورات» است. برای واژه نذر معانی بسیاری در کتاب‌های فرهنگ و لغت از جمله «فرهنگ فارسی معین» وارد شده است؛ همچون عهد، پیمان، وعده به خیر و شر، آنچه شخص بر خود واجب کند که انجام دهد یا در راه خدا بدهد به شرط چیزی یا بدون شرط. شرط آن است که نذرکننده، نذر کند طاعتی را انجام دهد که برای او مقدور باشد. همچنین، نذرکننده باید بالغ و عاقل باشد و از روی اختیار و قصد نذر کند.  

نذر، عملی است که فرهنگ دینی صورت‌هایی مشروع و معقول برای آن تعیین کرده است و به غیر از جنبه‌های فردی، خصلتی فرهنگی و اجتماعی نیز دارد. همین جنبه‌های نذر است که آن را به الگویی فرهنگی و نهادی اجتماعی تبدیل کرده و آن را نمادی فشرده و متراکم از جهان‌بینی معتقدان و عاملان به آن ساخته است.  

نیاز، واژه‌ای است پهلوی با معانی حاجت، احتیاج، خضوع و تنگدستی. نذری که برای گرفتن مراد و حاجت خود به نام نبی و ولی داده شود و آن بیشتر به شکل خوراک است.  

با توجه به آنچه بیان شد می‌توان نذر و نیازها را به دو دسته عمده تقسیم کرد:

ب) نذرهایی که برای قبول آن‌ها خوراکی تدارک دیده می‌شود.  

نذر، در گذشته و امروز، دارای منطق و روال خاصی بوده که در طول سالیان تغییراتی در نحوه ادا کردن آن ایجاد شده است. در گذشته افرادی که نذوراتی داشتند، وجوه تعیین شده برای ادای نذر خود را به حسینیه یا تکیه تحویل می‌دادند و از محل آن وجوهات، مخارج پذیرایی از عزاداران تأمین می‌شد. در شرایطی که وجوه جمع‌آوری شده در طول سال کفاف این امر را نمی‌داد، متولیان حسینیه در روزهای نزدیک به ماه محرم با مراجعه به برخی خیّران محل می‌کوشیدند تا کم و کسری مخارج را تأمین کنند. اما با گسترش یافتن محله و بزرگ‌تر شدن شهرها، در عمل چنین امری دشوار و حتی در مواردی غیرممکن شد و ایرانیان که پیوسته اصرار داشتند تا مراسم عزاداری حسین را تا حد امکان باشکوه برگزار کنند‌، تدابیر دیگری اندیشیدند که یکی از آن‌ها تمرکز دادن نذورات در ماه محرم بود.

بدیهی است ادای نذر در ماه محرم شرایط ویژه‌ای ندارد و نوع خاصی از غذا برای اطعام عزاداران توصیه نشده است. به همین دلیل نذورات می‌تواند شامل غذا، حلوا، شله زرد، آش، نان، پنیر، آب و ... باشد.  

این نوع نذر، حاجت‌خواهی باغداران است و در آن یک یا چند درخت برای عزاداری امام حسین (ع) اختصاص می‌یابد. در باور مردم این نذر، موجب پر برکت شدن و ایمن بودن باغ از آفات می‌گردد. <ref>خالقی، ناصر، خمس، خلخال، اردبیل، 1376.</ref>

بسیاری از حاجتمندان نذر می‌کردند که در تهیه و ساخت نخل هیئت‌های عزاداری شرکت کنند. این افراد با توجه به توان خود، در بخش‌های مختلف تهیه نخل شرکت می‌جستند. برخی از باغداران یا چوب‌فروشان، نذر می‌کردند بدون دریافت وجهی، چوب و الوار لازم را برای نخل در اختیار حسینیه یا تکیه قرار دهند. نجاران هم برای ساختن «نخل» پیش‌قدم می‌شدند. زنان حاجتمند نیز با هدیه پارچه‌های زربافت و ابریشمی به نذر و نیازهای خود جامه عمل می‌پوشاندند. در یزد و روستاهای آن این اعتماد چنان ریشه در فرهنگ مردم داشت که زرتشتیان روستای «دهشیر» یزد نیز با دادن پول یا وسایل مورد نیاز نخل، در این کار خیر سهیم می‌شدند. <ref>وکیلیان، سید احمد، شیراز، فارس، بی‌تا. </ref>

همچنین در بسیاری از شهرها و روستاها، از جمله روستاهای تیره و دستگرد قم، در روز آذین‌بندی نخل، برخی از مردم برای برآورده شدن حاجتشان در خانه‌های خود آش رشته می‌پختند و دیگ آش را با تعدادی کاسه و بشقاب به تکیه می‌آوردند و تحویل «بابا» و متصدی نخل می‌دادند تا بین مردم و عزاداران تقسیم کند. به این آش، «آش پای نخل» می‌گفتند. در شهرهای کویری و مرکزی، برخی از جوانان نذر می‌کردند روز عاشورا نخل یا مفه یا علم هیئت را روی دوش حمل کنند. در سنگسر سمنان، حاجتمندان در ایام محرم به ویژه شب و روز عاشورا برای لحظه‌ای مفه هیئت را بر دوش می‌گرفتند. عده‌ای از نذرداران هم جلوی مفه، گوسفند یا خروس و مرغ قربانی می‌کردند و گوشت آن را به فقرا و نیازمندان می‌دادند. <ref>همان. </ref>  

===نذر حنا و شمع ===

در چشمه گرمی و ایذه، شب نهم محرم را شب عروسی حضرت قاسم (ع) می‌دانند. در این شب آنان که حاجتی داشتند، شمع و حنا نذر می‌کردند تا حاجتشان برآورده شود؛ به این ترتیب که بعد از اتمام روضه‌خوانی، در حالی که هنوز صلوات ختم روضه فرستاده نشده بود، چند نفر سینی بزرگی را که چند کاسه حنای خیس کرده، تعدادی شمع افروخته و پارچه سبزی درون آن قرار داشت، به میان مجلس می‌آوردند.  

===نذر اطعام ===

این نوع نذر، یکی از متنوع‌ترین و گسترده‌ترین انواع نذر در سوگواری ماه محرم به شمار می‌رود که در ادامه به  تعدادی از آن‌ها در مناطق مختلف کشور اشاره می‌شود: نذر «نان عباسعلی» در شب تاسوعا در مناطق مختلف استان اصفهان از جمله آران و بیدگل و سینقال اردهال اصفهان. <ref>امینیان، بی‌نام، سینقال، اردهال، اصفهان، 1371.</ref> نذر «نان و ماست» به عنوان صبحانه از جانب مادران ورامینی که طفل مریض دارند. نذر «شربت» در پای علم از جانب زنان حاجتمند در اکثر نقاط ایران، نذر «آش هریسه» در همدان در شب هفتم محرم موسوم به «قتل کوچک» <ref>دلفانی، قنبرعلی، ملایر، همدان، 1351.</ref> نذر «آش حسین» در میبد یزد در روز عاشورا <ref>ضیایی، بی‌نام، میبد، یزد، 1351.</ref> نذر «آش عاشورا» یا نذر «آش امام حسین» در تهران، نذر «آش قنبید و آش بلغور» در دستجرد قم در روز عاشورا <ref>جعفرزاده، مصطفی، دستجرد، قم، 1354.</ref> نذر حلیم در اغلب نقاط کشور از جمله در چنگیز قلعه بیجار <ref>قره داغی، ایرج، چنگیز قلعه بیجار، کردستان، 1380.</ref> و رفسنجان <ref>کارانی نوق، محمود، علی‌آباد علیاء، نوق، رفسنجان، کرمان، 1346.</ref> نذر «چای دارچین و گندم برشته» در بندر ماهشهر در شب عاشورا <ref>فیصلی، عبدالرحیم، چم کنار، هندیجان، ماهشهر، خوزستان، 1348.</ref> نذر «نان و کباب» <ref>امانی، غلام، بهبهان، خوزستان، 1351.</ref> نذر «حلوای قاب» در بهبهان <ref>صداقت نژاد، علیرضا، بهبهان، خوزستان، 1347.</ref>، نذر «گرده عباسی» در شب شهادت حضرت عباس (ع) در بروجرد <ref>امینی، ثریا، بروجرد، لرستان، 1348.</ref> نذر «حلوا در مراسم قنبرعلی» در روزهای هفتم و هشتم محرم در شوشتر <ref>رکنی، محمد جواد، شوشتر، خوزستان، 1348.</ref> نذر «آش هویج» در شبستر در روز عاشورا <ref>مافی، توران، به روایت از فاطمه مافی و صفیه جلیلوند، قزوین، 1346، 1348 و 1351.</ref> نذر «مال امام» در تالش محله، نذر «لوبیا پلو و باقله پلو» در کازرون در شب عاشورا توسط زنان <ref>مظلوم زاده، محمد مهدی، کازرون، فارس، 1347، 1348، 1350 و 1352.</ref> نذر «آبگوشت» با محتویات بسیار کم در گنبد کاووس در شب‌های دهه محرم <ref>حافظی، پرویز، قره چپق، گنبد کاووس، گلستان، 1347.</ref> و نذر «لال پلو» در روز سوم امام در روستای گل سفید لنگرود در طی مراسم قاشق زنی <ref>جهانسیر، مجید، ده گل سفید، لنگرود، گیلان، 1353.</ref>.