دسته گردانی: تفاوت میان نسخه‌ها

یکی از رفتارهای جمعی عزاداران در ماه محرم، در دسته گردانی ها نمود پیدا می کند. معناشناسان دسته گردانی را حرکتی جمعی، هم آوا و هماهنگ می دانند و آن را نمودی از وحدت یک دسته و یک محله می دانند که زیر یک بیرق حرکت می کنند. «دسته گردانی در قالب یک الگوی کهن، در بنیاد و اصل خود، حرکتی است در جهت تحرک بخشیدن به مردم که گونه ای صف آرایی در برابر دشمن را می نمایانند و بسیج جمعی در مقابله با بیدادگری را پیش چشم می نهند و حرکت هماهنگ سنج ها و زنجیرها، جلوه های از این عزم آهنین است. <ref>میرشکرایی، 1383، ص 53.</ref>  

شاخسی که کوتاه شده واژه شاه حسین است نوعی دسته روی مذهبی است که بیشتر در آذربایجان و مناطق ترک زبان برگزار می شود. این آیین بیشتر از چند روز مانده به ماه محرم تا ظهر عاشورا ادامه دارد. در این مراسم در برخی موارد عزاداران نوعی چوب مخصوص را از زمین تا فرق سر حرکت می دهند و هماهنگ با رفت و برگشت چوب عبارت شاخصی (شاه حسین) واخسی (واحسین) سر می دهند. امروزه به چای چوب از آلات آهنی هم استفاده می شود در ادامه به ذکر این آیین در مشکین شهر اکتفا می شود. در گذشته در مشکین شهر سرپرست هیئت و ریش سفیدان، مشعل آهنی بزرگی را بر سر چوب قطور و بلندی در وسط محله نصب می کردند. این مکان معمولاً در میدان‌گاهی مقابل مسجد قرار داشت. مأمور مخصوص هر مشعل، وظیفه داشت قبل از غروب آفتاب، مشعل ها را با پارچه های کهنه و گاهی با چوب و هیزم آماده کند. هنگام غروب، جوانان و مردان در میدان حاضر می شدند و هر یک چوب دستی بلند و محکمی به همراه می آوردند. در بعضی از محلات، انبار مخصوصی برای این کار وجود داشت که چوب دستی ها را در آنجا نگهداری می کردند. پس از فراهم شدن مقدمات، حدود یک ساعت از شب گذشته، شاه حسینی ها صف می بستند و در حالی که چوب دستی را مثل شمشیر در دست راست می گرفتند، دست چپ را از پشت بر کمر نفر سمت چپ خود قرار می دادند و بدین طریق صف فشرده و مرتبی را به وجود می آوردند. آن ها به شکل دایره بزرگی به دور مشعل می گشتند و در جواب اشعار و ابیاتی که سردسته می خواند، همه با هم عبارت «شاه حسین» را که به صورت «شاخسی» تلفظ می کردند، سرمی دادند.  

بعضی از دسته ها برای آنکه شکوه و جلال خاصی به مراسم ببخشند، یک اتاقک مجلل چوبی به نام ـاتاق حضرت قاسم» نیز با خود حمل می کردند. <ref>احمدی، مرسل، قورت تپه، مشکین شهر، اردبیل، 1352 و 1353.</ref>  

مراسم تشت گذاری، این سنت، به تأسی از اقدام جوانمردانه سالار شهیدان حضرت امام حسین (ع) در مقابل سپاه حر انجام می شود. به روایتی آن حضرت در روز 27 ذی الحجه، آب مشک را در تشتی می ریزند و تمام لشکر حر و اسبان وی را سیراب می کنند. در این مراسم، تشت، نماد مشک سقای کربلا و آب، نماد رود فراتی است که به روی امام حسین (ع) و یارانش بسته شد.  

پیشینه مراسم تشت گذاری به درستی معلوم نیست، در اردبیل به یاد تشنگی امام حسین (ع) در مساجد و تکایا تشت های پر از آب می گذارند تا تشنگان با جام های کوچکی که روی آن ها قرار دارند، آب بیاشامند و با یاد آن امام همام، رفع تشنگی کنند.  

در گذشته ای نه چندان دور، مسجد جامع اردبیل نخستین مسجدی بود که در این شهر مراسم تشت گذاری در آن انجام می شد. پس از آن، مساجد دیگر هم این مراسم را برگزار می کردند. به این صورت که در روز اول، محله های گازران و طوی، در روز دوم محله های اوچدکان و سرچشمه و در روز سوم محله های پیر عبدالملک و عالی قاپو تشت گذاری می کردند.  

امروزه مراسم تشت گذاری اندکی فرق کرده است؛ یعنی در وهله اول در روز بیست و ششم ذی الحجه، شب هنگام، در حسینیه اوچدکان مراسم تشت گذاری با حضور محله های ابراهیم آباد، طوی و دسته های زنجیرزن و سینه زن اوچدکان انجام می پذیرد. به این ترتیب که در حسینیه مسجد اوچدکان که دارای سه تشت مسین است، تشت ها را چند بار دور مسجد می گردانند و سپس در جایگاه مخصوصی قرار می دهند. آنگاه تشت ها را پر از آب زلال می کنند و در این حین، حاجات خود را از خدا می طلبند. در مواردی ممکن است تشت ها در خانه ای باشند که صاحب آن نذر کرده است. در این صورت دسته های عزادار به سمت آن خانه حرکت می کنند و با برپایی عزاداری، تشت ها را به طرف حسینیه اوچدکان می برند.  

در روز بیست و هفتم ذی الحجه، عصر هنگام، مراسم تشت گذاری در مسجد جامع آغاز می شود و تا شب ادامه دارد. دسته های عزادار محله های کوچه سلامی، داشچیلار، اوچدکان، طوی و محله نواب صفوی در مسجد جامع حضور می یابند. در این مسجد، شش تشت وجود دارد که هر تشت سهم یکی از محله های شش گانه است. مراسم تشت گذاری در مسجد جامع از سوی ریش سفیدهای محله های یاد شده انجام می گیرد.  

در روز بیست و هشتم ذی الحجه، مراسم تشت گذاری مسجد بزرگ (مسجد اعظم) با حضور محله های عالی قاپو، سرچشمه و گازران انجام می پذیرد. مسجد جامع اردبیل در روز بیست و نهم ذی الحجه میزبان برگزارکنندگان این آیین است و این مراسم با نوحه خوانی وقایع عاشورا همراه است.  

آیین ها طی زمان های مختلف تکرار می شوند و در این تکرار، به فراخور سلیقه مردم، شاخ و برگ می یابند؛ شاخ و برگی که گاه با ژرف نگری می توان آن ها را به تنه اصلی متصل دانست. مراسم تشت گردانی و تشت گذاری که امروزه نیز با تفاوت های اندکی در مناطق شمالی ایران چون گذشته اجرا می شوند، از این قسم اند؛ تشتی که به صورت نمادین در ان آب، خاک متبرک یا شمع می گذارند. تشت گردانی ماسوله امروزه نیز مانند گذشته در روز پنجم محرم برگزار می شود؛ به این ترتیب که یک نفر تشتی را بالای سر خود می گیرد و در محله «کشه سر» می گرداند. در حالی که افراد به سر و سینه می زنند و علم «کشه سر» در جلوی دسته عزاداران حرکت داده می شود، مردم از هر نقطه ماسوله، خود را به محله «کشه سر» می رسانند و نذورات خود را از پشت بام داخل تشت روان می اندازند و به جای آن یک سکه «صاحب زمان» به عنوان تبرک دریافت می کنند. <ref>مهدی زاده، قاسم، ماسوله، گیلان، 1358.</ref>  

مراسم تشت گذاری شانکاور در حال حاضر نیز مانند سالیان پیش در اغلب مناطق استان گیلان برگزار می شود. در این رسم، مردم یک تشت مسی را با شاخه های سبز و پارچه های سبز و سیاه می آرایند و آن را پر از آب می کنند و در گوشه ای از مسجد می گذارند و چند جام برنجی نیز در کنار آن قرار می دهند و یک نفر به عنوان سقا از همان تشت به عزاداران حسینی آب می رساند. <ref>کاظمی، رضا، شانکاور، رضوان شهر، گیلان، 1353.</ref>  

ترکیبی از این دو آیین یعنی نوشیدن از آب تشت و انداختن نذورات در آن نیز در قاسم خان تالش از اول تا سیزدهم محرم برگزار می شد. <ref>ذاکری، موسی، قاسم خان، تالش، گیلان، 1346.</ref>  

نکته مشترک در تمامی آیین های مربوط به تشت این است که تشت به وسیله ای برای حاجت خواهی مردم تبدیل شده و به عنوان نشانه ای از امامف عزیز شمرده می شود. نمونه این حاجت خواهی را در مراسم «چهل منبر» که در بیشتر نقاط ایران برگزار می شود، می توان مشاهده کرد. برای مثال در بروجرد، عصر تاسوعا زنان با پای برهنه و صورت پوشیده به صورت دسته جمعی به چهل سقاخانه سر می زنند و در گل تشت کنار منبر هر سقاخانه شمعی روشن می نشاندند و از کنار منبر به منظور تبرک نقل یا قندی برمی دارند. در بجنورد، در شب شام غریبان، در گوشه مسجد، تشتی قرار می دهند و مردم در آن شمع حاجت روشن می کنند. شمع ها باید تا آخر سوخته شوند. زن ها کنار تشت مقداری نبات و پول می گذارند. در پایان عزاداری، نبات ها به عنوان تبرک بین مردم تقسیم می شود. <ref>رضایی، جواد، دهگاه، بجنورد، خراسان شمالی، 1377.</ref> در سبزوار، تشت گل برای روشن کردن شمع نذری، با گلاب و خاک مهر درست می شود. تشت پر از گل دم در مسجد گذاشته می شود تا عزاداران هنگام ورود به مسجد قدری گل به پیشانی خود بمالند.