چاووش خوانی: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۳ ژانویهٔ ۲۰۲۰، ساعت ۱۲:۴۵

تغییرمسیر به:

چاووشی

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
-'''چاووشخوانی'''، رسم شعرخوانی به آواز با آدابی خاص در بدرقه و استقبال حجگزاران و زائران. چاووشان در ایام خاص موسم حج یا زیارت عتبات عراق و حرم امام رضا|مشهدالرضا، میان شهرها و روستاهای ایران میچرخیدند و با آداب و رسومی خاص مردم را از سفر و حرکت کاروان باخبر و به حج یا زیارت ترغیب و تشویق میکردند. آنان افزون بر چاووشیخوانی، کارها و وظایف دیگری نیز بر عهده داشتند. مهمترین و معروفترین مضمون اشعار چاووشی دعوت مردم به سفر زیارتی است که معمولاً برای زیارت مزار امام حسین(ع) با این مصراع آغاز میشود: «هر که دارد هوس کرب و بلا بسماللّه» و به یک تا چهار مصراعِ صلوات ختم میشود.
+#تغییر_مسیر[[چاووشی]]
-==تاریخچه==
-از پیشینه این رسم اطلاع چندانی در دست نیست. برخی<ref>عناصری، ص164؛ یوسفی، ص8</ref> کوشیدهاند میان این رسم با آیین سوگ سیاوش شباهتی بیابند. گزارشهایی که از اجرای این رسم در ایران در دست است، قدمت چندانی ندارند. ظاهراً رسم چاووشخوانی برای زائران کربلا یا مشهد از دوره صفویه (حدود906-1135ش) مرسوم شده و بهویژه در دوره قاجار (1210-1344ش) به آن توجه ویژه شده است.<ref>روزنامه وقایع اتفاقیه، ص2؛ ادیب الملک، ص39؛ پولاک، ص230؛ حمیدی، 2004</ref> چاووش‌خوانی در بخش‌های مختلفی مثل چاووش‌خوانی صبح عاشورا، پس از سینه‌زنی و غیره برگزار می‌شود که به بررسی آن می‌پردازیم:
-===چاووش‌خوانی صبح عاشورا===
-در کاخکوک بیرجند، چاووش‌خوان در عزاداری  صبح عاشورا، علم بر دوش، پیشاپیش خیل جمعیت حرکت می‌کرد و این اشعار را می‌خواند: <ref>سعیدی، ذبیح‌الله، آسو، برجند، خراسان جنوبی، 1364.</ref>
-{{شعر}}
-{{ب| هر که دارد هوس کرب و بلا بسم الله | هر که دارد سر همراهی ما بسم الله }}
-{{ب| فاطمه بر در جنت به نوا می‌گوید | ذاکران پسر شیر خدا بسم الله }}
-{{پایان شعر}}
-{{شعر}}
-{{ب| که بر حبیب خدا ختم انبیا صلوات | به صاحب حرم و گنبد طلا صلوات }}
-{{ب| به یازده پسران علی صلوات | به نور انور هر یک جدا جدا صلوات }}
-{{پایان شعر}}
-{{شعر}}
-{{ب| فاطمه به واویلا یا حسین می‌گوید | آه حضرت زهرا یا حسین می‌گوید }}
-{{پایان شعر}}
-سپس دو نفر چاووش‌خوان دیگر اشعار چاووش زیر را می‌خواندند:
-{{شعر}}
-{{ب| فاطمه به واویلا حسین می‌گوید | آه حضرت زهرا یا حسین می‌گوید }}
-{{ب| کرده جامه بر تن چاک | می‌رفتند همی بر خاک }}
-{{ب| از دل غمناک | یا حسین می‌گوید }}
-{{ب| دور  خیمه‌ها گریان | همچو صید سرگردان }}
-{{ب| می‌کند بر سر افغان | یا حسین می‌گوید }}
-{{ب| حوریان به چشم تر | می‌زنند همی بر سر }}
-{{ب| جامه پاک اندر بر | یا حسین می‌گوید }}
-{{ب| آسیه به واویلا | با خدیجه کبری }}
-{{ب| نیز مریم و حوا | یا حسین می‌گوید }}
-{{ب| جملگی گریبان چاک | کرده بر سر خود خاک }}
-{{ب| با دو دیده نمناک | یا حسین می‌گوید }}
-{{م| زینب الم پرور }}  {{م| بنت حیدر صفدر }}  {{م| نور دیده مادر }}  {{م| یا حسین می‌گوید }}
-{{م| جبرئیل و میکائیل }}  {{م| متفق با اسرافیل }}  {{م| و جناب عزرائیل }}  {{م| یا حسین می‌گوید }}
-{{ب| اهل بیت اطهارش | بهر  خدا زارش }}
-{{ب| عابدین بیمارش | یا حسین می‌گوید }}
-{{پایان شعر}}
-در میبد یزد، خواندن چاووشی بهانه‌ای برای ختم مراسم عزاداری هیئت بود؛ به گونه‌ای که پس از خواندن هر بیت، عزاداران صلوات ختم می‌کردند: <ref>آقایی میبدی، محمد، میبد، یزد، 1350 و 1355.</ref>
-{{شعر}}
-{{ب| چه کربلاست که بوی حسین می‌آید | این بو مگر از کوی حسین می‌آید }}
-{{ب| چه کربلاست که آدم به هوش می‌آید | هنوز ناله زینب به گوش می‌آید }}
-{{ب| چه کربلاست عزیزان خدا نصیب کند | خدا مرا زوار شه غریب کند }}
-{{ب| بلند بگو تو اگر شوق مرقدش داری | به دست بریده صحرای کربلا صلوات }}
-{{ب| به مادر حسین خیرالنساء صلوات | به پادشاه نجف علی مرتضی صلوات }}
-{{پایان شعر}}
-===چاووش‌خوانی پیش از نخل‌برداری===
-در ندوشن، مراسم نخل‌برداری درعصر تاسوعا انجام می‌شود؛ بدین صورت که ابتدا فردی شروع به چاووشی می‌کند و جوانان عزادار به زیر نخل می‌روند. بعد از پایان چاووشی، با نوای «یاعلی» نخل را برمی‌دارند و دور حسینیه می‌گردانند. هنگام دور زدن نخل، چاووش این اشعار را می‌خواند: <ref>قاسمی ندوشن، 1380، ص 53-54.</ref><ref>هاشمی‌پور، 1380، ص 217-218.</ref>
-{{شعر}}
-{{ب| ای تشنه لب تو طاقت خنجر نداشتی | گویا غریب بودی و مادر نداشتی }}
-{{ب| غسلت که داد و کی کفنت را برید و دوخت | بر حالت غریبی است آیا دل که سوخت }}
-{{پایان شعر}}
-امروزه نیز در یزد، هم پیش از مراسم نخل‌برداری و هم در حین نخل‌برداری، چاووشی خوانده می‌شود که بخشی از چاووشی قبل از نخل‌بردای بدین مضمون است: <ref>هاشمی‌پور، 1380، ص 217-218. </ref>
-{{شعر}}
-{{ب| این حسین کیست که عالم همه دیوانه اوست | این چه شمعی است که جان‌ها همه پروانه اوست }}
-{{ب| هر کجا می‌نگری نور رخش جلوه‌گر است | من ندانم که چه سرّی است که در خانه اوست }}
-{{ب| بگشا کام زبان تا که تو داری حرکات | فرق سر تا به کف پای محمد صلوات }}
-{{پایان شعر}}
-در عقدای یزد، برای دعوت مردم به روضه، چاووش به پشت بام می‌رود و با صدای بلند و خوش آهنگ اشعاری را می‌خواند. این کار فقط برای خبر کردن مردم صورت می‌گیرد تا در مجلس روضه شرکت کنند:
-{{شعر}}
-{{ب| حسین جانم کجایی | چرا از طفل صغیرت جدایی }}
-{{پایان شعر}}
-==چگونگی اجرا==
-چاووشخوانی غالباً بهصورت تکخوانی و گاه بهصورت گفتگوی چاووشخوان با نوچهها اجرا میشد و در برخی موارد، بدرقهکنندگان و زائران نیز با چاووشخوان همآوایی میکردند.<ref>عناصری، ص136؛ رضائی، ص157ـ 158؛ یوسفی، ص7؛ حمیدی، 2004؛ قس نصری اشرفی، نمایش و موسیقی در ایران، ج 2، ص109</ref> اشعار چاووشی در وزنها و قالبهای گوناگون خوانده میشد، ولی اشعاری با چهار مصراع، در وزنِ فاعلاتن فاعلاتن فاعلن (بحر رمل مثمن محذوف) رایجتر بود. در همه این اشعار، در پایان هر بیت یا هر بند، چاووشخوان حاضران را به ذکر صلوات دعوت میکرد که در حکم بیت ترجیع بود.<ref>رضائی، ص157ـ 158؛ حمیدی، 2004</ref>
-===بدرقه زائران===
-چاووشخوانان افرادی خوشصدا و آشنا به اشعار مذهبی و مدایح و مراثی بودند و هنگامی که کاروانی قصد سفر به حج یا زیارت عتبات داشت، با خواندن اشعار در کویها و محلهها مردم را مطّلع و آنان را برای پیوستن به کاروان تشویق میکردند. چاووشان به این منظور، در محل تجمع مردم، عَلَمی برپا میکردند و با بیرقی سبز یا سرخ بر دوش، سوار بر اسب یا پیاده تا چند روز در شهر و ده میگشتند و اَشعار ویژهای را با صدای بلند میخواندند.<ref>روزنامه وقایعاتفاقیه، ص2؛ اوبن،ص17ـ 18؛ طباطبائی اردکانی، ص461؛ عناصری، ص134، 136، 139</ref> در برخی نواحی، چاووشان هر یک محله خاصی را به زیر علم یا پرچم خود داشتند و با یکدیگر رقابت میکردند<ref>عناصری، ص169</ref>. بر عَلم چاووشخوانان ابیاتی مناسب با مقصد سفر، مثلاً درباره عرفات یا منا مینوشتند یا نقشهایی از حرمین شریفین یا گنبد و بارگاه امام علی(ع) در نجف یا شمایلی از حضرت عباس(ع) مینگاشتند.<ref>عناصری، ص136</ref> دستهای از چاووشان زائران را فقط در مرحله مقدماتی سفر تا حرکت کاروان همراهی میکردند و هنگام خداحافظی زائر با اقوام و آشنایان، چاووشی میخواندند<ref>جهانگیری، ص313</ref> و معمولاً پس از طی منزلی با کاروان (تا بیرون ده یا کاروانسرای مبدأ حرکت یا تا پایانههای مسافربری)، به دیار خود بازمیگشتند. هنگام بازگشت کاروانها، چاووشخوان خبر نزدیک شدن کاروان را به مردم میداد و در مراسم استقبال از زائران نیز چاووشخوانی میکرد.<ref>اوبن،ص17ـ 18</ref>
-===همراه و راهنمای زائران===
-دسته دیگری از چاووشان در سفر همراه کاروان بودند و در کنار کار چاووشخوانی ـ که در تمام سفر ادامه مییافت ـ راهنمای حرفهای زائران بودند. آنان در گذشته برای حفاظت از قافله، تفنگ یا شمشیری با خود حمل میکردند و علاوه بر اعلام زمان حرکت، استراحت، تدارک محل سکونت و خرید مایحتاج، راهنمایی زائران را در اماکن زیارتی نیز برعهده داشتند.<ref>طباطبائیاردکانی، ص464</ref> در شهرهای بزرگ، این گروه از چاووشان را چند هفته قبل از آغاز مسافرت به خدمت میگرفتند.<ref>شهریباف، ج 3، ص453</ref> این گونه چاووشیها صورت کاملاً حرفهای داشت و در برخی اسناد، از جمله در آمارنامهای تهیهشده در 1310ش در آران و بیدگل کاشان، چاووشی به عنوان شغل، ثبت شده است.<ref>وصاف بیدگلی، ص43</ref>
-==منبع درآمد==
-هر زائر، به تناسب وضع مالی و مقام اجتماعی خود، در ازای این خدمات مبلغی به چاووشان میپرداخت. به گزارش اوبن،<ref>ص 18</ref> در دوره قاجار، ثروتمندان بین پانزده تا بیست تومان و گاه بیشتر حقالزحمه و انعام میدادند، ولی دستمزدی که افراد کمبضاعت میپرداختند از چند قران تجاوز نمیکرد. در برخی موارد چاووشخوان، هنگامی که شهر زیارتی و نمای حرم از دور پدیدار میشد (مثلاً تپه سلام نزدیک مشهد)، هدیهای به نام «گنبدنما» از زائران دریافت میکرد.<ref>طباطبائی اردکانی، ص466</ref> چاووشانِ همراه کاروان، به هنگام بازگشت، چند منزل جلوتر حرکت میکردند تا بازگشت زائران را به خانواده آنان خبر دهند و مژدگانی بگیرند.<ref>اوبن،ص 18</ref> در مصر، چاووشان کاروانهای حج (شاویشالحاج) نیز چنین میکردند.<ref>لین، ص440</ref>
-===کاسته شدن اعتبار===
-به نظر عناصری<ref>ص 165</ref> یکی از علل کاسته شدن از اعتبار و حرمت حرفه چاووشخوانی، رواج یافتن مُزدسِتانی و خلعتگرفتن آنان بود که سبب برتری جنبه مادّی کار بر اصل معنوی آن شد.
-==آموزش و شمایل==
-برخی چاووشان از نوجوانی وارد این کار میشدند<ref>اوبن، ص14</ref> و با طی مراحل نوچگی، خواندن از روی متن، خواندن از حفظ و همراهی با چاووشخوان، مهارت مییافتند.<ref>عناصری، 136</ref> در برخی خانوادهها نیز این حرفه ارثی بود.<ref>عناصری، ص169</ref>
-اهل این حرفه پوشاک و ابزار ویژهای نداشتند، ولی معمولاً شال سیاهی را حمایل سینه میکردند و سادات ایشان نیز شال سبزی بر گردن میانداختند.<ref>عناصری، ص136</ref>
-==موسیقی و درون مایه اشعار==
-از نظر موسیقایی، مقام چاووشی از جمله مقامهای سازی و آوازی است که به واسطه موسیقی تعزیه، جایگاه خود را در موسیقی محلی برخی نواحی از جمله مازندران تثبیت کرده است.<ref>نصری اشرفی، 1374 ش، ص102</ref>
-اشعار چاووشخوانان عامیانه است و به همین سبب استحکام و ظرافت چندانی ندارد و گاه از نظر وزن و قافیه و انشا نیز دارای مشکلاتی است. این اشعار معمولاً سراینده مشخصی ندارند و دخل و تصرفهای بسیاری در آنها راه یافته است.<ref>عناصری، ص144</ref>
-با وجود مشابهت مضمون شعرهای چاووشی با سایر اشعار راجع به منقبت یا عزاداری اولیا، در هر سفر زیارتی بر مضامینی تأکید میشود که با مقصد زائران مناسبت دارد و حال و هوا و شوق زیارت و امیدواری به حصول حاجات و قبولی توبه در این اشعار غالب است؛ ازاینرو، گاه چاووشان در هر سفر بالبداهه نیز اشعاری میسرودند.<ref>عناصری، ص135ـ137، 153ـ154</ref> در اشعار چاووشی مربوط به حج، مضمونهای راجع به قربانی کردن اسماعیل(ع) با تأکید بر «ذبیح الله» بودن او چشمگیرتر است.<ref>عناصری، ص157ـ159</ref> در اشعار مربوط به زیارت امامان شیعه، علاوه بر بیان ویژگیهای هر یک، بر شکوه بارگاه و مقبره ایشان تأکید میشود.<ref>عناصری، ص135؛ شهریباف، ج 3، ص447</ref> با این حال، مهمترین و معروفترین مضمون این اشعار دعوت مردم به سفر زیارتی است که معمولاً در مورد زیارت مزار امام حسین(ع) با این مصراع آغاز میشود: «هر که دارد هوس کرب و بلا بسمالله»<ref>عناصری، ص143</ref> و به یک تا چهار مصراعِ صلوات ختم میشود.
-==کاربردهای دیگر==
-چاووشان گاه به اذان گویی، تعزیه خوانی یا مداحی اولیا در جشنهای غیردینی مثل عروسی نیز میپرداختند<ref>عناصری، ص136ـ137؛ آلاحمد،ص50</ref>. در جشنهای ختنه سوران در مصر نیز کسانی با عنوان چاووش/ شاویش، دستاندرکار بخشی از مراسماند.<ref>لین، ص511 ـ512</ref>
-چاووشخوانان همچنین به نوعی با اشعار خود به بیان وقایع و لوازم سفر و دشواریهای راه و سختگیریهای مرزبانان به هنگام ورود زوار به اراضی مقدّس میپرداختند.<ref>عناصری، ص153؛ فرهنگنامه ادبی فارسی، ذیل «چاوشی»</ref> در قطعهای چاووشی که به روایت محمدعلی رجاء زفرهای (متوفی 1361)<ref>ص 405ـ406</ref> به دست ما رسیده است، از بیش از هفتاد وسیله و لوازم سفر زائران نام برده شده است. در این چاووشینامه که به هنگام شبگیرکردن (سحرخیزی) و آمادگی حرکت از منزلی به منزل دیگر خوانده میشد، با ذکر نام وسایل به مسافران هشدار داده میشد که چیزی را جا نگذارند. ذکر نام قوطی گوگرد، ذرهبین، مگسپران، وافور و قوطی تریاک در این مجموعه جالب توجه است.
-==نوع دیگر چاووش خوانی==
-در برخی مناطق ایران، از جمله در استان سمنان و خراسان، گونه دیگری از چاووشیخوانی مذهبی ملاحظه میشود که با سنّت زیارت ارتباط مستقیمی ندارد، اما به گونهای رمزی و استعاری با مفهوم حرکت کاروان امام حسین به کربلا مرتبط میشود، چنانکه در بیرجند به مناسبت سالروز ورود اهل بیت امام حسین به کربلا، چاووشخوانی میکنند و از نزدیک شدن ایام سوگواری محرم و رسم عَلَمبندان خبر میدهند و در حین بستن علم نیز اسفند دود میکنند و چاووشی میخوانند و طبق معمول، مردم نیز در پایان هریک از ابیات چاووشی صلوات میفرستند.<ref>مردمنگاری مراسم عزاداری ماه محرم در شهرستان بیرجند، ص47ـ 48</ref> در بیرجند و میبد، چاووشخوان درون نخلی که بر دوش مردم حمل میشود، مینشیند و چاووشی میخواند.<ref>بلوکباشی ص71ـ72</ref> در مراسم آیینی «شمع و چراغ» در شبهای شهادت امام حسن(ع) و امام حسین(ع) در تکیه بیدآباد شاهرود، پس از خواندن خطبه و دعا، چاووش اشعار (دوازدهبند) [[محتشم کاشانی را درباره واقعه کربلا و رثای شهدای کربلا آن میخواند و حضار در پایان هر مصراع صلوات میفرستند. شغل چاووشی در تکیه بیدآباد شاهرود موروثی است.<ref>شریعتزاده، ج 2، ص409ـ413</ref> در نوشآباد کاشان نیز کسی با عنوان «چاووشخوان» در روز عاشورا سوار بر اسب پیشاپیش تعزیهخوانان، چاووشی میخوانده است.
-==وضعیت امروزی==
-چاووشی خوانی هنوز در شهرها و روستاهای ایران با تفاوتهایی نسبت به گذشته مرسوم است. این رسم امروزه در خواندن شعر در وقت بدرقه و بیشتر در استقبال و گاه حین سفر خلاصه میشود. در شهرها چاووشیخوانان که مداحان مذهبیاند، همراه بدرقهکنندگان یا استقبالکنندگان، اشعار چاووشی را همچون گذشته به آواز و بدون ساز میخوانند. رسم چاووشی هنگام استقبال از حاجیان، غالباً در سه جا، ایستگاههای پروازی، چند کیلومتر بیرون شهرها یا در کوی و خیابان محل سکونت آنان برگزار میشود و همراه شادی، دودکردن اسپند، قربانی و گلاب افشانی است.
-==نمونهای از اشعار==
-* اشعار چاووشی گاه حزن انگیزند همچون:
-«من از دیار شکوه و جلال میآیم/ ز سرزمین اذان بلال میآیم/
-ز دشت لاله خونین سینه آمده ام/ شکسته دل ز دیار مدینه آمده ام/
-زمانه چو گرداب و ساحلم آنجاست/ تنم به خاک وطن باشد و دلم آنجاست/
-نصیب مرغ دل من شکسته بالی بود/ پرم ز غصه و جای همه چه خالی بود/
-مدینه با دل زوار گفتگوها داشت/ گل مدینه ز احساس رنگ و بوها داشت/
-مدینه با دل آتش گرفته خو دارد/ خدا نصیب کند هر که آرزو دارد/
-نسیم وار به هر کوی در به در گشتم/ مزار گمشده پیدا نکرده برگشتم»
-* و گاه شاد و سرورانگیزند همچون:
-«حاجیان از حرم امن خدا آمدهاند/ شادمان در وطن از سعی و صفا آمدهاند/
-رفته بودند سوی مشعر و میقات و حریم/ خرم از رکن و منی سوی وطن آمدهاند/
-روز عید عرفه خوانده دعا در عرفات/ شاد و مسرور همه سوی وطن آمدهاند/
-بار الها بکن این حج و زیارات قبول/ سعی مشکور که با حج بجا آمدهاند/
-شکر بسیار خدا را که به ایران عزیز/ حاجیان از حرم امن خدا آمدهاند».<ref>تحقیقات میدانی نویسنده این بخش</ref>
-==پیوند به بیرون==
-* منبع مقاله: دانشنامه مجازی مکتب اهل بیت
-== منابع ==
-* ابن‌بطوطه‌، رحله ابن‌بطوطه، چاپ علی منتصر کتانی‌، بیروت 1395/1975.
-* ابوالقاسم انجوی شیرازی‌، جشنها و آداب و معتقدات زمستان، تهران 1379‌.
-* علی بلوکباشی‌، نخل‌گردانی‌: نمایش تمثیلی از جاودانگی شهیدان‌، تهران 1380‌.
-* یاکوب ادوارد پولاک‌، سفرنامه پولاک‌، ترجمه کیکاوس جهانداری‌، تهران 1361‌.
-* محمدمهدی تبریزی‌، وسیله النجاه، در فتوت‌نامه‌ها و رسائل خاکساریه‌(سی رساله‌)، چاپ مهران افشاری‌، تهران‌. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی‌، 1382‌.
-* محمدعلی رجاء زفره‌ای‌، «چاوشی‌نامه»، وحید، دوره 13،ش 14، تیر 1354.
-* جلال طوفان‌، تاریخ اجتماعی جهرم در قرون گذشته‌، شیراز، 1381‌.
-* فرهنگنامه ادبی فارسی‌: دانشنامه ادب فارسی‌، ج 2، به سرپرستی حسن انوشه‌، تهران‌: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی‌، سازمان چاپ و انتشارات‌، 1381 ش‌، ذیل «چاوشی» (از مهسان عطاری‌).
-* محمدجعفر محجوب‌، ادبیات عامیانۀ ایران‌: مجموعه مقالات در بارۀ افسانه‌ها و آداب و رسوم مردم ایران، به کوشش حسن ذوالفقاری‌،«سخنوری»، تهران‌، 1383‌.
-{{پایان}}
-=== منابع انگلیسی ===
-{{چپچین}}
-* EIr. s.v. "Čāvoš" (by Golām-Hosayn Yusofi);
-* Willem Floor, "Guilds and futuvvat in Iran", ZDMG , vol.134, no.1 (1984);
-{{پایان چپچین}}
-== پی نوشت ==

چاووش خوانی: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۳ ژانویهٔ ۲۰۲۰، ساعت ۱۲:۴۵

منوی ناوبری

جستجو