پنجه: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی حسین
پرش به ناوبری پرش به جستجو
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۲۵ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
پنج گنج، نک:خمسه نظامی.
'''پنجه''' (پنج+ های نسبت)، پیکره و نقش دست از مچ تا سرپنج انگشت که آن را از مس، برنج، ورشو، نقره با طلا می‌سازند و یا بر روی کاغذ، پارچه و چیزهای دیگر می‌اندازند و همچون نماد قدرت و قداست ویا طلسم و تعویذ دفع شر وبلا به کار می‌برند.


پنجه (پنج + های نسبت)، پیکره و نقش دست از مچ تا سرپنج انگشت که آن را از مس، برنج، ورشو، نقره با طلا می سازند و یا بر روی کاغذ، پارچه و چیزهای دیگر می اندازند و همچون نماد قدرت و قداست ويا طلسم و تعویذ دفع شر وبلا به کار می برند.
==اهمیت عدد پنج در اعتقاد عامه==
نیروی جاودانه و قدسیانه عدد 5: در فرهنگ و ادبیات دینی و غیردینی ایرانی و اسلامی عدد 5 یک منبع مفهومی و از اعداد نمادینی بوده که ارزش فرهنگی- اجتماعی داشته است. مردم برای عدد 5 توان و خاصیت جادویی اثرگذار می‌پنداشته، و آن را در گاه‌شماری سالنماها، زندگی روزانه و حیات معنوی- دینی برجسته و مقدس و همچون افسون ضد شر و چشم بد (ه م) به شمار می‌آورده‌اند.


نیروی جادوانه و قدسیانه عدد ۵ : در فرهنگ و ادبیات دینی و غیردینی ایرانی و اسلامی عدد ۵ یک منبع منهومی و از اعداد نمادینی بوده که ارزش فرهنگی - اجتماعی داشته است. مردم برای عدد ۵ توان و خاصیت جادویی اثرگذار می پنداشته، و آن را در گاه شماری سالنماهای زندگی روزانه و حیات معنوی۔ دینی برجسته و مقدس و همچون انسون ضد شر و چشم بد (هم) به شمار می آورده اند. نقش و اهمیت مفهومی نمادین عدد ۵ در فرهنگ ایران و دین مزدیسنا در این شاخصه ها آشکار می شود: ۵ روز بودن هریک از گاهنبارهای ششگانه سال و برپا کردن جشن در روز پنجم هرگاهنبار: افزودن ۵ روز به پایان آخرین ماه از ماههای ۳۰ روزه سال به نام «جه» یا «پنجک» (پنجه دزدیده = خمسه مسترقه) (کریستن سن، ۴۷۹ / ۲ )؛ برگذاری مراسم یادآوری مردگان در ایام پنجه (بلوکباشی، نوروز...، ۶۴)؛ تفأل زدن به هریک از روزهای پنجه (در مازندران «پیتک» یا «پتک») در اویما (آبان ماه)، آخرین ماه سال طبری، و پیش بینی کردن وضعیت کشاورزی در ۵ ماه آغاز سال (همان، ۴۹)؛ به حکومت برگزیدن میرنوروزی (هم) یا پادشاه نوروزی در ۵ روز پنجه و فرمانروایی ۵ روزه او: «سخن در پرده می گویم، چو گل از غنچه بیرون آیاکه بیش از ۵ روزی نیست، حکم میرنوروزی»! (همان، ۴۱؛ حافظ، ۳۱۷)؛ نوشتن افسون رماندن زهر جانوران گزنده
نقش و اهمیت مفهومی نمادین عدد 5 در فرهنگ ایران و دین مزدیسنا در این شاخصه‌ها آشکار می‌شود: 5 روز بودن هریک از گاهنبارهای ششگانه سال و برپا کردن جشن در روز پنجم هرگاهنبار؛ افزودن 5 روز به پایان آخرین ماه از ماه‌های 30 روزه سال به نام «پنجه» یا «پنجک» (پنجه دزدیده = خمسه مسترقه)<ref>کریستن سن، 479/2.</ref>؛ برگزاری مراسم یادآوری مردگان در ایام پنجه<ref>بلوکباشی، نوروز...، 64.</ref>؛ تفأل زدن به هریک از روز‌های پنجه (در مازندران «پیتک» یا «پتک») در اونما (آبان ماه)، آخرین ماه سال طبری، و پیش بینی کردن وضعیت کشاورزی در 5 ماه آغاز سال<ref>همان، 49.</ref>؛ به حکومت برگزیدن میرنوروزی (ه م) یا پادشاه نوروزی در 5 روز پنجه و فرمانروایی 5 روزه او: «سخن در پرده می‌گویم، چو گل از غنچه بیرون آی/ که بیش از 5 روزی نیست، حکم میرنوروزی»!<ref>همان، 41؛ حافظ، 317.</ref>؛ نوشتن افسون رماندن زهر جانوران گزنده در فاصله دو طلوع فجر و شمس در روز 5 اسفند (روز اسفندارمذ از ماه اسفندارمذ).<ref>نک: بیرونی، الآثار.... 229، التفهیم، 259-260؛ نیز تفضلی،178، 179.</ref> پیوند و رابطه عدد 5 با ارکان دین و احکام الهی و شخصیت‌های مقدس دینی در فرهنگ اسلامی، مانند: 5 ستون دین: 5 گاه نماز روزانه<ref>188/ ER, VI.</ref>: 5 رکن حج نزد شافعی<ref>آنندراج، 0933/2 برای آگاهی بیشتر درباره این 5 رکن، نک: شیخ الاسلام، 136-138، 124-140.</ref>: 5 پیامبر اولوالعزم؛ پنج تن آل عبا(ع) یا «خمسه طیبه»؛ و 5 قدیس بزرگ: بهاء الحق مولتانی، رکن عالم لکھنویی، شمس تبریزی مولتانی، مخدوم جهانیا جهانگشت اوچه و فریدالدین «شکر گنج» پتن در فرهنگ شبه قاره هند.<ref>252/ EI 2, VIII.</ref>


در فاصله دو طلوع فجر و شمس در روز ۵ اسفند (روز اسفندارمذ از ماه اسفندارمذ) (نک: بیرونی، الآثار.... ۲۲۹، التفهيم، ۲۵۹-۲۶۰؛ نیز تفضلی،۱۷۸، ۱۷۹). پیوند و رابطة عدد ۵ با ارگان دین و احکام الامی و شخصیتهای مقدس دینی در فرهنگ اسلامی، مانند ۵ ستون دین: ۵ گاه نماز روزانه (188/ ER , VI ): ۵ رکن حج نزد شافعی (آنندراج، ۰۹۳۳
همچنین عدد 5 و مضارب آن، مانند «پنج و پانزده» و «پنج و پنجاه» همچون طلسم ضد چشم بد در برخی جامعه‌های مسلمان به کار برده می‌شدند. مثلا مسلمانان مراکش باور داشتند که سفری که 5 روز یا 5 ماه یا 5 سال طول بکشد، نیروی جادویی عدد 5 مسافر را از هرگونه گزند حفظ می‌کند.<ref>وسترمارک، 28-27.</ref>


/ ۲ برای آگاهی بیشتر درباره این 5 رکن، نک: شیخ الاسلام، ۱۳۶- ۱۳۸،
عدد 5 را برای حفاظت اشیاء بی جان نیز به کار می‌بردند و نقش آن را روی سفال‌ها، سینی‌ها، کیسه‌ها، گلیم‌ها، قالی‌ها و جز آن می‌انداختند تا آنها را از آسیب دور سازند. امروزه نقش 5 بر روی این چیزها خصوصیت جادویی گذشته خود را از دست داده، و به صورت نقش تزیینی درآمده است.<ref>همو، 33.</ref>
{{وسط|
<gallery widths="300px" heights="300px" perrow="4">
پرونده:Panjeh 5.jpg|
پرونده:Panjeh 6.jpg|
پرونده:Panjeh 7.jpg|
پرونده:Panjeh 8.jpg|
</gallery>
}}
پنجشنبه، روز پنجم هفته نیز به واسطه عدد 5 دارای قدرت حفاظتی دانسته می‌شد. از این رو به باور مردم مسلمان مراکش با ادای عبارت «پنج و پنجشنبه» می‌توان از گزند چشم بد مصون ماند. یا برای دفع شر از سخن کسی که درباره کودکی به گونه‌ای سخن بگوید که احتمال آسیب رساندن به سلامت او برود، میتوان با گفتن عبارت «او در پنج و پنجشنبه زاده شده»، کودک را از گزند دور ساخت.<ref>همو، 29-28.</ref>


۱۲۴ - ۱۴۰ ): ۵ پیامبر اولوالعزم؛ پنج تن آل عبا(ع) یا «خمسه طیبه»؛ و ۵ قدیس بزرگ:بهاء الحق مولتانی، رکن عالم لکھنویی، شمس تبریزی مولتانی، مخدوم جهانیا جهانگشت اوچه و فریدالدین «شکر گنج» پتن در فرهنگ شبه قاره هند (252/ E12
به همان اندازه که کاربرد عدد 5 برای دفع چشم بد سودمند به نظر می‌رسیده، کاربرد آن گاهی نزد برخی بزرگان ناروا و ناشایست به شمار می‌رفته است. در فاس مراکش هدیه دادن 5 قلم از یک چیز را ناخجسته می‌دانستند و از آن پرهیز می‌کردند؛ مثلا گرفتن هدایایی مانند 5 کله قند، 5 ماکیان و... را رد می‌کردند.<ref>همو، 29.</ref>


, VIII ).
==نمادشناسی دست (= پنجه)==
دست، مظهر 5: دست (= پنجه)، به ویژه دست راست، در فرهنگ‌ها و ادیان مردم بسیاری از سرزمین‌های جهان، به سبب در برداشتن 5 انگشت، همچون عدد 5 نیروی جادوانه و قدسیانه یافته، و مظهر قدرت، شوکت، فضیلت، عدالت، راستی و پاکی به شمار رفته است.<ref>بلوکباشی، «مفاهیم...»، 13.</ref> بنابر یک روایت اسطوره‌ای در فرهنگ ایران، جمشید پادشاه پیشدادی نخستین کسی بود که انگشتری به دست چپ کرد. از او پرسیدند که «چرا زینت به چپ دادی و فضیلت راست راست؟! گفت: راست را زینت راستی تمام است».<ref>سعدی، 214؛ برای ارزش اجتماعی- فرهنگی دست راست، نک: ه د، دست.</ref>


بر روی مهرهای استوانه‌ای شکل به دست آمده در بین النهرین دستی با پنجه گشاده بالا نگاه داشته شده میان دو اله دلالت بر قدرت الهی با پادشاهی داشت و به «دست عدالت» شناخته شده است. نقش دست بودا که گاهی نماد چرخ قانون بر کف آن نگاشته شده است- بر تعلیم و حمایت دلالت دارد.<ref>هال، 244-245.</ref> در انجیل دست نمادی از قدرت خداوند و ارشاد کننده بندگان است.<ref>ER، همانجا.</ref> در قرآن بارها به دست و قداست و اهمیت آن اشاره شده، و در آیه مبایعه، دست بیعت با رسول خدا دست بیعت با خدا، و دست خداوند بالای دست‌ها دانسته شده است.<ref>فتح 10/48.</ref>


همچنین عددی و مضارب آن، مانند «پنج و پانزده» و «پنج و پنجاه) همچون طلسم ضد چشم بد در برخی جامعه های مسلمان به کار برده میشدند. مثلا مسلمانان مراکش باور داشتند که سفری که ۵ روز یا ۵ ماه یا ۵ سال طول بکشد، نیروی جادویی عدد ۵ مسافر را از هرگونه گزند حفظ می کند (وسترمارک، 28-27)
تصور درباره قدرت تأثیرگذاری پنجه، آن چنان بوده است که در میان برخی جامعه‌های ابتدایی و سنتی چنین می‌پنداشتند که پنجه بریده مردگانی که در جنگ یا اعدام و یا در یک رویداد کشته شده‌اند، و پنجه کودکانی که در رحم مادر با به هنگام زایش مرده‌اند، دارای قدرت فوق العاده اثرگذاری است. از این رو ساحران، افسونگران، درمانگران و برخی مردم از این اندام در اعمال جادویی استفاده می‌کردند.<ref>ER,VI/190.</ref> همچنین دراز کردن پنجه دست راست و نگهداشتن آن در برابر چشم اشخاص شور چشم و گفتن «5 در چشمت» یا «5 روی چشمت» مؤثرترین راه حفظ خود در برابر چشم زخم بوده است.<ref>وسترمارک، 27.</ref>


عدد 5 را برای حفاظت اشیاء بی جان نیز به کار می بردند و نقش آن را روی سفالها، سينيها ، کیسه ها، گليمها ، قاليها و جز آن می انداختند تا آنها را از آسیب دور سازند. امروزه نقش ۵ بر روی این چیزها خصوصیت جادویی گذشته خود را از دست داده، و به صورت نقش تزیینی درآمده است (همو، 33).
===کار کرد پیکر نمادین پنجه===
همانطور که دست یا پنجه را مردم حافظ شخص از گزند نگاه دیگران می‌پنداشتند، همین نیرو و خاصیت را هم برای هر چیزی که شکل دست یا پنجه را بنماید، قائل بودند. در جادو تفاوت میان واقعیت و تصویر از میان می‌رود و تصویر همان نقش در اهمیت شیء را در حیطه عمل می‌یابد.<ref>همو، 29.</ref>


پنجشنبه، روز پنجم هفته نیز به واسطه عدد ۵ دارای قدرت حفاظتی دانسته میشد. از این رو به باور مردم مسلمان مراکش با ادای عبارت «پنج و پنجشنبه» می توان از گزند چشم بد مصون ماند. یا برای دفع شر از سخن کسی که درباره کودکی به گونه ای سخن بگوید که احتمال آسیب رساندن به سلامت او برود، میتوان با گفتن عبارت «او در پنج و پنجشنبه زاده شده)، کودک را از گزند دور ساخت (همو، 29-28).
نقش‌هایی از «دست» با خاک سرخ اُخرا در هنر غاری پیش از تاریخ بازمانده که احتمالا بیشتر برای حفاظت در برابر چشم بد و بدبختی‌های دیگر بوده است.<ref>189/ ER , VI.</ref> در بین النهرین طلسم‌هایی به صورت پنجه گشوده یا مچ گره کرده رایج بود که هرکس آنها را همراه خود می‌کرد، از گزند چشم زخم در امان می‌ماند.<ref>هال، 244.</ref>


به همان اندازه که کاربرد عدد ۵ برای دفع چشم بد سودمند به نظر میرسیده، کاربرد آن گاهی نزد برخی بزرگان ناروا و ناشایست به شمار می رفته است. در فاس مراكش هدیه دادن ۵ قلم از یک چیز را ناخجسته میدانستند و از آن پرهیز می کردند؛ مثلا گرفتن هدایایی مانند ۵ کله قند، ۵ ماکیان و ... را رد می کردند (همو، 29).
در میان مسلمانان پنجه فلزی با نقش پنجه، مظهر قدرت و نمادی از اولیاء انگاشته میشود و آن را به مثابه طلسم، حرز، تعویذ دفع شر و چشم بد و حفظ سلامت و خوشبختی به کار می‌برند. در برخی سرزمین‌های اسلامی پنجه‌ای را که معمولا از طلا یا نقره می‌ساختند و یا نقش پنجه‌ای را که بر روی مدال کنده کاری می‌کردند، دست فاطمه می‌نامیدند که شیعیان آن را نمادی از 5 تن می‌پندارند.<ref>E12, x501؛ 459/ ERE , III.</ref> کارادوو طلسم «دست فاطمه» رایج در میان مسیحیان را برگرفته از فرهنگ مذهبی شیعیان و صورتی دیگر از پنجه مظهر متن دانسته است. به نظر او پیشینه این نماد به دوره پیش از اسلام می‌رسد و احتمالا بیانگر مفهوم خورشید است؛ در ادبیات هندو نیز پرتو خورشید به انگشتان دست یا پنجه تشبیه شده است.<ref>126/IV.</ref> در ادبیات فارسی هم پرتو خورشید را به «پنجه» تشبیه کرده‌اند و می‌گویند در «پنجه خورشید» یا «پنجه آفتاب»، «چون به قصد رقص گردد پای کوبان سرو او/ آسمان از پنجه خورشید دستک می‌زند».<ref>آنندراج 945 / 2.</ref> پرتو‌های خورشید، نماد خدای آتن، به پنجه‌‌هایی ختم می‌شود که بر قدرت آفرینندگی او دلالت دارد.<ref>هال، همانجا.</ref>
{{وسط|
<gallery widths="300px" heights="300px" perrow="4">
پرونده:Panjeh 2.jpg|
پرونده:Panjeh 3.jpg|
پرونده:Pnajeh 1.jpg|
</gallery>
}}
پنجه فلزی نصب شده بر سر پرچم‌ها، علم‌ها و علامت‌های چند تیغه در دسته‌‌های عزاداری را شیعیان عموم مظهری از 5 تن و یا دست بریده حضرت ابوالفضل عباس (ع)<ref>بلوکباشی، نخل گردانی، 100؛ نیز نک: ه د، عباس، علم، علامت.</ref> و مسلمانان جنوب هند نمادی از دست علی، فاطمه و [[عباس فرزند علی (ع)|عباس]] علمدار (ع) می‌دانند. هندیان مسلمان پنجه‌ای را در روز‌های اول، سوم یا چهارم محرم به هنگامی که «[[عاشورا]] خانه‌ها» را می‌آرایند، کنار علم می‌گذارند و زیارت می‌کنند.<ref>شریف، 160-159.</ref> ایرانیان مقیم ترکیه در ایام [[محرم]] علمی به نام علم پیامبر (ص) را در دسته‌ها می‌گردانند. روی پارچه‌های این علم نقش پنجه‌ای همراه کتیبه‌هایی گلدوزی شده است.<ref>اند، 241.</ref> هریک از حسینیه‌های هزاره جات افغانستان در علم بزرگ و کوچک دارد که علم بزرگ را در بیرون، و علم کوچک را در داخل [[حسینیه]] می‌گذارند. بر سر علم کوچک پنجه‌ای مسی نصب کرده‌اند که روی آن آیه‌هایی از قرآن مجید حک شده است، هزاره‌ها این پنجه را همچون دیگر شیعیان نمادی از دست علمدار [[کربلا]]، [[عباس ابن علی(ع)|حضرت عباس (ع)]] می‌دانند و در پای آن عزاداری و حاجت‌خواهی می‌کنند.<ref>فرهنگ، 308.</ref>


دست، مظهره :دست (= پنجه)، به ویژه دست راست، در فرهنگها و ادیان مردم بسیاری از سرزمینهای جهان، به سبب در برداشتن ۵ انگشت، همچون عدد ۵ نیروی جادوانه و قدسیانه یافته، و مظهر قدرت، شوکت، فضیلت، عدالت، راستی و پاکی به شمار رفته است (بلوکباشی، «مفاهیم...»، ۱۳). بنابر یک روایت اسطوره ای در فرهنگ ایران، جمشید پادشاه پیشدادی نخستین کسی بود که انگشتری به دست چپ کرد. از او پرسیدند که چرا زینت به چپ دادی و فضیلت راست راست؟! گفت: راست را زینت راستی تمام است» (سعدی، ۲۱۴؛ برای ارزش اجتماعی- فرهنگی دست راست، نک:هد، دست).
مسلمانان جزیره سوماترای اندونزی در ماه محرم- که آن را «سورا» (احتمالا برگرفته از [[عاشورا]]) مینامند، پنجه‌ای چوبی را شب هنگام با پارچه و برگ و گل می‌پوشانند. آنان این پنجه را مظهر انگشتان [[حسین بن على (ع)|امام حسین (ع)]] می‌دانند.<ref>شهرستانی، 262-363؛ نیز نک: بلوکباشی، همان. 28-29.</ref>


بر روی مهرهای استوانه ای شکل به دست آمده در بین النهرین دستی با پنجه گشاده بالا نگاه داشته شده میان دو الاه دلالت بر قدرت الاهی با پادشاهی داشت و به دست عدالت» شناخته شده است. نقش دست بودا که گاهی نماد چرخ قانون بر کف آن نگاشته شده است - بر تعلیم و حمایت دلالت دارد (هال، ۲۴۴-۲۴۵). در انجیل دست نمادی از قدرت خداوند و ارشاد کنند، بندگان است (ER ، همانجا). در قرآن بارها به دست و قداست و اهمیت آن اشاره شده، و در آیه مبایعه، دست بیعت با رسول خدا دست بیعت با خدا، و دست خداوند بالای دستها دانسته شده است(فتح ۱۰/۴۸).
روز سوم محرم در دربار [[ناصرالدین شاه حسینی|ناصرالدین شاه]] علمی به نام علم شاه -که بر سر آن پنجه بزرگ ساخته از زرناب نصب گردیده بود- به اندرون می‌آوردند و زنان دربار در پای آن [[عزادارى|عزاداری]]، [[سینه زنى|سینه‌زنی]] و [[نوحه خوانی|نوحه‌خوانی]] میکردند. سپس گروهی علم شاه را به حرکت درآورده، به تکیه دولت (ه م) می‌بردند و مراسم عزاداری و [[تعزیه خوانی]] در پای آن اجرا میگردید.<ref>معیرالممالک، 106.</ref>


تصور درباره قدرت تأثیرگذاری پنجه، آن چنان بوده است که در میان برخی جامعه های ابتدایی و سنتی چنین میپنداشتند که پنجه بريده مردگانی که در جنگ با اعدام و یا در یک رویداد کشته شده اند، و پنجه کودکانی که در رحم مادر با به هنگام زایش مرده اند، دارای قدرت فوق العاده اثرگذاری است. از این رو ساحران، افسونگران، درمانگران و برخی مردم از این اندام در اعمال جادویی استفاده می کردند (ER,VI/190). همچنین دراز کردن پنجه دست راست و نگهداشتن آن در برابر چشم أشخاص شور چشم و گفتن «۵ در چشمت» یا «ه روی چشمت» مؤثرترین راه حفظ خود در برابر چشم زخم بوده است (وسترمارک،
جریده (ه م) های کاشان همه دارای نشانی از دو دست فلزی با 5 انگشت بسته هستند. این دو دست یا پنجه را بر سر برگ‌های دو سوی [[جریده]] نصب کرده‌اند که آنها را مظهر دست‌های از تن جدا شده حضرت [[ابوالفضل]] (ع) می‌دانند.<ref>معتمدی، 55981.</ref>


(27
شیعیان به نیت برآورده شدن حاجات و گشایش گره از کارشان پنجه‌‌هایی ساخته شده از طلا یا نقره و یا فلز‌های دیگر را به در و ضریح امام زادگان و پنجره و دیوار سقاخانه‌‌ها (ه م) دخیل می‌بندند. بر سر برخی گنبدها و گلدسته‌های امام زادگان و مساجد پنجه‌هایی با انگشتان گشوده یا بسته، احتمالا به نشانه قدرت و شوکت الهی، یا «خمسة طیبه» کار گذاشته‌اند. در درون جام‌های برنجین یا مسین برخی سقاخانه‌ها با سقاهای [[دسته‌هاى عزادارى|دسته‌های سینه زنی]] محرم نیز پنجه‌های فلزی نصب می‌گردد که آن را نماد دست سقای کربلا [[عباس ابن علی(ع)|حضرت ابوالفضل (ع)]] می‌دانند.<ref>یادداشت‌های مؤلف.</ref>


کار کرد پیکر نمادین پنجه: همانطور که دست یا پنجه را مردم حافظ شخص از گزند نگاه دیگران می پنداشتند، همین نیرو و خاصیت را هم برای هر چیزی که شکل دست یا پنجه را بنماید، قائل بودند. در جادو تفاوت میان واقعیت و تصویر از میان می رود و تصویر همان نقش ر اهمیت شیء را در حیطه عمل می یابد (همو، 29).
پنجه‌‌های فلزی همواره رایج ترین طلسم‌های دفع چشم زخم در میان مردم مشرق زمین بوده است.<ref>جودائیکا. 999/VI.</ref> شیعیان نقش پنجه روی کاغذ و پارچه را برای دفع چشم زخم و دور کردن گزند و بلا همراه خود می‌کردند و یا در خانه‌‌های خود می‌آویختند.<ref>یادداشت‌های مؤلف.</ref> در فاس، مراکش زنان در هریک از زیارتگاه‌ها پنجه‌‌هایی را نصب می‌کردند. در قبایل بربر، پسران حلقه‌ای به شکل پنجه به گوش راستشان می‌آویختند. در قدیم کمتر خانه یا دکانی در شهر‌های مراکش یافت می‌شد که به در و دیوار آنها پنجه نصب نگردیده باشد.<ref>وسترمارک، 29.</ref>


نقشهایی از «دستم» با خاک سرخ أخرا در هنر غاری پیش از تاریخ بازمانده که احتمالا بیشتر برای حفاظت در برابر چشم بد و بدبختیهای دیگر بوده است (189/ ER , VI ). در بین النهرین طلسمهایی به صورت پنجه گشوده يا مج گره کرده رایج بود که هرکس آنها را همراه خود می کرد، از گزند چشم زخم در امان می ماند (هال، ۲۴۴).
برخی پنجه‌های فلزی با کاغذی، نقش دار یا کتیبه دار هستند. روی 5 انگشت برخی پنجه‌ها نام 5 تن، یا بر کف دسته پنجه‌ها کلمة الله یا ابوالفضل (ع) را کنده یا نوشته‌اند. بر روی کف دست پنجه‌ها نیز گاه نقش چشمی را انداخته‌اند.<ref>بلوکباشی، همان، 100.</ref> پیکره و نقش چشم نیز از وسیله‌های رایج در باطل سحر (ه م) و بی اثر کردن نیروی زیان رسان چشم بد بوده است. به نظر وسترمارک<ref>ص 39.</ref> همان طور که در پندار مردم آسیب و گزند می‌تواند از چشم انتقال یابد، همان طور هم چشم با نقش چشم می‌تواند این گزند را دور سازد. از این رو، چشم خشک شده حیوان و پرنده و تصویر چشم یا چیزی شبیه چشم در برخی فرهنگ‌ها، از جمله فرهنگ ایرانی، همچون طلسم و تعویذی ضدچشم بد به کار برده می‌شود.<ref>برای اطلاع بیشتر، نک: ه د، چشم بد.</ref>


در میان مسلمانان پنجه فلزی با نقش پنجه، مظهر قدرت و نمادی از اولیاء انگاشته میشود و آن را به مثابه طلسم، حرز، تعویذ دفع شر و چشم بد و حفظ سلامت و خوشبختی به کار می برند. در برخی سرزمینهای اسلامی پنجه ای را که معمولا از طلا یا نقره می ساختند و یا نقش پنجه ای را که بر روی مدال کنده کاری می کردند، دست فاطمه مینامیدند که شیعیان آن را نمادی از ۵ تن می پندارند ( E12
پنجه دست با نقش چشم بر کف آن بجز در میان مردم ایران در میان هندی‌ها، عرب‌ها، آفریقایی‌‌ها و کلیمیان به صورت طلسم و تعویذ نگهدارنده انسان و اشیاء و دورکننده چشم بد از آنها به کار می‌رود.<ref>ERE بلوکباشی، همانجاها: تیز نک: هد، 192/11-193.</ref>


,
پنجه گشوده در الجزایر، تونس، سوریه و فلسطین، و در میان صناری‌ها و کبابی‌های سودان و نیز در میان مردم یونان معمول است. در الجزایر، تونس، سوریه و فلسطین معمولا پنجه را با عبارات «5 در چشم شما» یا «5 روی چشم شما»، یا «5 بر شما» و یا «5 در صورت دشمنان» تلفیق می‌کنند.<ref>وسترمارک، 49؛ برای آگاهی بیشتر درباره عدد 5 و دست و چشم و ارزش فرهنگی- جادوی آنها در جامعه‌های اسلامی، نک: همو، 58-22.</ref>


x501 ؛ 459/ ERE , III ). کارادو و طلسم «دست فاطمه» رایج در میان مسیحیان را برگرفته از فرهنگ مذهبی شیعیان و صورتی دیگر از پنجه مظهر متن دانسته است. به نظر او پیشینه این نماد به دوره پیش از اسلام می رسد و احتمالا بیانگر منهدم خورشید است؛ در ادبیات هندونیز پرتو خورشید به انگشتان دست یا پنجه تشبیه شده است (126/IV). در ادبیات فارسی هم پرتو خورشید را به «پنجه» تشبیه کرده اند و میگویند در پنجه خورشید» یا «پنجه آفتاب»، «چون به قصد رقص گردد پای
==جستارهای وابسته==


پنجه ۷۲۳ کويان سرو اور آسمان از پنجه خورشید دستکه میزند) (آنندراج ۹۴۵ / ۲ ). پرتوهای خورشید، نماد خدای آتن، به پنجه هایی ختم می شود که بر قدرت آفرینندگی او دلالت دارد (هال، همانجا).
*[[توغ (توق)|توق]] (توغ)


پنجه فلزی نصب شده بر سر پرچمها، علمها و علامتهای چند تیغه در دسته های عزاداری را شیعیان عموم مظهری از ۵ تن و یا دست بریده حضرت ابوالفضل عباس (ع) (بلوکباشی، نخل گردانی، ۱۰۰؛ نیز نک: هد، عباس، علم، علامت) و مسلمانان جنوب هند نمادی از دست علی، فاطمه و عباس علمدار (ع) میدانند. هندیان مسلمان پنجه ای را در روزهای اول، سوم یا چهارم محرم به هنگامی که «عاشورا خانه ها» را می آرایند، کنار علم می گذارند و زیارت میکنند (شریف، 160-159). ایرانیان مقیم ترکیه در ایام محرم علمی به نام علم پیامبر(ص) را در دسته ها می گردانند. روی پارچه های این علم نقش پنجه ای همراه کتیبه هایی گلدوزی شده است (اند، 241). هریک از حسینیه های هزاره جات افغانستان در علم بزرگ و کوچک دارد که علم بزرگ را در بیرون، و علم کوچک را در داخل حسینیه می گذارند. بر سر علم کوچک پنجهای مسی نصب کرده اند که روی آن آیه هایی از قرآن مجید حک شده است، هزاره ها این پنجه را همچون دیگر شیعیان نمادی از دست علمدار کربلا، حضرت عباس (ع) می دانند و در پای آن عزاداری و حاجت خواهی می کنند (فرهنگ، ۳۰۸).
==پیوند به بیرون==


مسلمانان جزيرة سوماترای اندونزی در ماه محرم - که آن را «سورا» (احتمالا برگرفته از عاشورا) مینامند، پنجهای چوبی را شسب هنگام با پارچه و برگ و گل می پوشانند. آنان این پنجه را مظهر انگشتان امام حسین (ع) میدانند (شهرستانی، ۲۶۲-۳۶۳؛ نیز نک: بلوکباشی، همان. ۲۸-۲۹).
*[https://www.cgie.org.ir/fa/publication/entryview/8483 منبع مقاله: دائر‌ه‌المعارف بزرگ اسلامی]
*[http://ensani.ir/fa/article/232184/%D9%85%D9%81%D8%A7%D9%87%DB%8C%D9%85-%D9%88-%D9%86%D9%85%D8%A7%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D8%B1%D9%87%D8%A7-%D8%AF%D8%B1-%D8%B7%D8%B1%DB%8C%D9%82%D8%AA-%D9%82%D8%A7%D8%AF%D8%B1%DB%8C وب سایت پرتال جامع علوم انسانی]
*[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/592986 وب سایت سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران]


روز سوم محرم در دربار ناصرالدين شاه علمی به نام علم شاه - که بر سر آن پنجه بزرگ ساخته از زرناب نصب گردیده بود - به اندرون می آوردند و زنان دربار در پای آن عزاداری، سینه زنی و نوحه خوانی میکردند. سپس گروهی علم شاه را به حرکت درآورده، به تکیه دولت (دم) می بردند و مراسم عزاداری و تعزیه خوانی در پای آن اجرا میگردید (معیرالممالک، ۱۰۶).
==منابع==


جریده (هم) های کاشان همه دارای نشانی از دو دست فلزی با ۵ انگشت بسته هستند. این دو دست یا پنجه را بر سر برگهای دو سوی جریده نصب کرده اند که آنها را مظهر دستهای از تن جدا شده حضرت ابوالفضل (ع) میدانند (معتمدی، ۵۵۹۸۱).
*أنندراج، محمد پادشاه، به کوشش محمد دبیرسیانی، تهران، 1375ش.
*[http://ensani.ir/fa/article/232184/%D9%85%D9%81%D8%A7%D9%87%DB%8C%D9%85-%D9%88-%D9%86%D9%85%D8%A7%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D8%B1%D9%87%D8%A7-%D8%AF%D8%B1-%D8%B7%D8%B1%DB%8C%D9%82%D8%AA-%D9%82%D8%A7%D8%AF%D8%B1%DB%8C بلوکباشی، علی، مفاهیم و نمادگارها در طریقت قادری، مردم شناسی و فرهنگ عامه و فرهنگ عامه ایران، تهران، 1356ش، شمه 3]
*[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/637189 همو، نخل گردانی: تهران، 1380ش.]
*[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/618129 همو، نرررز، جشن نوزایی آفرینش، تهران، 1380ش.]
*[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/520782 بیرونی، ابوریحان، الآثار الباقیة، به کوشش زاخاو، لایپزیگ، 1922م]
*[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/884972 همو، التفهیم، به کوشش جلال الدین همایی، تهران، 1318ش.]
*[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/546138 تفضلی، احمد، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به کوشش ژاله آموزگار، تهران، 1376ش.]
*[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/2004036 حافظ، دیوان، به کوشش محمد تزیینی و قاسم غنی، تهران. زوار.]
*[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/592986 سعدی، گلستان، به کوشش عبدالعظیم گرگانی، تهران، 1310ش]
*[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/535043 شهرستانی، صالح. عزای حسین(ع)، از زمان آدم (ع) تا زمان ما، تهران، 1393]
*[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/3371037 شیخ الاسلام محمد، راهنمای مذهب شافعی، تهران، 1337ش]
*[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/656925 فرهنگ، محمدحسین، جامعه شناسی و مردم شناسی شیعیان افغانستان، قم، 1380ش.]
*[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/546430 قرآن مجید کریستن سن، آرتور، نخستین انسان و نخستین شهریار، ترجمه احمد تفضلی و ژاله آموزگار، تهران 1368ش.]
*[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/5862439 معتمدی، حسین، عزاداری سنتی شیعیان، تهران، 1378ش.]
*[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/879109 معیرالممالک دوستعلی، یادداشت‌هایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه، تهران، 1351ش.]
*[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/634630 مال، جیمز، فرهنگ نگاره‌ای نماد‌ها در هنر شرق و غرب، ترجمه رقیه بهزادی، تهران، 1380 ش.]
*یادداشت‌های مؤلف [علی بلوکباشی]
{{چپ‌چین}}
*Observances in Anatolian Turkey, And, M., "The Muharram Ta'ziyeh: Ritual and Drama in Iran", ed. P.J. Chelkowsky, New York, 1979
*Carra de Vaux, B., La Scolastique la théologie et la mystique, Paris, 1921
*EI', ER; ERE, Judaica; Sharif, J., Islam in India, tr. G.A. Herklots, London, 1975
*Westermarck, E., Pagan Survivals in Mohammedan Civilisation, Amsterdam, 1973
{{پایان چپ‌چین}}


شیعیان به نیت برآورده شدن حاجات و گشایش گره از کارشان پنجه هایی ساخته شده از طلا یا نقره و یا فلزهای دیگر را به در و ضریح امام زادگان و پنجره و دیوار سقاخانه ها (هم) دخیل می بندند. بر سر برخی گنبدها و گلدسته های امام زادگان و مساجد پنجه هایی با انگشتان گشوده یا بسته، احتمالا به نشانه قدرت و شوکت الاهی، یا «خمسة طیبه» کار گذاشته اند. در درون جامهای برنجین یا مسین برخی سقاخانه ها با سقاهای دسته های سینه زنی محرم نیز پنجه های فلزی
==پی‌نوشت==
 
<references />
 
[[رده:فرهنگ مادی]]
_
 
 
بنجه دزدیده، نک: ذیل، اندرگاه .
 
۷۲۴ پنجه دزدیده نصب می گردد که آن را نماد دست سقای کربلا حضرت ابوالفضل (ع) میدانند (يادداشتهای مؤلف ).
 
پنجه های فلزی همواره رایج ترین طلسمهای دفع چشم زخم در میان مردم مشرق زمین بوده است (جودانیکا. 999}VI). شیعیان نقش پنجة روی کاغذ و پارچه را برای دفع چشم زخم و دور کردن گزند و بلاهمراه خود می کردند و یا در خانه های خود می آویختند (یادداشتهای مؤلف ). در فاس، مراکش زنان در هریک از زیارتگاهها پنجه هایی را نصب می کردند. در قبایل بربر، پسران حلقه ای به شکل پنجه به گوش راستشان می آویختند. در قدیم کمتر خانه یا دکانی در شهرهای مراکش یافت می شد که به در و دیوار آنها پنجه نصب نگردیده باشد وسترمارک، 29).
 
برخی پنجه های فلزی با کاغذی، نقش داریا کتیبه دار هستند. روی ۵ انگشت برخی پنجه ها نام ۵ تن، یا بر کف دسته پنجهها كلمة الله يا ابوالفضل (ع) را کنده یا نوشته اند. بر روی کف دست پنجه ها نیز گاه نقش چشمی را انداخته اند (بلوکباشی، همان، ۱۰۰). پیکره و نقش چشم نیز از وسیله های رایج در باطل سحر (دم) و بی اثر کردن نیروی زبان رسان چشم بد بوده است. به نظر وسترمارک (ص 39) همان طور که در پندار مردم آسیب و گزند میتواند از چشم انتقال یابد، همان طور هم چشم با نقش چشم می تواند این گزند را دور سازد. از این رو، چشم خشک شده حیوان و پرنده و تصویر چشم یا چیزی شبیه چشم در برخی فرهنگها، از جمله فرهنگ ایرانی، همچون طلسم و تعویذی ضدچشم بد به کار برده می شود (برای اطلاع بیشتر، نک: هد، چشم بد). |
 
پنجه دست با نقش چشم بر کف آن بجز در میان مردم ایران در میان هنديها، عربها، افریقاییها و کلیمیان به صورت طلسم و تعویذ نگهدارنده انسان و اشياء و دورکننده جشم بد از آنها به کار می رود (ERE بلوکباشی، همانجاها : تیز نک:هد، ۱۹۲
 
/ ۱۱ -۱۹۳). پنجه گشوده در الجزایر، تونس، سوریه و فلسطین، و در میان صناريها و کبابیهای سودان و نیز در میان مردم یونان معمول است. در الجزایر، تونس، سوریه و فلسطین معمولا پنجه را با عبارات «۵ در چشم شما» یا «۵ روی چشم شما»، یا «۵ بر شما» و یا «۵ در صورت دشمنان» تلفیق می کنند (وسترمارک، 49؛ برای آگاهی بیشتر درباره عدد ۵ و دست و چشم و ارزش فرهنگی - جادوی آنها در جامعه های اسلامی، نک: همو، 58-22)۔
 
 
ماخذ: أنندراج، محمد پادشاه، به کوشش محمد دبیرسیانی، تهران، ۱۳۷۵ش؛ بلوکباشی، علی، مفاهیم و نمادگارها در طریقت قادریه، مردم شناسی و فرهنگ عامة
 
و فرهنگ عامه ایران، تهران، ۱۳۵۶ش، شمه ۳: همو، نخل گردانی: تهران، ۱۳۸۰ش؛ همو، نرررز، جشن نوزایی آفرینش، تهران، ۱۳۸۰شي پړونی، ابوریحان، الآثار الباقية، به کوشش زاخار، لایپزیگ، ۱۹۲۲م: همره التنهيم، به کوشش جلال الدین همایی، تهران، ۱۳۱۸ش؛ نتفلی، احمد، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به کوشش ژاله آموزگاره تهران، ۱۳۷۶ش؛ حافظ، دیوان، به کوشش محمد تزیینی و قاسم غنی، تهران. زراره
 
سعدی، گلستان، به کرشش عبدالعظیم گرکانی، تهران، ۱۳۱۰ش: شهرستانی، صالح. عزای حسین(ع)، از زمان آدم(ع) تا زمان ما، تهران، ۱۳۹۳ شیخ الاسلام محمده راهنمای مذهب شانی، تهران، ۱۳۳۷ش، فرهنگ، محمدحسین، جامعه شناسی ر مردم شناسی شیعیان افغانستان، قم، ۱۳۸۰ش؛ قرآن مجید کریستن سن، آرترره نخستین انسان و نخستین شهراره ترجمه احمد تفضلی و ژاله آموزگار، تهران ۱۳۶۸ش؛ معتمدی، حسین، عزاداری سنتی شیعیان، تهران، ۱۳۷۸ش. معیرالممالک دوست ملی، یادداشتهایی از زندگانی خصوصی ناصرالدين شاه، تهران، ۱۳۵۱ش؛ مال، جیمزه فرهنگ نگارهای نمادها در هنر شرق و غربی، ترجمه رقيه بهزادی، تهران، ۱۳۸۰ شي؛ یادداشتهای مؤلف نیز
 
Observances in Anatolian Turkey, And, M., «The Muharram Ta'ziyeh: Ritual and Drama in Iran, ed. P.J. Chelkowsky, New York, 1979, Carra de Vaux, B., La Scolastique la théologie et la mystique, Paris, 1921; EI', ER; ERE, Judaica; Sharif, J., Islam in India, tr. G.A. Herklots, London, 1975; Westermarck, E., Pagan Survivals in Mohammedan Civilisation, Amsterdam, 1973
 
علی بلوکباشی
 
 
 
<br />

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۱ آوریل ۲۰۲۱، ساعت ۱۴:۳۱

پنجه (پنج+ های نسبت)، پیکره و نقش دست از مچ تا سرپنج انگشت که آن را از مس، برنج، ورشو، نقره با طلا می‌سازند و یا بر روی کاغذ، پارچه و چیزهای دیگر می‌اندازند و همچون نماد قدرت و قداست ویا طلسم و تعویذ دفع شر وبلا به کار می‌برند.

اهمیت عدد پنج در اعتقاد عامه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

نیروی جاودانه و قدسیانه عدد 5: در فرهنگ و ادبیات دینی و غیردینی ایرانی و اسلامی عدد 5 یک منبع مفهومی و از اعداد نمادینی بوده که ارزش فرهنگی- اجتماعی داشته است. مردم برای عدد 5 توان و خاصیت جادویی اثرگذار می‌پنداشته، و آن را در گاه‌شماری سالنماها، زندگی روزانه و حیات معنوی- دینی برجسته و مقدس و همچون افسون ضد شر و چشم بد (ه م) به شمار می‌آورده‌اند.

نقش و اهمیت مفهومی نمادین عدد 5 در فرهنگ ایران و دین مزدیسنا در این شاخصه‌ها آشکار می‌شود: 5 روز بودن هریک از گاهنبارهای ششگانه سال و برپا کردن جشن در روز پنجم هرگاهنبار؛ افزودن 5 روز به پایان آخرین ماه از ماه‌های 30 روزه سال به نام «پنجه» یا «پنجک» (پنجه دزدیده = خمسه مسترقه)[۱]؛ برگزاری مراسم یادآوری مردگان در ایام پنجه[۲]؛ تفأل زدن به هریک از روز‌های پنجه (در مازندران «پیتک» یا «پتک») در اونما (آبان ماه)، آخرین ماه سال طبری، و پیش بینی کردن وضعیت کشاورزی در 5 ماه آغاز سال[۳]؛ به حکومت برگزیدن میرنوروزی (ه م) یا پادشاه نوروزی در 5 روز پنجه و فرمانروایی 5 روزه او: «سخن در پرده می‌گویم، چو گل از غنچه بیرون آی/ که بیش از 5 روزی نیست، حکم میرنوروزی»![۴]؛ نوشتن افسون رماندن زهر جانوران گزنده در فاصله دو طلوع فجر و شمس در روز 5 اسفند (روز اسفندارمذ از ماه اسفندارمذ).[۵] پیوند و رابطه عدد 5 با ارکان دین و احکام الهی و شخصیت‌های مقدس دینی در فرهنگ اسلامی، مانند: 5 ستون دین: 5 گاه نماز روزانه[۶]: 5 رکن حج نزد شافعی[۷]: 5 پیامبر اولوالعزم؛ پنج تن آل عبا(ع) یا «خمسه طیبه»؛ و 5 قدیس بزرگ: بهاء الحق مولتانی، رکن عالم لکھنویی، شمس تبریزی مولتانی، مخدوم جهانیا جهانگشت اوچه و فریدالدین «شکر گنج» پتن در فرهنگ شبه قاره هند.[۸]

همچنین عدد 5 و مضارب آن، مانند «پنج و پانزده» و «پنج و پنجاه» همچون طلسم ضد چشم بد در برخی جامعه‌های مسلمان به کار برده می‌شدند. مثلا مسلمانان مراکش باور داشتند که سفری که 5 روز یا 5 ماه یا 5 سال طول بکشد، نیروی جادویی عدد 5 مسافر را از هرگونه گزند حفظ می‌کند.[۹]

عدد 5 را برای حفاظت اشیاء بی جان نیز به کار می‌بردند و نقش آن را روی سفال‌ها، سینی‌ها، کیسه‌ها، گلیم‌ها، قالی‌ها و جز آن می‌انداختند تا آنها را از آسیب دور سازند. امروزه نقش 5 بر روی این چیزها خصوصیت جادویی گذشته خود را از دست داده، و به صورت نقش تزیینی درآمده است.[۱۰]

  • Panjeh 5.jpg
  • Panjeh 6.jpg
  • Panjeh 7.jpg
  • Panjeh 8.jpg

پنجشنبه، روز پنجم هفته نیز به واسطه عدد 5 دارای قدرت حفاظتی دانسته می‌شد. از این رو به باور مردم مسلمان مراکش با ادای عبارت «پنج و پنجشنبه» می‌توان از گزند چشم بد مصون ماند. یا برای دفع شر از سخن کسی که درباره کودکی به گونه‌ای سخن بگوید که احتمال آسیب رساندن به سلامت او برود، میتوان با گفتن عبارت «او در پنج و پنجشنبه زاده شده»، کودک را از گزند دور ساخت.[۱۱]

به همان اندازه که کاربرد عدد 5 برای دفع چشم بد سودمند به نظر می‌رسیده، کاربرد آن گاهی نزد برخی بزرگان ناروا و ناشایست به شمار می‌رفته است. در فاس مراکش هدیه دادن 5 قلم از یک چیز را ناخجسته می‌دانستند و از آن پرهیز می‌کردند؛ مثلا گرفتن هدایایی مانند 5 کله قند، 5 ماکیان و... را رد می‌کردند.[۱۲]

نمادشناسی دست (= پنجه)[ویرایش | ویرایش مبدأ]

دست، مظهر 5: دست (= پنجه)، به ویژه دست راست، در فرهنگ‌ها و ادیان مردم بسیاری از سرزمین‌های جهان، به سبب در برداشتن 5 انگشت، همچون عدد 5 نیروی جادوانه و قدسیانه یافته، و مظهر قدرت، شوکت، فضیلت، عدالت، راستی و پاکی به شمار رفته است.[۱۳] بنابر یک روایت اسطوره‌ای در فرهنگ ایران، جمشید پادشاه پیشدادی نخستین کسی بود که انگشتری به دست چپ کرد. از او پرسیدند که «چرا زینت به چپ دادی و فضیلت راست راست؟! گفت: راست را زینت راستی تمام است».[۱۴]

بر روی مهرهای استوانه‌ای شکل به دست آمده در بین النهرین دستی با پنجه گشاده بالا نگاه داشته شده میان دو اله دلالت بر قدرت الهی با پادشاهی داشت و به «دست عدالت» شناخته شده است. نقش دست بودا که گاهی نماد چرخ قانون بر کف آن نگاشته شده است- بر تعلیم و حمایت دلالت دارد.[۱۵] در انجیل دست نمادی از قدرت خداوند و ارشاد کننده بندگان است.[۱۶] در قرآن بارها به دست و قداست و اهمیت آن اشاره شده، و در آیه مبایعه، دست بیعت با رسول خدا دست بیعت با خدا، و دست خداوند بالای دست‌ها دانسته شده است.[۱۷]

تصور درباره قدرت تأثیرگذاری پنجه، آن چنان بوده است که در میان برخی جامعه‌های ابتدایی و سنتی چنین می‌پنداشتند که پنجه بریده مردگانی که در جنگ یا اعدام و یا در یک رویداد کشته شده‌اند، و پنجه کودکانی که در رحم مادر با به هنگام زایش مرده‌اند، دارای قدرت فوق العاده اثرگذاری است. از این رو ساحران، افسونگران، درمانگران و برخی مردم از این اندام در اعمال جادویی استفاده می‌کردند.[۱۸] همچنین دراز کردن پنجه دست راست و نگهداشتن آن در برابر چشم اشخاص شور چشم و گفتن «5 در چشمت» یا «5 روی چشمت» مؤثرترین راه حفظ خود در برابر چشم زخم بوده است.[۱۹]

کار کرد پیکر نمادین پنجه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

همانطور که دست یا پنجه را مردم حافظ شخص از گزند نگاه دیگران می‌پنداشتند، همین نیرو و خاصیت را هم برای هر چیزی که شکل دست یا پنجه را بنماید، قائل بودند. در جادو تفاوت میان واقعیت و تصویر از میان می‌رود و تصویر همان نقش در اهمیت شیء را در حیطه عمل می‌یابد.[۲۰]

نقش‌هایی از «دست» با خاک سرخ اُخرا در هنر غاری پیش از تاریخ بازمانده که احتمالا بیشتر برای حفاظت در برابر چشم بد و بدبختی‌های دیگر بوده است.[۲۱] در بین النهرین طلسم‌هایی به صورت پنجه گشوده یا مچ گره کرده رایج بود که هرکس آنها را همراه خود می‌کرد، از گزند چشم زخم در امان می‌ماند.[۲۲]

در میان مسلمانان پنجه فلزی با نقش پنجه، مظهر قدرت و نمادی از اولیاء انگاشته میشود و آن را به مثابه طلسم، حرز، تعویذ دفع شر و چشم بد و حفظ سلامت و خوشبختی به کار می‌برند. در برخی سرزمین‌های اسلامی پنجه‌ای را که معمولا از طلا یا نقره می‌ساختند و یا نقش پنجه‌ای را که بر روی مدال کنده کاری می‌کردند، دست فاطمه می‌نامیدند که شیعیان آن را نمادی از 5 تن می‌پندارند.[۲۳] کارادوو طلسم «دست فاطمه» رایج در میان مسیحیان را برگرفته از فرهنگ مذهبی شیعیان و صورتی دیگر از پنجه مظهر متن دانسته است. به نظر او پیشینه این نماد به دوره پیش از اسلام می‌رسد و احتمالا بیانگر مفهوم خورشید است؛ در ادبیات هندو نیز پرتو خورشید به انگشتان دست یا پنجه تشبیه شده است.[۲۴] در ادبیات فارسی هم پرتو خورشید را به «پنجه» تشبیه کرده‌اند و می‌گویند در «پنجه خورشید» یا «پنجه آفتاب»، «چون به قصد رقص گردد پای کوبان سرو او/ آسمان از پنجه خورشید دستک می‌زند».[۲۵] پرتو‌های خورشید، نماد خدای آتن، به پنجه‌‌هایی ختم می‌شود که بر قدرت آفرینندگی او دلالت دارد.[۲۶]

  • Panjeh 2.jpg
  • Panjeh 3.jpg
  • Pnajeh 1.jpg

پنجه فلزی نصب شده بر سر پرچم‌ها، علم‌ها و علامت‌های چند تیغه در دسته‌‌های عزاداری را شیعیان عموم مظهری از 5 تن و یا دست بریده حضرت ابوالفضل عباس (ع)[۲۷] و مسلمانان جنوب هند نمادی از دست علی، فاطمه و عباس علمدار (ع) می‌دانند. هندیان مسلمان پنجه‌ای را در روز‌های اول، سوم یا چهارم محرم به هنگامی که «عاشورا خانه‌ها» را می‌آرایند، کنار علم می‌گذارند و زیارت می‌کنند.[۲۸] ایرانیان مقیم ترکیه در ایام محرم علمی به نام علم پیامبر (ص) را در دسته‌ها می‌گردانند. روی پارچه‌های این علم نقش پنجه‌ای همراه کتیبه‌هایی گلدوزی شده است.[۲۹] هریک از حسینیه‌های هزاره جات افغانستان در علم بزرگ و کوچک دارد که علم بزرگ را در بیرون، و علم کوچک را در داخل حسینیه می‌گذارند. بر سر علم کوچک پنجه‌ای مسی نصب کرده‌اند که روی آن آیه‌هایی از قرآن مجید حک شده است، هزاره‌ها این پنجه را همچون دیگر شیعیان نمادی از دست علمدار کربلا، حضرت عباس (ع) می‌دانند و در پای آن عزاداری و حاجت‌خواهی می‌کنند.[۳۰]

مسلمانان جزیره سوماترای اندونزی در ماه محرم- که آن را «سورا» (احتمالا برگرفته از عاشورا) مینامند، پنجه‌ای چوبی را شب هنگام با پارچه و برگ و گل می‌پوشانند. آنان این پنجه را مظهر انگشتان امام حسین (ع) می‌دانند.[۳۱]

روز سوم محرم در دربار ناصرالدین شاه علمی به نام علم شاه -که بر سر آن پنجه بزرگ ساخته از زرناب نصب گردیده بود- به اندرون می‌آوردند و زنان دربار در پای آن عزاداری، سینه‌زنی و نوحه‌خوانی میکردند. سپس گروهی علم شاه را به حرکت درآورده، به تکیه دولت (ه م) می‌بردند و مراسم عزاداری و تعزیه خوانی در پای آن اجرا میگردید.[۳۲]

جریده (ه م) های کاشان همه دارای نشانی از دو دست فلزی با 5 انگشت بسته هستند. این دو دست یا پنجه را بر سر برگ‌های دو سوی جریده نصب کرده‌اند که آنها را مظهر دست‌های از تن جدا شده حضرت ابوالفضل (ع) می‌دانند.[۳۳]

شیعیان به نیت برآورده شدن حاجات و گشایش گره از کارشان پنجه‌‌هایی ساخته شده از طلا یا نقره و یا فلز‌های دیگر را به در و ضریح امام زادگان و پنجره و دیوار سقاخانه‌‌ها (ه م) دخیل می‌بندند. بر سر برخی گنبدها و گلدسته‌های امام زادگان و مساجد پنجه‌هایی با انگشتان گشوده یا بسته، احتمالا به نشانه قدرت و شوکت الهی، یا «خمسة طیبه» کار گذاشته‌اند. در درون جام‌های برنجین یا مسین برخی سقاخانه‌ها با سقاهای دسته‌های سینه زنی محرم نیز پنجه‌های فلزی نصب می‌گردد که آن را نماد دست سقای کربلا حضرت ابوالفضل (ع) می‌دانند.[۳۴]

پنجه‌‌های فلزی همواره رایج ترین طلسم‌های دفع چشم زخم در میان مردم مشرق زمین بوده است.[۳۵] شیعیان نقش پنجه روی کاغذ و پارچه را برای دفع چشم زخم و دور کردن گزند و بلا همراه خود می‌کردند و یا در خانه‌‌های خود می‌آویختند.[۳۶] در فاس، مراکش زنان در هریک از زیارتگاه‌ها پنجه‌‌هایی را نصب می‌کردند. در قبایل بربر، پسران حلقه‌ای به شکل پنجه به گوش راستشان می‌آویختند. در قدیم کمتر خانه یا دکانی در شهر‌های مراکش یافت می‌شد که به در و دیوار آنها پنجه نصب نگردیده باشد.[۳۷]

برخی پنجه‌های فلزی با کاغذی، نقش دار یا کتیبه دار هستند. روی 5 انگشت برخی پنجه‌ها نام 5 تن، یا بر کف دسته پنجه‌ها کلمة الله یا ابوالفضل (ع) را کنده یا نوشته‌اند. بر روی کف دست پنجه‌ها نیز گاه نقش چشمی را انداخته‌اند.[۳۸] پیکره و نقش چشم نیز از وسیله‌های رایج در باطل سحر (ه م) و بی اثر کردن نیروی زیان رسان چشم بد بوده است. به نظر وسترمارک[۳۹] همان طور که در پندار مردم آسیب و گزند می‌تواند از چشم انتقال یابد، همان طور هم چشم با نقش چشم می‌تواند این گزند را دور سازد. از این رو، چشم خشک شده حیوان و پرنده و تصویر چشم یا چیزی شبیه چشم در برخی فرهنگ‌ها، از جمله فرهنگ ایرانی، همچون طلسم و تعویذی ضدچشم بد به کار برده می‌شود.[۴۰]

پنجه دست با نقش چشم بر کف آن بجز در میان مردم ایران در میان هندی‌ها، عرب‌ها، آفریقایی‌‌ها و کلیمیان به صورت طلسم و تعویذ نگهدارنده انسان و اشیاء و دورکننده چشم بد از آنها به کار می‌رود.[۴۱]

پنجه گشوده در الجزایر، تونس، سوریه و فلسطین، و در میان صناری‌ها و کبابی‌های سودان و نیز در میان مردم یونان معمول است. در الجزایر، تونس، سوریه و فلسطین معمولا پنجه را با عبارات «5 در چشم شما» یا «5 روی چشم شما»، یا «5 بر شما» و یا «5 در صورت دشمنان» تلفیق می‌کنند.[۴۲]

جستارهای وابسته[ویرایش | ویرایش مبدأ]

پیوند به بیرون[ویرایش | ویرایش مبدأ]

منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]

  • Observances in Anatolian Turkey, And, M., "The Muharram Ta'ziyeh: Ritual and Drama in Iran", ed. P.J. Chelkowsky, New York, 1979
  • Carra de Vaux, B., La Scolastique la théologie et la mystique, Paris, 1921
  • EI', ER; ERE, Judaica; Sharif, J., Islam in India, tr. G.A. Herklots, London, 1975
  • Westermarck, E., Pagan Survivals in Mohammedan Civilisation, Amsterdam, 1973

پی‌نوشت[ویرایش | ویرایش مبدأ]

  1. ↑ کریستن سن، 479/2.
  2. ↑ بلوکباشی، نوروز...، 64.
  3. ↑ همان، 49.
  4. ↑ همان، 41؛ حافظ، 317.
  5. ↑ نک: بیرونی، الآثار.... 229، التفهیم، 259-260؛ نیز تفضلی،178، 179.
  6. ↑ 188/ ER, VI.
  7. ↑ آنندراج، 0933/2 برای آگاهی بیشتر درباره این 5 رکن، نک: شیخ الاسلام، 136-138، 124-140.
  8. ↑ 252/ EI 2, VIII.
  9. ↑ وسترمارک، 28-27.
  10. ↑ همو، 33.
  11. ↑ همو، 29-28.
  12. ↑ همو، 29.
  13. ↑ بلوکباشی، «مفاهیم...»، 13.
  14. ↑ سعدی، 214؛ برای ارزش اجتماعی- فرهنگی دست راست، نک: ه د، دست.
  15. ↑ هال، 244-245.
  16. ↑ ER، همانجا.
  17. ↑ فتح 10/48.
  18. ↑ ER,VI/190.
  19. ↑ وسترمارک، 27.
  20. ↑ همو، 29.
  21. ↑ 189/ ER , VI.
  22. ↑ هال، 244.
  23. ↑ E12, x501؛ 459/ ERE , III.
  24. ↑ 126/IV.
  25. ↑ آنندراج 945 / 2.
  26. ↑ هال، همانجا.
  27. ↑ بلوکباشی، نخل گردانی، 100؛ نیز نک: ه د، عباس، علم، علامت.
  28. ↑ شریف، 160-159.
  29. ↑ اند، 241.
  30. ↑ فرهنگ، 308.
  31. ↑ شهرستانی، 262-363؛ نیز نک: بلوکباشی، همان. 28-29.
  32. ↑ معیرالممالک، 106.
  33. ↑ معتمدی، 55981.
  34. ↑ یادداشت‌های مؤلف.
  35. ↑ جودائیکا. 999/VI.
  36. ↑ یادداشت‌های مؤلف.
  37. ↑ وسترمارک، 29.
  38. ↑ بلوکباشی، همان، 100.
  39. ↑ ص 39.
  40. ↑ برای اطلاع بیشتر، نک: ه د، چشم بد.
  41. ↑ ERE بلوکباشی، همانجاها: تیز نک: هد، 192/11-193.
  42. ↑ وسترمارک، 49؛ برای آگاهی بیشتر درباره عدد 5 و دست و چشم و ارزش فرهنگی- جادوی آنها در جامعه‌های اسلامی، نک: همو، 58-22.
برگرفته از «https://fa.wikihussain.com/index.php?title=پنجه&oldid=30749»