خواجوی کرمانی‌

ابو العطا کمال الدّین محمود بن علی بن محمود کرمانی متخلّص به «خواجو» از مشاهیر شاعران شیعه و از عارفان قرن هفتم هجری است. وی در پانزدهم شوّال سال 689 ه ق. در شهر کرمان متولد شد. روزگار خردی و جوانی را به کسب علوم زمان و در یافتن رموز شعر و ادب در کرمان و فارس سپری کرد و پس از آن عمر خویش را در کسب انواع علوم و اشتغال به شاعری به سر برده است. نکته‌ی مهمی که باید در احوال و آثار خواجو مورد توجه قرار داد این است که وی از معدود شاعران پارسی‌گو است که پیش از قرن دهم و روی کار آمدن صفویان با اعتقاد راسخ به تشیّع، چهارده معصوم (ع) را ستوده است. وی در حدود سی سالگی به مسافرت‌های خود پرداخت و به مصر، آذربایجان، بغداد، اصفهان، شیراز، خراسان و حجاز سفرها کرد. در ضمن این سفرها به ملاقات علاء الدین سمنانی که از بزرگان صفویه بود نایل آمد و حلقه‌ی ارادت او را در گوش کرد. وی در اثنای مسافرتهای خود با عده‌ای از مشایخ و سلاطین و وزراء و همینطور طوایف گوناگون ملاقات نمود.

خواجو بعد از سفر حج مدتی در تبریز و سپس شیراز به سر برد و در پایان عمر چندی با شاعر بزرگ حافظ شیرازی معاشرت داشت و بالاخره در سال 753 هجری درگذشت و او را در تل تنگ اللّه اکبر شیراز در محل اعتکاف و عبادت خویش به خاک سپردند.

خواجو زبان عربی را خوب می‌دانست و اشعاری که بدین زبان سروده شیوا و دلنشین می‌باشد. هم چنین اکثر علوم به ویژه علوم نجوم را به حد استادی می‌دانسته و از این رو اصطلاحات فلکی را در قصاید خود استادانه به کار برده است. اگر چه در اکثر علوم دست داشت اما رغبت بیشتری به شاعری داشته است.

آثار خواجو عبارتست از: «دیوان» شامل قصیده‌ها، غزلها، رباعی‌ها و قطعه‌ها. «صنایع الکمال» مشتمل بر قصاید و قطعات و ترکیبات و ترجیعات و غزل‌ها که این دیوان در حدود 10736 بیت می‌باشد. «بدایع الجمال» مشتمل بر قصاید و ترکیبات و غزلیات و رباعیات که دفتر غزلیات آن «شوقیات» نامیده می‌شود و 4340 بیت دارد.

خواجو در غزل‌های خود شیوه‌ی سعدی را اساس قرار داده و آنگاه آن را با افکار عرفانی در آمیخته است. این روش را حافظ دنبال نمود و کامل ساخت.

خواجو گذشته از دیوان اشعار، مثنوی‌هایی به سبک نظامی دارد، و خمسه‌ای به وجود آورده که اسامی آنان به قرار زیر است: «همای و همایون» که داستانی است عاشقانه و در بحر تقارب می‌باشد. وی آن را در سال 732 هجری در بغداد سروده است. وی در این مثنوی گذشته از نظامی از سبک شاهنامه نیز تأثیر پذیرفته است. این مثنوی شامل 4407 بیت می‌باشد.

«گل و نوروز» که مثنوی عاشقانه‌ای بر وزن خسرو و شیرین نظامی است که در سال 742 انجام یافته و 2500 بیت دارد «روضة الانوار» که خواجو به استقبال مخزن الاسرار نظامی رفته و اثری است با محتوا و معانی و به سال 743 انجام یافته و 2224 بیت دارد. «کمال نامه» که مثنوی عارفانه‌ای به وزن هفت پیکر نظامی است و تاریخ نظم آن 744 هجری می‌باشد و 1849 بیت دارد.

«گوهرنامه» به وزن خسرو و شیرین و در اخلاق و تصوّف است و شامل 1032 بیت می‌باشد.

خواجو رسالاتی نیز به نثر دارد که عبارتند از: «رسالة الباریه»، «رسالة سبع المثانی» و «رساله مناظره‌ی شمس و سحاب». سبک سخن خواجو عراقی است و در سرودن غزل از سعدی تأثیر پذیرفته است. اگر چه خود نیز سبک خاصی دارد که بسیاری از شاعران پس از او شیوه‌ی او را دنبال کرده‌اند. او اگر چه در ابتدا مدح شاهان گفته امّا عاقبت پای در دامان توکل نهاده و اشعارش در مدح اهل بیت گواه آن می‌باشد. او خود را مداح اهل بیت می‌نامید.

شعرهایی که در شأن معصومین (ع) سروده از نظر فنی جزو آراسته‌ترین و پیراسته‌ترین اشعار دیوان اوست.

در اینجا چند بند از ترکیب‌بند خواجو که در توحید و نعت خداوند و وصف حضرت علی (ع) و مصایب اولاد طاهرینش سروده است می‌آوریم:

آن دسته بند لاله‌ی بستان «هَلْ أَتی»و آن قلعه‌گیر عرصه‌ی میدان لافتی		{{{2}}}
کرّار بی‌فرار و خداوند ذو الفقارقتّال عمرو و عنتر و داماد مصطفی		{{{2}}}
شیر خدا و مخزن اسرار «لو کشف» جفت بتول و نقطه‌ی پرگار اجتبا		{{{2}}}
سلطان تختگاه «سلونی» شه نجف‌سبط خلیل صف شکن خیل اصفیا		{{{2}}}
بیرون نهاده از ره کبر و ریا قدم‌و آورده رخ به حضرت عُلیای کبریا		{{{2}}}
پشت هدی و بازوی ایمان بدو قوی‌مقصود دین و حاجت ایمان ازو روا		{{{2}}}
بحر محیط را به دل و دست او قسم‌عرش مجید را به سر کویش التجا		{{{2}}}
چون او نشد پدید شهی در جهان علم‌او کان علم بود و حسن آسمان علم شمعی که بود مقتبس از نور بو الحسن		{{{2}}}
نام مبارک و رخ میمون او حسن
جانش به لب رسیده و تسبیح بر زبان‌زهرش به جان رسیده و تریاک در دهن		{{{2}}}
ز هراب داده تیغ اجل را ز خون دل‌وانگه به زهر خنده فدا کرده جان و تن		{{{2}}}
در کام او چو زهر هلاهل شود نفس‌هر کو ز زهر خورده‌ی زهرا کند سخن		{{{2}}}
شاهی که زیر سایه‌ی عرشش زدند تخت‌مرغی که شد ورای نهم طارمش چمن		{{{2}}}
نور دل بتول و جگر گوشه‌ی رسول‌خورشید برج دین و دُرّ درج بو الحسن		{{{2}}}
با زخم‌های خنجر الماس در جگرآورده رخ به حضرت بیچون ذو المنن		{{{2}}}
هر چند کز حجاز چو او شعبه‌یی نخاست‌آن دور بی‌نوای حسینی نگشت راست آن گوشوار عرش که گردون جوهری		{{{2}}}
با دامنی پر از گهرش بود مشتری
درویش مُلک بخش و جهاندار خرقه‌پوش‌خسرو نشان صوفی و سلطان حیدری		{{{2}}}
در صورتش معیّن و در سیرتش مبین‌انوار ایزدی و صفات پیمبری		{{{2}}}
در بحر شرع لؤلؤی شهوار و همچو بحردر خویش غرقه گشته ز پاکیزه گوهری		{{{2}}}
اقرار کرده حرّ یزیدش به بندگی‌خط باز داده روح امینش به چاکری		{{{2}}}
لب خشک و دیده تر شده از تشنگی هلاک‌وآنگه طفیل خاک درش خشکی و تری		{{{2}}}
از کربلا بدو همه کرب و بلا رسیدآری همین نتیجه دهد ملک پروری		{{{2}}}
گلگون هنوز چنگ پلنگان کوهساراز خون حمزه شاه شهیدان روزگار یک شمّه از حدیقه‌ی رضوان به ما فرست		{{{2}}}
درد گناه خسته دلان را دوا فرست
بیمار معصیت شده‌ایم ای حکیم حیّ‌ما را ز گنج خانه‌ی غفران شفا فرست		{{{2}}}
من ناشتا و مطبخ لطفت پر از ابا آخر نواله‌ای به من ناشتا فرست		{{{2}}}
یکره نوازشی کن و بر دست باد صبح‌بوی تفضّلی به من بینوا فرست		{{{2}}}
از چین زلف شاهد رحمت شمامه‌ای‌سوی منِ هوائی راه خطا فرست		{{{2}}}
خواجو که کمترینه گدایی ز کوی توست‌نُزلی بدو ز بارگه کبریا فرست		{{{2}}}
ما مشتهی و خوان عطای تو بی‌حساب‌سر جوش مطبخ کرم آخر به ما فرست		{{{2}}}
بیرون ز رحمت تو نداریم دستگیراز پا فتاده‌ایم به فضلت که دست‌گیر شیری که قاف شد ز سر تیغ او چو کاف		{{{2}}}
عنقا ز باز رایت او مختفی بقاف
جیپور را به خنجر هندی بریده گوش‌فغفور را چو نافه‌ی چینی دریده ناف		{{{2}}}
در حضرتش حکایت شاهان چین خطادر معرضش حدیث ملوک عجم گزاف		{{{2}}}
با اصطناع او سخن ابر جمله بادبا ارتفاع او سخن چرخ جمله لاف		{{{2}}}
که با نهنگ در لجج بحر در جدال‌گه با پلنگ بر قلل کوه در مصاف		{{{2}}}
بر رکن موقف کرمش چون در سجودبر گرد کعبه حرمش عرش در طواف		{{{2}}}
بهرام و مشتری نظر آفتاب تیغ‌جمشید نره دیو شکار سپه شکاف		{{{2}}}
کسری نشان هاشمی و خضر چم نشین‌او آفتاب ملت و عبّاس بدر دین در قیامت کآفرینش خیمه بر محشر زنند		{{{2}}}
سکه دولت به نام آل پیغمبر زنند
تشنگان وادی ایمان چو در کوثر رسنداز شعف دست طلب در دامن حیدر زنند		{{{2}}}
شهسواران در رکاب راکب دلدل روندخاکیان لاف از هوای صاحب قنبر زنند		{{{2}}}
هرکه او چون حلقه نبود بر در حیدر مقیم‌رهروان راه دین چون حلقه‌اش بر در زنند		{{{2}}}
مؤمنان حیدری را میرسد کز بهر دین‌حلقه‌ی ناموس حیدر بر در خیبر زنند		{{{2}}}
ره به منزل برد هرکو مذهب حیدر گرفت‌آب حیوان یافت آن کو خضر را رهبر گرفت		{{{2}}}

ترکیب‌بند: در مناقب ائمه اثنی عشر (ع):

به حلق تشنه آن رشک غنچه‌ی سیراب‌که رخ به خون جگر شوید از عنّاب		{{{2}}}
شه دو مملکت و شهوار نُه مضمار مه دوازده بُرج و امام شش محراب		{{{2}}}
فروغ جان رسول، چراغ و چشم بتول‌بهار عترت و نوباوه‌ی دل اصحاب		{{{2}}}
حدیث مقتل او گر به گوش کوه رسدشود ز خون دل اجزای او عقیق مذاب		{{{2}}}
وگر سپهر برد نام آتش جگرش‌کند به اشک چو پروین ستارگان را آب		{{{2}}}
به کربلا شد و کرب و بلا به جان بخریدگشود بال و ازین تیره خاکدان بپرید بدان بزرگ حسینی نوای پرده‌ی راز		{{{2}}}
کزو بلند شد آوازه‌ی نهضت حجاز
علی ثانی و سلطان حیدری نسب‌امام رابع و کسری مملکت پرداز		{{{2}}}
نشسته خامش و با چار رکن در گفتارشکسته شپهر و با هفت چرخ در پرواز		{{{2}}}
اگر نه از پی ذکر مناقبش بودی‌ز کوه وقت صدا برنیامدی آواز		{{{2}}}
صبا چو دم زند از گلستانِ اورادش‌ز جانِ فاخته خیزد فغان کوکو باز		{{{2}}}
طراز کسوت مه بود عطف دامن اوچراغ دیده‌ی خور بود رای روشن او		{{{2}}}

در منقبت ائمه اثنی عشر:

تا کی بر آستانه‌ی این شش دری سراباشم از آشیانه‌ی مألوف خود جدا		{{{2}}}
وقتست کز منازل تقلید بگذرم‌و آدم به صحن گلشن تحقیق متکا		{{{2}}}
من رافضی نیَم که کنم پشت بر عتیق‌یا خارجی که روی بتابم ز مرتضی		{{{2}}}
کین اگر به کعبه کنم سجده یا به دیرباشد مرا به عترت پیغمبر اقتدا		{{{2}}}
دانی که چیست رایحه‌ی بوستان قدس‌یک شمه از روایح انفاس مصطفی		{{{2}}}
اقصی خرام بادیه پیمای شوخ موسیقی دنی گیتی فروز مملکت آرای و الضحی		{{{2}}}
مه طلعتی که بر قد قدرش بریده‌انددیبای «قُمْ فَأَنْذِرْ» و استبرق «دَنی»		{{{2}}}
هم بسته را شفاعت او می‌دهد نجات‌هم خسته را به کلی از او می‌رسد شفا		{{{2}}}
چون هر دو کونْ روشن از انوارِ روی اوست‌صلوا علیه ما طلع البدر فی الدجی		{{{2}}}
فرخنده روز آنک شبی بیندیش به خواب‌کالورد فی الحدیقه و الشمس فی السماء		{{{2}}}
بر لوح خاطرم ز چه معنی بود غبارچون گشته‌ام غبارِ در شاه اولیا		{{{2}}}
فرمانروای ملک «سلونی» امیر نحل دارای دادگستر اقلیم «هَلْ أَتی»		{{{2}}}
گر نام او کنم به مثل نقش بر زمین‌بر خاک ره فتد شه سیاره از هوا		{{{2}}}
یا رب به حق آن چمن آرای «لو کَشَف»کو بود سرو خوش نظر باغ «لا فتی»		{{{2}}}
یا رب به حق خُلق حسن کز شمامه‌اش‌بوئیست در نسیم روان پرور صبا		{{{2}}}
یا رب به حق آن گل سیراب تشنه لب‌کو را نصیبه کرب و بلا شد کربلا		{{{2}}}
یا رب به حق آن علی عالی آستان‌کو بود ممالک توحید را پادشا		{{{2}}}
یا رب به حق خازن گنجینه هُدی‌باقر که بود مخزن اسرار اهتدا		{{{2}}}
یا رب به حق جعفر صادق که آفتاب‌باشد چو صبح بر نفس صدق او گوا		{{{2}}}
یا رب به حق موسی کاظم که چون کلیم‌بودی به طور قرب شب و روز در دعا		{{{2}}}
یا رب به حق آن علی موسوی گُهرکو را نهند خسرو معموره‌ی رضا		{{{2}}}
یا رب به حق آن تقی متقی که اواقطاب هفت صومعه را بود مقتدا		{{{2}}}
یا رب به حق شمع سرا پرده تقی‌یعنی علی نقی صدف گوهر تقا		{{{2}}}
یا رب به حق شکر شیرین عسکری‌کو بود طوطی شکر بستان اتقا		{{{2}}}
یا رب به حق مهدی هادی که چرخ راباشد به آستانه مرفوعش التجا		{{{2}}}
کاین خسته را که بسته‌ی بند طبیعتست‌آزاد کن ز محنت این چار اژدها		{{{2}}}
گر من گنه کنم کرمت بی‌نهایتست‌شب را امید هست که روز آید از قفا		{{{2}}}

قسمتی از ترکیب‌بند در منقبت امام علی (ع) و اولاد طاهرینش:

بار دیگر بر عروس چرخ زیور بسته‌اندپرده‌ی زر بفت بر ایوان اخضر بسته‌اند		{{{2}}}
چرخ کُحلی پوش را بند قبا بگشوده‌اندکوه آهن چنگ را زرّین کمر دربسته‌اند		{{{2}}}
اطلس گلریز این سیماب گون خرگاه رانقش پردازان چینی نقش ششتر بسته‌اند		{{{2}}}
مهد خاتون قیامت می‌برند از بهر آن‌دیده‌بانان فلک را دیده‌ها بربسته‌اند		{{{2}}}
یا ز بهر حُجة الحق مهدی آخر زمان‌نقره خنگ آسمان را زینی از زر بسته‌اند		{{{2}}}
دانه ریزان کبوتر خانه‌ی روحانیان‌نام اهل البیت بر بال کبوتر بسته‌اند		{{{2}}}
دل در آن تازی غازی بند کاندر غزو روم‌تازیانش شیهه اندر قصر قیصر بسته‌اند		{{{2}}}

عصمت احمد ز مطرودان بوجهلی مجوی‌قصّه‌ی حیدر به مردودان مروانی مگوی		{{{2}}}
معشر المستغفرین صلوا علی خیرِ الوَری‌زمرة المسترحمین حیّوا الوفی المرتضی		{{{2}}}
قلعه‌گیر کشور دین حیدرِ درنده حی‌دسته‌بند لاله عصمت، وصی مصطفی		{{{2}}}
کاشف شرّ خلافت راز دار «لو کشف»قاضی دین نبی، مسند نشین «هَلْ أَتی»		{{{2}}}
مالک ملک «سلونی» «باب شهرستان علم» سالک اطوار «لم اعبد» شه تخت رضا		{{{2}}}
سرو بستان امامت دُرّ دریای هُدی‌شمع ایوان ولایت، نور چشم اولیا		{{{2}}}
معنی درس الهی خاتم دست کرم‌گوهر جام فتوّت روح شخص لا فَتی		{{{2}}}
مقتدای سروران ملک دین، جفت بتول‌پیشوای رهروان راه حق، شیر خدا		{{{2}}}
دیگر از برج امامت مثل او اختر نتافت‌بحر دُر درج کرامت همچو او گوهر نیافت		{{{2}}}

دیشب از آهم حمایل در بَرِ جوزا بسوخت‌وز نفیر سوزناکم کلّه خضرا بسوخت		{{{2}}}
چون نسوزم کز غم سبطین سلطان رسل‌جان منظوران آن نه منظر مینا بسوخت		{{{2}}}

منقبت و مرثیه سید الشهداء (ع):

خاک و خون آغشته‌ی لب تشنگان کربلاست‌آخر ای چشم بلابین جوی خونبارت کجاست؟		{{{2}}}
جز به چشم و چهره مَسپُر خاک این در، کان همه‌نرگس چشم و گل رخسار آل مصطفاست		{{{2}}}
ای دلِ بی‌صبر من آرام گیر این جا دَمی‌کاندرین جا منزلِ آرام جان مرتضاست		{{{2}}}
این سواد خوابگاه قرة العین علیست‌وین حریم بارگاه کعبه‌ی عزّ و عُلاست		{{{2}}}
روضه‌ی پاک حسین است آنکه مشکین زلف حورخویشتن را بسته بر جاروب این جنّت سراست		{{{2}}}
ز آب و چشم زائران روضه‌اش «طوبی لهم» شاخ طوبی را به جنّت قوّت نشو و نماست		{{{2}}}
شمع عالمتاب عیسی را درین دیر کهن هر صباح از پرتو قندیل زرّینش ضیاست		{{{2}}}
مهبط انوار عزّت، مظهر اسرار لطف‌مُنزل آیات رحمت، مشهد آل عباست		{{{2}}}
ای که زوّار ملایک را جنابت مقصد است‌وی که مجموع خلایق را ضمیرت پیشواست		{{{2}}}
نعل شبرنگ تو گوش عرشیان را گوشوارخاک نعلین تو چشم روشنان را توتیاست		{{{2}}}
صفحه‌ی تیغ زبانت، عاری از عیب و خلاف‌روی مرآت ضمیرت صافی از رنگ و ریاست		{{{2}}}
تابی از نور جبینت شمع تابان صباح‌تاری از زلف سیاهت خط مشکین مساست		{{{2}}}
ناسزایی کاتش قهر تو در وی شعله زدتا قیامت هیمه‌ی دوزخ شد و اینش سزاست		{{{2}}}
بهره جز آتش چه یابد هر که بُرَد سر به تیغ‌خاصّه شمعی را که او چشم و چراغ انبیاست		{{{2}}}
هر سگی کز روبهی با شیر یزدان پنجه زدگر خود او آهوی تاتار است در اصلش خطاست		{{{2}}}
تا نهان شد آفتاب طلعتت در زیر میغ‌هر سحر پیراهن شب در بر گیتی قباست		{{{2}}}
در حق باب شما آمد «علیّ بابُها»هر کجا فصلی درین باب است، در باب شماست		{{{2}}}
تا صبا از خاک پاک عنبرینت بوی بردعاشق او شد به صد دل زین سبب نامش صباست		{{{2}}}
هرکس از باطن به جایی التماسی می‌کندزان میان ما را جناب آل حیدر التجاست		{{{2}}}
کوری چشم مخالف من حسینی مذهبم‌راه حق اینست و نتوانم نهفتن راه راست		{{{2}}}
ای چو دریا خشک لب، لب تشنگان رحمتیم‌آبرویی ده به ما کاب همه عالم‌تر است		{{{2}}}
آتش بیداد آن سنگین دلان چون شعله زدماهی اندر بحر و مه بر غرفه‌ی بالا بسوخت		{{{2}}}
چون چراغ دیده‌ی زهرا بکشتندش به زهرزُهره را دل بر چراغ دیده‌ی زهرا بسوخت		{{{2}}}
چون روان کردند خون از قرة العین نبی‌چشم عیسی خون ببارید و دل ترسا بسوخت		{{{2}}}
دیده‌ی تر دامن آن روزش بیفکندم ز چشم‌کان نهال باغ پیغمبر ز استسقا بسوخت		{{{2}}}
بسکه دریا ناله کرد از حسرت آن تشنگان‌گوهر سیراب را جان بر دل دریا بسوخت		{{{2}}}
دیو طبعان بین که قصد خاتم جم کرده‌اندبغض اولاد علی را نقش خاتم کرده‌اند		{{{2}}}

منابع

دانشنامه‌ی شعر عاشورایی، محمدزاده، ج‌ 2، ص: 766-772.