بررسی و تحقیق پیرامون نهضت حسینی

سید علی فرحی، چاپ اول: تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1375 (1417 ق). 536 ص، وزیری، اثر حاضر از معدود کتابهای تحلیلی دربارهٔ قیام امام حسین - ع - است که در آن از وقایع قیام سخن نرفته، بلکه فقط به تحلیل ان پرداخته شده است. با اینکه در برخی از تحلیلهای نویسنده سخن است، اما نفس کوشش وی در تحلیل قیام امام و مقدمات و نتایجش ارزنده است. در دیباچهٔ کتاب به ضعف تحقیقات دربارهٔ قیام امام اشاره و گفته شده است: «کتابهای بسیاری دربارهٔ این نهضت خونین نگاشته شده، ولی بدبختانه بیشتر آنها از مرز واقعه نگاری یا حماسه سازی یا عرفان گویی یا حاشیه پردازی فراتر نمیرود و علل واقعی و نتایج اساسی آن را به بوتهٔ تحقیق نمیگذارد» (ص 9). آنگاه نویسنده ادّعا کرده است: "در این کتاب تقریباً کلیهٔ جوانب قیام و قتل حسین(ع)... روشن شده... و ظاهراً مطلب مهمی را ناگفته نگذارده است» (ص 14). مطالب کتاب چندان منظم و منسجم نیست و تحلیلهای نویسنده، از آن رو که به اندازهٔ زم از منابع استفاده نکرده است، جای بحث دارد. مطالب کتاب در پنج بخش تنظیم شده است: «بنی امیه و مسألهٔ خلافت اسلامی»، «دو سازمان متضاد در محیط اسلام»، «تشریح علل قیام حسین(ع)»، «چگونه قیام حسین(ع) بروز شد؟» و «مکتب حسین(ع)». در بخش اول از وضع خلافت در صدر اسلام و در ش دوم از وضع جامعهٔ اسلامی و کارنامهٔ بنی امیه و بنی هاشم سخن رفته است. بخش سوم موضوع اصلی کتاب است و در آن به تحلیل قیام امام و هدف آن پرداخته شده است. بخش چهارم و پنجم به نتایج قیام امام اختصاص دارد. نویسنده در بارهٔ هدف امام گفته است که در این باره سه نظر وجود دارد: 1. نظر اغلب دانشمندان شیعی که میگویند آن حضرت به پیروزی ظاهری اطمینان نداشت و برای پیروزی قیام نکرد؛ اما به پیروزی واقعی قیامش اطمینان داشت و همین اطمینان انگیزهٔ قیامش بود. 2. نظر سید مرتضی علم الهدی که گفته است آن حضرت اطمینان به پیروزی ظاهری داشت و برای تشکیل حکومت قیام کرد. به نظر نویسنده، این نظر «جدل آمیز و اقناعی» است که در پاسخ به برخی از اهل سنت ارائه شده است. 3. نظر سید هبة الذین شهرستانی و عدهای دیگر که میگویند آن حضرت نه تنها به پیروزی ظاهری اطمینان نداشت، بلکه جانش در خطر بود و، از این رو، برای حفظ جانش از مدینه و مکه خارج شد (ص 281). به نظر نویسنده، نظر اول درست است و با ارانهٔ دو دلیل عهده دار اثبات آن شده است (ص 282 - 311). آنگاه به ردّ نظر دوم (ص 311-328) و نظر سوم (ص 328 - 350) پرداخته است. با اینکه نویسنده فقط نظر اول را درست دانسته، اما در آغاز کتاب گفته است: «حرکت آن حضرت را عدّهای فقط برای تشکیل حکومت و دسته ای فقط برای شهادت و گروهی فقط برای حفظ جان میپندارند؛ با اینکه شواهد فراوان... نشان میدهد که حرکت آن حضرت منحصر به هیچیک از این سه جهت نمیباشد، بلکه شامل هر سه جهت می باشد» (ص 10 - 11). نویسنده در جایی دیگر نیز اشاره می کند که امام سه هدف داشت (ص 304)، اما در مجموع هدف آن حضرت را، یا هدف اصلی او را، شهادت دانسته و حتی تصریح کرده است که اگر آن حضرت به حکومت هم می رسید، چندان توفیق نمی یافت که با شهادت به اهداف گوناگونی دست یافت و منشأ تحولات فکری و اجتماعی و سیاسی شد (ص 252). نظر نویسنده دربارهٔ هدف امام حسین، خالی از تعارضی نیست و، حداقل اینکه، مضطرب و مبهم است. این اثر با عنوان النهضة الحسینة، دراسة و تحلیل، بدون اشاره به نام مترجم، به عربی برگردانده شده است (چاپ دوم: قم، المجمع العالمی لاهل البیت علیهم الشلام، 1431).

منابع

کتابشناسی تاریخی امام حسین علیه‌السلام، محمد اسفندیاری، ص 207-208.