التنزیه

سید محسن امین. چاپ دوم: بیم، دار الهدایة، بی تا. 32 ص، رقعی. 7 کتاب حاضر، که عنوان کامل آن التنزیه فی اعمال الشبیه است و باختصار از آن با عنوان النزیه یاد میشود، رسالهای است کوتاه و تاریخ پایان تألیف آن محرم 1346. این رساله بنا به گزارش آقا بزرگ تهرانی در الذریعة (ج 4، ص 455)، نخست در مطبعة العرفان در سال 1347 قمری در 22 صفحه منتشر شد. رسالهٔ حاضر بارها در ضمن چند کتاب چاپ شده و خلاصه ای از آن در اعیان الشیعة (ج 10، ص 373-378)، آمده است. التنزیه در بارهٔ پاکسازی مراسم عزاداری و تعزیه از بدعتهاست و مناقشه انگیزترین کتابی است که در بارهٔ عزاداری نوشته شده. مهمترین بخش این کتاب همان سه صفحهٔ آغاز آن است که از بدعتها و منکرات در عزاداری برای امام حسین - ع - سخن رفته و امور ذیل در شمار آنها دانسته شده است: 1. دروغ، که در منابر و محافل گفته می شود. 2. قمه زنی و زنجیرزنی. 3. استعمال آلات لهو، مانند طبل و شیپور و سنج. 4. مانندسازی مردان به زنان در تعزیه. 5. سوار شدن زنان با صورت باز بر کجاوه و مانند کردن آنان به دختران رسول خدا. 6. شیون زنان در حضور مردان نامحرم که، اگر هم حرام نباشد، عیب و ننگ و خلاف ادب و مروت است. 7. بانگ و شیون با صدای ناپسند و زشت. 8 . همهٔ اعمالی که موجب هتک و فضیحت است و به شمارش نمی آید. در ادامه، تا پایان رساله، به نقد کتابی پرداخته شده که در آن کفن پوشیدن و قمهزنی و طبل و سنج زدن و شیپور نواختن در عاشورا، نیکو دانسته شده است. علامه امین به نام این نویسنده و عنوان کتابش اشاره نکرده، ولی آقا بزرگ تهرانی در الذریعة (ج 12، ص 292)، گفته است وی شیخ عبدالحسین صادق عاملی و عنوان کتابش سیماء ائضلحاء فی اثبات جواز اقامة العزاء لسید الشهداء است که در سال 1345 قمری منتشر شد. از اینجا معلوم می شود که لنزیه یک سال پس از کتاب سیماء الضدحاء و در پاسخ به آن نوشته شد. علامه امین ضمن نقل مطالبی از کتاب مزبور، به نقد آن پرداخته و عهدهدار ابطال دلایل نویسنده برای رخصت در نقل برخی از احادیث، کفن پوشیدن و قمه زدن شده و در پایان گفته است: اگر سخنان این نویسنده درست باشد، شایسته بود که عالمان به این اعمال می پرداختند و پیشگام می شدند و طبل و سنج می زدند و شیپور می نواختند و کفن میپوشیدند و با شمشیر به سر و روی خود میزدند تا مردم به آنان اقتدا کنند. حال آنکه هیچگاه عالمان چنین نکردند و بدان فرمان ندادند و برخی از عوام این امور را در عصر حاضر ایجاد کردند. التنزیه، به لحاظ خرافهزدایی، مانند کتاب الزلز و مرجان است. چنانکه نوری در لزلز و مرجان عهده دار خرافهزدایی از روضه خوانی شده، علامه امین در التنزیه به خرافهزدایی از عزاداری پرداخته است. با این تفاوت که اولاً فضل تقدم در خرافهزدایی از آن مؤلف لولز و مرجان است و غنای علمی کتابش بیشتر، ثانیاً کتاب لزلز و مرجان تقریباً مقبول واقع شد، اما التنزیه مورد مناقشه قرار گرفت و بر آن ردّیه های متعددی نوشته شد. بیفزاییم که عالمان نجف نه تنها از نظر علامه امین در حرمت قمهزنی حمایت نکردند، بلکه با آن مخالفت کردند. تنها کسی که مخالفت نکرد، آیتالله سید ابوالحسن اصفهانی بود. این را هم بگوییم که برخی مخالفین امین، او را اموی و لعین می خواندند و در بعضی مجالس عزاداری، هنگام توزیع آب، میگفتند: خدا امین را لعنت کند! آب بنوش. این رساله به قلم جلال آل احمد با عنوان عزاداریهای نامشروع در سال 1322 ترجمه و در تهران منتشر، ولی سپس به آتش کشیده شد. آل احمد در کتاب یک چاه و دو چاله و مثلا شرح احوالات (چاپ اول: تهران، انتشارات فردوس، 1376)، میگوید: «جزوهای ترجمه کرده بودم از عربی به اسم عزاداریهای نامشروع که سال 22 چاپ شد و یکی - دو قران فروختیم و دو روزه تمام شد و خوش و خوشحال بودیم.... نگو که بازاریهای مذهبی همه اش را چکی خریده اند و سوزانده. این را بعدها فهمیدیم» (ص 72).

این ترجمه همواره نایاب بود تا آنکه نیم قرن بعد با مقدمهٔ سید قاسم یاحسینی با همان عنوان، همراه تحلیلی از کتاب و توصیفی از شرح حال نویسندهٔ آن در 53 صفحه منتشر شد (بوشهر، نشر شروه، 1371). در پی رسالهٔ التنزیه، چند کتاب در تأیید آن و کتابهایی بیشتر در ردّ آن منتشر شد؛ از جمله : النقد النزیه لرسالة التنزیه، الشعائر الحسینیة، اقالة العائر فى اقامة الشعائر الحسینیة و الکلمات الجامعة حول المظاهر العزائیة. أقا بزرک تهرانی در الذریعة (ج 2، ص 263؛ ج 4، ص 455؛ج 8، ص 228؛ ج 14، ص 191؛ ج 18، ص 24 و 114؛ ج 24، ص 279- 280)، این کتابها را شناسانده است. هجده اثر (مقاله و کتاب و بخشی از کتاب)، که گفته شده در تأیید و ردّ النزیه است، در کتابی با این مشخصات آمده است: محمّد حشون (گردآوری و تحقیق و تعلیقه)، رسائل الشعائر الحسینیة: رسالة التنزیه للسید محسن الامین و الرسائل المؤیّدة و المعارضة لها (جاب اوّل: بغداد، مؤسسة الزافد للمطبوعات، 1432)، 3ج، 492 + 522 +575 ص، وزیری. برخی از این آثار دربارهٔ التنزیه نیست و حتی پیش از آن نوشته شده است.

منابع

کتابشناسی تاریخی امام حسین علیه‌السلام، محمد اسفندیاری، ص 124-126.