الملهوف على قتلى الطفوف

رضیالدین أبوالقاسم علیق بن موسی بن جعفر بن طاووس۔ تصحیح و مقدمهٔ فارس تبریزیان (حشون). چاپ اول: [قم ]، دارالاسوة، 1414 ق. 264 ص، وزیری. سند. 7 نویسندهٔ کتاب (م 664 ق)، از عالمان بزرگ شیعه و صاحب آثار متعددی است. کتاب حاضر، اثری کوتاه و خوشخوان و از منابع مهم شیعه دربارهٔ امام حسین - ع - است و از آن بدین عنوانها یاد می کنند: 1. الملهوف علی قتلی الطفوف، 2. الملهوف علی قتل الطفوف، 3. الملهوف علی اهل الطفوف، 4. اللهوف فی قتلی الطفوف، 5. اللهوف علی قتلی الطفوفت. مشهورترین عنوان، چنانکه شیخ Usi بزرگ تهرانی در الذریعة (ج 18، ص 389 و 22، ص 223)، اشاره کرده، النهوف على قتلى الطفوف است. امّا مصخح کتاب حاضر، عنوان الملهوف على قتلى الطفوف رابراى أن برگزیده و در توضیح آن گفته است: اولاً در نسخهٔ مورد اعتماد ما این عنوان آمده است؛ ثانیاً سید ابن طاووس در کتابهای دیگرش از کتاب حاضر با این عنوان یاد کرده است (ص 67). ابن طاووس این کتاب را پس از کتاب مصباح الزائر و جناح المسافر نوشته و به آن ضمیمه کرده است. وی از آن رو به تألیف این کتاب پرداخت تا زائران امام حسین از آن استفاده کنند و لذا آن را مناسب با تنگی وقت ایشان ساخت و از اطناب رخ برتافت (ص 87). به نظر وی، «هرکس از ترتیب و نگارش این کتاب آگاه شود، با اختصار و حجم اندکی که دارد، میداند که با دیگر کتابها تفاوت دارد و در حد خود دارای مزیتی است» (ص 234، عبارت پایان کتاب). همچنین وی در کتاب الاجازات لکشف طرق المفازات در بارهٔ این کتاب میگوید: «کسی را نمی شناسم که در نگارش کتابی مانند این بر من پیشی گرفته باشد» (ص 65، همین کتاب). الملهوف اثری تاریخی دربارهٔ قیام امام حسین است و کتاب بالینی روحانیون در ماه محرّم و صفر. روایات کتاب بدون سند آمده و، با وجود این، فی الجمله مورد اعتماد شیعه است. نزدیک به همهٔ مطالب آن دربارهٔ قیام و شهادت امام و رخدادهای بعد از آن است و، از این رو، کتاب حاضر مقتل قلمداد می شود، نه اثری جامع دربارهٔ زندگی آن حضرت. این کتاب با بحث دربارهٔ گریستن بر مصیبتهای اهل بیت آغاز می شود. آنگاه متن کتاب در سه بخش (مسلک) مرتب شده است. مسلک اول «در امور پیش از جنگ» است و شامل مطالبی تا پیش از ورود امام به کربلا. در این مسلک، نخست از ولادت امام و روایات رسول خدا - ص - دربارهٔ شهادت او باختصار سخن رفته و در ادامه بدین مسائل پرداخته شده است: رفتن امام به مکه برای خودداری از بیعت بایزید، نامه های اهل کوفه به امام، رفتن مسلم بن عقیل به کوفه و رخدادهای در آنجا، رفتن امام حسین به سوی کوفه، برخورد امام با حر، رفتن امام به کربلا. یک مطلب توجه برانگیز در این مسلک ملاحظه میشود: نویسنده گفته است امام حسین می دانست که در این سفر به شهادت می رسد و متعبد به آن بود (ص 99- 100). البته این مطلب نه در نسخه ای که کتاب حاضر بر پایهٔ آن چاپ شده، بلکه در نسخه های دیگر موجود است. از این رو مصخح، آن را در پاورقی آورده و احتمال داده است که حاشیهٔ مؤلف بر کتاب باشد. مسلک دوم «در وصف جنگ و مقدمات آن» است و رخدادهای کربلا و شهادت امام و أصحاب او. و سرانجام مسلک سوم «در امور پس از کشته شدن امام» است و در آن به روانه کردن اسیران به نزد ابن زیاد، دفن پیکر شهیدان، روانه کردن اسیران به شام و از آنجا به مدینه پرداخته شده است. در مسلک سوم نیز یک مطلب توجه برانگیز ملاحظه می شود: نویسنده گفته است اسیران اهل بیت پس از برگشت از شام به کربلا رفتند و در آنجا جابر بن عبدالله انصاری و دیگران را دیدند که برای زیارت قبر امام حسین آمدند. پس همگی چند روز در آنجا به عزاداری پرداختند (ص 225). البته سید ابن طاووس در اقبال الاعمال نیز همین مطلب را میگوید، ولی تصریح می کند که در اربعین نبوده است. اقبال الاعمال (چاپ دوم: تهران، دار الکتب الاسلامیة، 1367)، ج 2، ص 589. به این کتاب دو انتقاد عمده شده است: انتقاد اول از نوری در کتاب لولز و مرجان است که میگوید: «رسیدن اهل بیت در اربعین به کربلای معنی، به نحوی که سید در لهوف ذکر نموده، منافی است با امور بسیار و جمله ای از اخبار و تصریح جمعی از علماء اخیار» (ص 145). آنگاه دلایل متعددی در ردّ این مطلب سید ابن طاووس آورده و افزوده است که وی این کتاب را در اوایل سن تکلیف نوشته است و لذا انتقاد به آن منافات با مقام بلند وی ندارد (ص 144 - 145). انتقاد دوم از مؤلف کتاب شهید جاوید است که نظر سید ابن طاووس را در بارهٔ علم امام به شهادت خود در این قیام، نادرست و خلاف نظر شیخ مفید و سید مرتضی و شیخ طوسی دانسته است (شهید جاوید، ص 455). انتقاد اول مورد قبول برخی عالمان شیعه نیست. از جمله قاضی طباطبائی این انتقاد را نپذیرفته و بدان انتقاد کرده و یک کتاب مستقل در این موضوع با عنوان تحقیق دربارهٔ اول اربعین حضرت سید الشهداء (ع) پرداخته و با قاطعیت گفته است: کتاب ابن طاووس، در بست مورد اعتماد است و از همهٔ مقاتل شیعه و سنی صحیحتر و معتبرتر (ص 18). انتقاد دوم نیز مورد قبول برخی یا بسیاری از عالمان معاصر شیعه نیست و در آثار متعدّدی که در ردّ کتاب شهید جاوید نوشته شده، به ردّ این انتقاد پرداخته شده است. از این انتقادات که بگذریم، تعارضاتی در الملهوف ملاحظه می شود. فی المثل در جایی از این کتاب آمده است هنگامی که امام حسین می خواست رهسپار کوفه شود، به شهادت خود و اصحابش اشاره کرد و فرمود همگان، بجز فرزندم علی، شهید خواهند شد (ص 126). اما در جایی دیگر آمده است که سه نفر از اصحاب امام، بجز فرزندش، به شهادت نرسیدند (ص 191). در جایی از کتاب آمده است که امام حسین هنگام هجرت از مکه فرمود می ترسم که یزید مرا در حرم بکشد و حرمت آنجا به سبب من مباح شود (ص 128). ولی پیش از همین مطلب، گذشته از مواضع دیگر، از آن حضرت روایت شده است که من در کربلا، و یا میان نواویس و کربلا، کشته خواهم شد و محل کشته شدنم را می دانم (ص 126). در یک جا از حضرت سید الشهدا روایت شده که محل کشته شدنم میان نواویس و کربلاست (ص 126)، و در جایی دیگر روایت شده که آن موضع، کربلاست (ص 139). همچنین در جایی از کتاب آمده است که اهل کوفه دوازده هزار نامه، که برخی از جانب چندین نفر بود، برای امام حسین فرستادند (ص 105). اما اندکی بعد آمده است که هجده هزار نفر با مسلم بیعت کردند (ص 108). با تأمل در این دو عدد تردیدی باقی نمی ماند که در تعداد نامه ها مبالغه شده است. زیرا اگر واقعاً دوازده هزار نفر به امام نامه نوشته باشند، تعداد بیعت کنندگان باید بسیار بیشتر از این تعداد باشد، نه هجده هزار نفر. منطقی می نماید که چون نمایندهٔ امام حسین به کوفه برود، عدهای بسیار، که پیشتر به وی نامه ننوشته بودند، و یا سواد نداشتند، با او بیعت کنند. گذشته از این، اگر کوفیان دوازده هزار نامه به امام فرستاده بودند، اندکی از آن همه (مثلاً صد عدد)، در تاریخ ثبت می شد؛ حال اینکه ده نامه هم ثبت نشده است. بسیاری از موز خان، تعداد نامه ها را پنجاه و حداکثر 150 فقره گفتهاند. الملهوف بارها در تهران و قم و نجف و دیگر شهرها چاپ شده که این چاپ آن، تصحیح شده و برتر از همهٔ آنهاست. در چاپ حاضر متن کتاب از صفحهٔ 79 آغاز می شود و در صفحهٔ 234 به پایان میرسد و پیش و پس از آن، مقدمهٔ مصخح و فهرستهای کتاب است. همچنین این کتاب ده - پانزده بار به فارسی برگردانده شده که سه ترجمهٔ آن مشهور است: ترجمهٔ سید محمد صحافی با عنوان زندگانی اباعبدالله الحسین (ع) که در سال 1331 شمسی در قم منتشر شد (مشخصات چاپ جدید آن: قم، انتشارات اهل بیت، 1370)؛ ترجمهٔ سید احمد فهری زنجانی با عنوان آهی سوزان بر مزار شهیدان (تهران، انتشارات جهان، تاریخ پایان کتاب 1348)؛ ترجمهٔ عبدالرحیم عقیقی بخشایشی تحت عنوان ترجمه و متن کامل لهوف سید بن طاووس (چاب شانزدهم: قم، دفتر نشر نوید اسلام، 1386). برای آشنایی با این کتاب رجوع شود به: اتان کلبرگ، کتابخانهٔ ابن طاووس و احوال و آثار او، ترجمهٔ سید علی قرانی و رسول جعفریان (قم، کتابخانهٔ آیت الله العظمی مرعشی، 1371)، ص 76 - 81؛ سید عبدالله حسینی، معرفی و نقد منابع عاشورا (چاپ اول: قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1386)، ص 203- 236.

منابع

کتابشناسی تاریخی امام حسین علیه‌السلام، محمد اسفندیاری، ص 52-55.