کوفه

نام یکى از شهرهاى مهمّ عراق،که مرکز هواداران اهل بیت«ع»و«مغرس شیعه»بوده است و على«ع»آنجا را بعنوان پایگاه حکومت خویش قرار داد.شهرى است با فضیلت که احادیث متعدّدى در فضیلت آن نقل شده و طبق حدیث امام صادق«ع»،حرم امام على بن ابى طالب علیه السلام است و«طور سینین»در قرآن،به آن تفسیر شده است. این شهر،در غرب نهر فرات بنا شده و بناى آن در زمان عمر بن خطاب و پس از فتح قادسیّه به دست سعد بن ابى وقّاص بود و در سالهاى بعد شکوفاتر شد.پیشتر به آن«کوفان»هم گفته مى‌شد.ریشۀ لغوى آن،به معناى گرد آمدن است،چون بناى شهر دایره وار بوده،کوفه نام نهاده شد.کوفه به معناى شنزار سرخ هم آمده است.

این شهر،پس از فتح سرزمین عراق به دست مسلمانان صدر اسلام،مرکز و پایگاهى نظامى براى نیروهاى مسلمان شد تا از آنجا به سوى شرق حرکت کنند و در طول تاریخ، موقعیّت سیاسى و نظامى ویژه‌اى یافت.به آن«کوفة الجند»هم مى‌گفتند.در نزدیکى کوفه،«کربلا»محلّ زیست گروهى اندک بود که به کار کشاورزى در منطقۀ نزدیک به آب مى‌پرداختند.

پس از امتناع امام حسین«ع»از بیعت با یزید و حرکت به سوى مکّه،سران شیعه در کوفه نامه‌هاى دعوت به امام نوشتند.حضرت،مسلم بن عقیل را به نمایندگى به کوفه فرستاد.کوفیان انقلابى با مسلم بیعت کردند ولى با آمدن ابن زیاد،اوضاع عوض شد و نگذاشتند امام به کوفه برسد. کوفه آن روز،از بافت خاصّى ترکیب یافته بود و مردم آن یک‌دست نبودند.هم هواداران اهل بیت و علاقه‌مندان به على«ع»و فرزندان او در کوفه مى‌زیستند،هم گروههایى که تفکّر خوارج را داشتند،یا هواداران بنى امیّه در کوفه بودند.

روحیّۀ فرصت طلبى،تبعیّت از زور،زودباورى و تأثیرپذیرى از شایعات و تبلیغات،از ویژگیهاى دیگر جامعۀ کوفه بود.پولدارترین افراد هم که نبض مالى شهر را در دست داشتند،همچون اشعث بن قیس،عمرو بن حریث،شبث بن ربعى از بازوان اصلى ابن زیاد محسوب مى‌شدند.شهرى با عناصر مختلف و ساکنان ناهمگون و ناهمدل و اغلب مهاجر به آن شهر تازه تأسیس،سبب شده بود که ثبات سیاسى نداشته باشد و همواره دستخوش امواج گردد.روح قبایلى و تعصّبهاى طایفگى در اقوام ساکن کوفه شدید بود و ابن زیاد،با تحت سلطه گرفتن بزرگان قبایل و عشایر،براحتى توانسته بود اوضاع شهر را در کنترل خویش در آورد.این بود که آن همه دعوت و بیعت،کارساز نشد و هزاران دست بیعتگر، در برابر طوفان«ابن زیاد»،از هم گسیخت و حسین«ع»تنها ماند.

حادثۀ کربلا در نزدیکى این شهر اتفاق افتاد و سپاه یزیدى عموما از این شهر براى جنگ با حسین«ع»آمدند.پس از عاشورا نیز،اسراى اهل بیت وارد این شهر شدند و زینب کبرى«ع»آنجا خطبه خواند و شادى کوفیان را به عزا مبدل ساخت.نهضت توّابین به رهبرى سلیمان بن صرد و نیز قیام مختار در همین شهر به وقوع پیوست.مردم کوفه، همانگونه که در رکاب على«ع»در جنگ جمل و صفّین شرکت داشتند،همواره در فعالیّتهاى ضدّ اموى حضور چشمگیر داشتند. این شهر در تاریخ اسلام،همواره دستخوش امواج سیاسى،انقلابها،حوادث و آشوبها بوده است.حجر بن عدى،با اصحاب پاکبازش در کوفه قیام کرد و به شهادت رسید.عمرو بن حمق خزاعى،در کوفه شهید شد.

میثم تمّار به دستور ابن زیاد،در کوفه به دار آویخته شد.رشید هجرى نیز که از یاران خالص على«ع»بود،در آنجا به شهادت رسید.جنایات و فجایع«حجّاج بن یوسف ثقفى» و کشتارهایش از شیعیان آل على در کوفه بود،که کسانى همچون قنبر،کمیل،سعید بن جبیر و...به دست او به شهادت رسیدند.خروج زید بن على بن الحسین«ع»و شهادتش در «کناسه»،در این شهر بود.قیامهاى سادات طباطبایى در نیمۀ قرن دوم هجرى،قیام ابن طباطباى علوى،خروج ابى السرایا در زمان مأمون،شورشهاى قرمطیان و...همه در این شهر اتفاق افتاده است.قبر بزرگانى چون کمیل،خبّاب بن ارتّ،اخنف بن قیس،سهل بن حنیف انصارى و بسیارى دیگر در این شهر است.

در این شهر،«مسجد کوفه»از عظیمترین و مقدسترین مساجد و قطعه‌هاى روى زمین است.محلّ مسجد کوفه،بنا به روایات،خانۀ آدم و نوح،مصلاّى ابراهیم و مصلاّى حضرت مهدى«ع»و محلّ عصاى موسى و شجرۀ یقطین و خاتم سلیمان است و جایى است که کشتى نوح از آنجا جریان یافته و قبور انبیاء و مرسلین و اوصیاء است و در مسجد کوفه،«دکّة القضاء»،محلّ قضاوتهاى امیر المؤمنین قرار دارد.امام صادق«ع»دربارۀ آن فرموده است:«...تربة تحبّنا و نحبّه،اللّهم ارم من رماها و عاد من عاداها» کوفه تربتى است که ما را دوست دارد،ما نیز آن را دوست داریم،خدایا هر که سوء قصد به آن کند به تیر بلایش بزن و هر که با آن دشمنى کند،دشمنش باش.

جواد محدثی، فرهنگ عاشورا، قم، معارف، ج1، ص 375-377.