سنگ زنی

سنگ زنی از رسومی است که از دوره صفویه به فهرست رسوم سوگواری عامه اضافه شده است. سنگ زنان دسته ای از افراد بودند که هر کدام دو تکه سنگ در دست می گرفتند و با ضرباهنگی منظم آن دو را به هم می کوبیدند و نوحه ای را زمزمه می کردند.

سنگ زنی که در لهجه مردم زفره کوهپایه اصفهان، جاق جاقی یا چق چقی خوانده می شد، تا اوایل دهه سی شمسی، در حسینیه (تکیه) آبادی و در روزهای عاشورا، 28 صفر و 21 رمضان انجام می شد.

وسیله سنگ زنی دو قطعه چوب خراطی شده و به شکل نیم گوی است که در پشت آن از چرم، حلقه ای (به اندازه انگشتری) کوبیده اند تا به هنگام استفاده، انگشت وسط را از حلقه بگذرانند تا بر اثر بی احتیاطی از مشت رها نشود.

سنگ زنان، در حالی که دو به دو مقابل هم قرار دارند، دایره وار در حسینیه می ایستند.

اگر سنگ زنان بیش از 70-80 نفر باشند، دو دایره تشکیل می دهند. شخصی که مرثیه می خواند و «واقعه خوان» نامیده می شود، در وسط دایره می ایستند و با تکان دادن دست خود یا سینه زدن، سنگ زنان را هدایت می کند.

طبال و علمدار نیز در وسط دایره می ایستند. غلمدار، شالی به کمر می بندد و پایه علم (کتل) را بر روی شال در جلوی شکم می گذارد و آن را با دو دست می گیرد و بالای سر سنگ زنان می گرداند. اگر سنج زن هم باشد، او هم در وسط دایره می ایستد.

سنگ زنان در هر بند از واقعه خوانی، دو به دو مقابل هم، سنگ را به هم می کوبند و بعد از تمام شدن بند، به هوا می جهند و یک بار بالای سر خود دو سنگ را به هم می کوبند و برعکس حالت اول، می ایستند؛ این بار سنگ زن رو به روی کسی می ایستد که وقتی بندی (ابیاتی) از واقعه می خواندند، پشت به او بود. این کار آن قدر ادامه پیدا می کند تا (بند) مرثیه تمام شود. هر بند واقعه، وزن مخصوص خود را دارد و معمولاً هر مصرع دو یا سه یا چهار ضربه است؛ یعنی در هر مصرع، دو یا سه یا چهار بار سنگ ها را به هم می کوبند.

سه نوع واقعه خوانی به مناسبت شهادت امام منسوب به آن روز (عاشورا، 28 صفر و 21 رمضان) وجود دارد و شامل دو نوع مفصل و مختصر است.

نوحه خوانی سنگ زنی در زفره کوهپایه اصفهان:

در شاهرود و بسطام نیز در روز عاشورا، هیئتی به نام دسته سنگ زنان به راه می افتادند که به جای سینه زنی، سنگ ها را بر هم می زدند و نوحه خوانی و عزاداری می کردند.

چوب زنان گروهی از عزادارن حسینی (ع) هستند که هر کدام دو تکه چوب گرد در دست می گیرند و با ضرباهنگی هماهنگ با نوحه، آن دو را به هم می کوبند و نوحه یا ذکری را زمزمه می کنند.

در گذشته در روستاهای میبد در ایام محرم، مراسم جغجغه زنی از سوی پیران و پیشکسوتان اجرا می شد. جغجغه زنی صدای به هم ساییده شدن چوب های صیقل یافته است. چوب های جغجغه، شبیه گوشتکوب بدون دسته بود. این دو قطعه چوب باید کاملاً اندازه هم می بودند تا صدای مناسبی ایجاد می کردند.

درباره وجه تسمیه این مراسم تعابیر گوناگونی وجود دارد. گروهی معتقدند این ریم به زمانی بازمی گردد که دشمن، آب را در صحرای کربلا به روی یاران حسین (ع) بست و سبب آه و فغان طفلان اهل بیت (ع) شد. از این رو یاران امام با به هم کوبیدن سنگ ها خشم خود را مهار و صدای ضجه کودکان تشنه را در صدای سنگ ها گم کردند تا سبب شادی دشمن نشود.

به روایتی دیگر صدای جغجغه حکایت از به هم ساییده شدن سنگ هایی است که یزیدیان به سوی اهل بیت پرتاب می کردند و در فضا به هم برخورد می کرد و ساییده می شد. به باور گروهی، جغجغه زنی نشئت گرفته از صدای سم اسب ها بود که در میدان نبرد بر روی سنگ های میدان کوبیده می شد و به هوا برمی خاست. به نقل از سالخوردگان میبد نیز، جغجغه زنی یادآور ایامی است که پیکر امام و یاران ایشان سه روز در بیابان در زیر آفتاب بود و هیچ کس نبود که این پیکرهای مطهر را به خاک بسپارد تا آنکه روز سیزدهم محرم، زنان قبیله بنی اسد با شجاعت، اقدام به این کار کردند. در راه، زنان سنگ هایی را از بیابان برداشتند و برای عزاداری به هم کوبیدند و اشعاری موزون خواندند و سنگ ها را بر سینه و سر و صورت خود کوبیدند و ضجه زدند. برخی عقیده دارند که مراسم کنونی که دو چوب را به هم می کوبند و اشعاری را می خوانند، ریشه در آن عزاداری دارد. جغجغه زنی، آهنگی دلپذیر و شعری دلچسب دارد و به روش های گواگون نواخته می شود که عبارت اند از: جغجغه زنی یک ضرب؛ با شعر یک ضرب، سه ضرب؛ با شعر سه ضرب و چهار ضرب؛ با شعری تند. در هر ضرب، آهنگی و حکایتی نهفته است، از جمله؛ حکایت آخرین دیدار امام حسین (ع) از تربت پیامبر (ص) و مادرش حضرت زهرا (س)، اتمام حجت امام حسین (ع) با یارانش، شهادت 72 یار وفادار حضرت و سرانجام عروج خونین امام حسین (ع).

از گذشته ها تاکنون جغجغه زنی در تمام شب های دهه محرم بعد از اجرای عزاداری ها و تعزیه گردانی ها در تکایای میبد انجام می شده است.

جغجغه زنان حلقه هایی در 2 تا 5 ردیف تشکیل می دادند که در وسط هر حلقه حدود پنج پیشکسوت و ریش سفید می نشستند و حلقه می زدند؛ در حالی که بقیه ایستاده بودند. در وسط حلقه پیشکسوتان، تک خوانی، نسخه به دست می ایستاد و شروع به خواندن اشعار و نوحه می کرد.

مراسم جغجغه زنی ابتدا با آهنگی بسیار کند و یک ضرب آغاز می شد و پس از خواندن نوحه از سوی تک خوان، برخی از اشعار از سوی جمع خوان ها (گروه پیشکسوتان نشسته) تکرار می شد که برخی مواقع گروه ایستاده نیز با آن ها همراهی می کردند.

تک خوان چنین آغاز می کرد:

گروه همخوان اشعار را تکرار می کردند و عزاداران چوب ها را با ضرباهنگی هماهنگ با صدای تک خوان و همخوانان، به هم می کوبیدند. به تدریج آهنگ تندتر می شد و اشعار تغییر می کرد و عزاداران با کوبیدن چوب ها به هم همراه آنان می شدند. به این صورت که ضربه اول چوب ها در پایین و تقریباً راست زانو، ضربه دوم در وسط و نزدیک جناغ سینه و ضربه سوم در بالای سر نواخته می شد، سپس دست ها را به صورت ضربدر پایین می آوردند. بعد از آن، آهنگ از یک ضرب به دو ضرب، سه ضرب، چهار ضرب و برعکس تغییر می کرد. فردی که کار هماهنگی گروه را به عهده داشت، با تغییر آهنگ با صدایی بلند و با بالا بردن دست و اشاره به تعداد انگشتان دست، ضرباهنگ را اعلام می کرد.

در مرحله چهار ضرب با تغییر آهنگ، سرعت زدن چوب ها به هم افزایش می یافت و شعر در قالب بحر طویل خوانده می شد:

هر یک شهدا جام شهادت بچشیدند، همی ناله کشیدند، پس آنگاه حسین بن علی (ع) شاه شهیدان، بیامد به در خیمه و بنمود طب خواهر غمدیده خود را در این حالت چون آهنگ بسیار تند است، فقط تک خوان به سرعت می خواند و جمع خوان پاسخ نمی دادند.

این مراسم از گذشته در میبد سابقه داشته است و با تفاوت هایی هم اکنون نیز در این شهر اجرا می شود؛ به این ترتیب که جغجغه زنان دایره وار نمی ایستند و در یک خط قرار می گیرند و اشعار هم تفاوت دارد.