جریان شناسی تاریخی قرائت ها و رویکردهای عاشورا از صفویه تا مشروطه

محسن رنجبر، چاپ اول: قم، مؤشسهٔ آموزشی و پژوهشی امام خمینی وزیری. 7 کتاب فوق، که در سیزدهمین همایش کتاب سال حوزه (1390)، به عنوان اثر شایستهٔ تقدیر برگزیده شده، پایاننامهٔ دکتری نویسنده است و عهده دار پژوهش در بارهٔ برداشتهای از نهضت امام حسین - ع - در ایران عصر صفویه تا مشروطه. نویسنده با بررسی آثاری که در این چهارصد سال در ایران رواج داشته، نتیجه گرفته است که شش قرائت از قیام عاشورا وجود دارد. این آثار، که در بخشی مستقل معرفی شدهاند (ص 37 - 63)، عبارتند از: روضة الشهداء، المنتخب، بحارالانوار، عوالم العلوم، مقتل أبو مخنف، نور العین، تظلم الزهراء، محرق القلوب، اکسیر العبادات، الدّمعة الشاکبة، ناسخ التواریخ و تذکرة الشهداء. به دیدهٔ نویسنده، قرائتهای از قیام امام حسین را به شش دسته میتوان تقسیم کرد: "قرائت سوگوارانه و تراژیک یا احساسی - عاطفی»، 2. «قرائت حماسی - اسطورهای»، 2. «قرائت عرفانی - ابتلایی یا راز مدارانه»، 4. «قرائت تعبد به شهادت و تکلیف ویژه»، به «قرائت مسیحیانه یا بخشایش»، 6. «قرائت تقدیری یا تقدیر گرایانه». فصل سوم تا هشتم کتاب عهده دار تبیین این رویکردهاست و در ضمن آن، پیشینهٔ هر قرائت و ویژگیها و زمینه ها و عوامل آن بررسی شده.

فصل اول کتاب به «چشم انداز اوضاع سیاسی، اجتماعی و دینی ایران از صفویه تا مشروطه» اختصاص دارد و فصل دوم عهده دار «سیری در مقاتل و تاریخنگاری عاشورا از آغاز تا عصر مشروطه» است. در این فصل منابع عاشورایی به دو بخش پیش و پس از صفویه تقسیم شده و از ویژگیهای هر یک سخن رفته است. بسیاری از مباحث این فصل مربوط به پیش از صفویه است و خارج از موضوع کتاب، اما آکنده از اطلاعات کتابشناختی است و شماری از منابع مستقل و غیر مستقل دربارهٔ عاشورا شناسانده شده است؛ از جمله: مقتل ابومخنف، انساب الاشراف، الاخبار الطوال، تجارب الامم، تذکرة الخواصی، منبر الاحزان، الملهوف.

منابع

کتابشناسی تاریخی امام حسین علیه‌السلام، محمد اسفندیاری، ص 255-256.