لؤلؤ و مرجان در شرط پله اول و دوم منبر روضه خوانان

میرزا حسین نوری طبرسی. تحقیق و ویرایش حسین استاد ولی. چاپ اول: تهران، دار الکتب الاسلامیة، 1375. کباب + 226 ص، رقعی. 7 نویسندهٔ کتاب، صاحب مستدرالد الوسائل است و این کتاب را پس از آن، در ذو القعدهٔ 1319 (یک سال پیش از وفات)، تألیف کرده است. وی در آغاز کتاب، از انگیزهٔ نگارش آن چنین میگوید: یکی از عالمان هندوستان «مکزار از آنجا به حقیر شکایت از ذاکرین و روضه خوانان آن صوب کرده که در گفتن دروغ حریص و بی باک، و اصرار تام در نشر اکاذیب و مجعولات دارند، بلکه نزدیک به آن رسیده که آن را جایز دانند و مباح شمارند... و امر فرمود که چند کلمه در این باب به طریق موعظه و مجادلهٔ حسنه نوشته ... شود» (ص 2). آنگاه نویسنده وضع عتبات عالیات و شهرهای ایران را نیز همین گونه دانسته است. لولز و مرجان مشتمل است بر مقدمه، دو فصل و خاتمه. مقدمهٔ کتاب در استحباب روضه خوانی و گریستن بر امام حسین و اهل بیت - ع - و مستند به هشت حدیث است. فصل اول، شرط اول روضه خوانی، یعنی اخلاص، است و ذکر چهار مفسده که مترتبب بر ترک اخلاص است و ذکر سه تنبیه. در این فصل از افرادی مذمت شده که ریا را در روضه خوانی جایز دانسته و یا روضه خوانی را سرمایهٔ تجارت خود کردهاند. فصل دوم، که حجم آن چهار برابر فصل اول است، در بیان شرط دوم روضه خوانی، یعنی صدق، است و توضیح آن در ضمن پنج مقام و ذکر چهار تنبیه و سه فرع، در این فصل از اهمیت راستگویی و مفاسد دروغگویی، بویژه دروغ بستن به خداوند و پیشوایان اسلام، سخن رفته و نمونه هایی از روضه های دروع نقل و نقد و مذمت از افرادی شده که دروغ گفتن را در روضه خوانی، برای گریاندن، جایز دانسته اند. خاتمهٔ کتاب، به مذمت از گوش دادن به اخبار دروغ اختصاص دارد. لزلز و مرجان نخستین کتاب در نقد تحریفات عاشورا، و بیانیهای کوبنده علیه روضه خوانها (نه روضه خوانی و روضه خوانهای واقعی) است. نوری در این کتاب شمشیر را از رو در برابر روضه خوانها بسته و بشدت به آنها تاخته است. وی روضه خوانها را آلوده به ناخالصی و دروغ میداند که موجب شدهاند شیعه را «سخریه و استهزاء» کنند (ص 2) و بگویند «شیعه بیت کذب است» (ص 185). از این رو در اواخر کتاب میگوید: «هر که درد دین دارد، باید در خلوات بر مظلومی و غربت اسلام بگرید» (ص 192). وی علت خرابی در وضع روضه خوانی را، سکوت و مسامحهٔ «اهل علم» میداند و میگوید: «اگر اهل علم مسامحه نمی کردند و مراقب تمیز صحیح و سقیم و صدق و کذب گفتار این طایفه روضه خوانها ] می شدند و از گفتن اکاذیب نهی میکردند، کار خرابی به اینجا نمی رسید» (ص 2). همچنین در اواخر کتاب، با اشاره به همین مطلب، میگوید: «تمامی خرابی از سرچشمه است» (ص 189). و آنگاه «بزرگان این مذهب» را به مقابله با این وضع دعوت میکند (ص 189). از نکات مهم کتاب، اشارهٔ نوری به پارهای (نزدیک به بیست مورد)، از روضه ها و منقولات دروغ است؛ از آن جمله است قضهٔ زعفر جنی و عروسی قاسم در کربلا که هر دو در روضۃ الشہداء کاشفی آمده است و قضهٔ عروسی «قبل از روضه در هیج کتابی دیده نشده؛ از عصر شیخ مفید تا آن عصر» (ص 184). از دیگر منقولات دروغ، تعداد لشکر مخالفان امام حسین در کربلاست که آن را نزدیک به پانصد هزار تن، بلکه ششصد هزار سواره و دو کرور هر کرور معادل پانصد هزار) پیاده گفته اند (ص 160 و 184). همچنین در بارهٔ تعداد کشتگان به دست امام حسین گفته است که به نظر مسعودی در اثبات الوصیة 1800 تن و به نظر ابن شهر آشوب و محمّد بن ابیطالب 1950 تن است؛ اما در اسرار النهادة گزافهگوییهای عجیبی شده که «کذب صریح» است (ص 185). از دیگر نکات کتاب انتقادهای نویسنده به کتابهای جند تن از اعلام است؛ از جمله انتقاد به ارشاد شیخ مفید و روضة الشهداء کاشفی و اسرار النهادهٔ فاضل دربندی و محرق القلوب نراقی. همچنین انتقاد به سید ابن طاووس و ابن نما که گفته اند اهل بیت در بازگشت از شام در روز اربعین به کربلا رسیدند و عزاداری کردند. این انتقاد بدون پاسخ نماند و به آن انتقاد شد. کتاب تحقیق دربارهٔ اول اربعین حضرت سید الشهداء (ع)، از سید محمّد علی قاضی طباطبائی، انتقاد به این انتقاد و عهده دار اثبات این مطلب است که اهل بیت در مراجعت از شام در روز اربعین به کربلا رسیدند. لزلز و مرجان نخستین کتاب در بارهٔ اصلاح روضه خوانی و پاکسازی آن است. این کتاب، به لحاظ خرافهزدایی، مانند کتاب النزیه فی اعمال النبیه، از علامه سید محسن امین، است. همان گونه که امین در النزیه عهده دار خرافهزدایی از عزاداری و پاکسازی آن شده، نوری در لؤلز و مرجان عهدهدار خرافهزدایی از روضه خوانی و اصلاح آن گردیده است. با این تفاوت که اولاً فضل تقدم در خرافهزدایی از آن مؤلف لوئز و مرجان است و غنای علمی کتابش بیشتر، ثانیاً کتاب لولز و مرجان تقریباً مقبول و مؤثر واقع شد، اما التنزیه مورد مناقشه قرار گرفت و بر آن ردّیه های متعددی نوشته شد. این اثر با عنوان الزلز و المرجان فی آداب اهل المنبر، به قلم ابراهیم بدوی، به عربی برگردانده شده است (چاپ اول: بیروت، دار البلاغة، 1423 - 1424).

منابع

کتابشناسی تاریخی امام حسین علیه‌السلام، محمد اسفندیاری، ص 102-104.