ژان کالمار
ژان کالمار (1931-2017 م) ایران‌شناس و پژوهشگر مردم‌‌شناسی و تاریخ بود.
زندگینامه
او دکترای خود را با ارایه تزی با موضوع تاریخ مراسم عزاداری امام حسین (ع) با عنوان «اخلاص کامل به امام حسین: پژوهشی در ذکر مصائب کربلا در ایران پیش از زمان صفویه» در سال 1975 م از «دانشگاه پاریس» اخذ کرد. تاریخ تشیع، تاریخ ایران (به ویژه دوره صفویان) و جغرافیایی تاریخی فرهنگی ایران و جهان اسلام حوزه‌های پژوهشی اصلی وی محسوب می‌شوند و مقالات متعددی در این موضوعات از وی منتشر شده است. کالمار علاوه بر تدریس در دانشگاه، از نیسندگان اصلی دانشنامه اسلام و دانشنامه ایرانیکا بوده است. کالمار به عنوان محقق «مرکز ملی تحقیقات فرانسه» در «همایش بین‌المللی تعزیه» (1355 شیراز) شرکت داشت و در آن‌جا خلاصه یا فصلی از پایان‌نامه دکترای خود را با عنوان «اقامه تعزیه: اطلاعاتی مقدماتی برای پژوهشی جامع» ارائه کرد که در قالب جزوه‌ای میان شرکت کنندگان همایش توزیع شده و در کتاب مجموعه مقالات همایش نیز درج گردید. او در این مقاله که داود حاتمی آن را به فارسی ترجمه کرده است[۱] سیر ظهور و حیات تعزیه را با ارجاع به گزارش‌های سفرنامه‌نویسان بررسی کرده و به ویژه حامیان و بانیان تعزیه را معرفی نموده است.
کالمار مقاله مفصل‌تری نیز دارد که باید آن را یکی از جامع‌ترین پژوهش‌ها در موضوع بررسی تاریخ تکوین و حیات آیین‌های شیعی به خصوص عزاداری در ایران عهد صفهوی تا امروز دانست. نام آن مقاله «آیین‌ها و اقتدار تشیع» است و در کتاب ایران صفوی (به کوشش چارلز ملویل) در سال 1996 م منتشر شده است. کالمار در این مقاله که یدالله آقا عباسی آن را به فارسی ترجمه کرده است[۲] ابتدا به بیان چگونگی برگزاری عزاداری پیش از تشکیل حکومت صفوی می‌پردازد. سپس با تأکید بر سکوت و فقر منابع فارسی و اهمیت منحصر به فرد سفرنامه‌های اروپاییان، سیر تکوین و رونق‌یابی و رشد مراسم و آیین‌های عزاداری را در ادوار مختلف صفویه بررسی می‌کند. او با تطبیق جزییات گزارش‌های سفرنامه‌نویسان بر هم، تفاوت روایت‌ها را نشان می‌دهد.
کالمار مراسم شیعی را یکی از ابزارهای مورد استفاده صفویان در ترویج تشیع می‌داند و به غلبه یافتن مراسم عزاداری از دوره ترویج شیعی‌گری اشاره کرده و می‌نویسد:
<templatedata>
{
"params": {
"1": {
"label": "مکان گفتاورد",
"description": "برای قرار گرفتن در سمت چپ، عبارت left و برای قرار گرفتن در سمت راست صفحه عبارت right را وارد نمایید.",
"type": "line",
"autovalue": "right",
"required": true
},
"2": {
"label": "متن گفتاورد",
"type": "string",
"required": true
},
"3": {
"label": "صاحب گفتاورد",
"description": "شخص یا مرجعی که گفتاورد از آن نقل شده است.",
"type": "line",
"required": true
},
"4": {
"label": "منبع",
"type": "string",
"required": true
}
},
"description": "این الگو نمونه کوچک شده الگوی Page الگو:گفتاورد/styles.css must have content model "شیوه‌نامه آبشاری تمیز" for TemplateStyles (current model is "ویکی‌متن").
است که برای مفاهیمی کوچکتر به کار می‌رود.",
"paramOrder": [ "2", "1", "3", "4" ] } </templatedata>
نمونه
در سمت راست
برای قرار دادن در سمت راست:
{{نقل قول2|right|متن نقل قول|صاحب نقل قول|منبع نقل قول}}
در سمت چپ
{{نقل قول2|left|این یک نمونه از الگو نقل قول2 میباشد که در سمت چپ قرار گرفته است. این الگو نمونه کوچک شده الگوی {{نقل قول}} میباشد که برای مفاهیمی کوچکتر به کار می‌رود. نمونه آن یک نقل قول افتادنی همانند یک تصویر میباشد.|صاحب نقل قول|منبع نقل قول}}
نمونه خروجی: حلقه در الگو پیدا شد: الگو:نقل قول2
جستارهای وابسته
سپس به بررسی مراسم شیعی قبل از دوره شاه عباس اول می‌پردازد و از گزارش ممبره به عنوان نخستین گزارش قابل اعتنا درباره تشیع صفوی یاد می‌کند. در ادامه به تاریخ مراسم شیعی در دوره سلطنت شاه عباس می‌پردازد و رشد و گسترش این مراسم را تحت حمایت‌های شخص شاه و بر اساس گزارش‌های سفرنامه‌نویسان روایت می‌کند. به نظر کالمار، توسعه عزاداری در آن مقطع، کاملا متأثر از سیاست‌های حکومت بوده است:
ویژگی‌های عمده در تصور او [شاه عباس] از قدرت، فرمان‌روایی و حق سلطنت را می‌توان در سیاست‌ها او در مورد مراسم عزاداری شیعیان دید. تحت حکومت او، عزاداری‌های ماه محرم که تا آن زمان به وضوح محدود به جنبه‌های خالصانه و عامیانه بود. به مراسم بزرگ کشوری و مذهبی تبدیل شد. همین مطلب در مورد بزرگداشت شهادت علی در 21 ماه رمضان نیز صدق می‌کند.[۳]
او درگیری گروه‌های رقیب «حیدری» و «نعمتی» و جنبه تماشایی و نظامی یافتن آیین‌ها که در دعوت رسمی شاه و دربار از اروپاییان مصداق می‌یافت را از ویژگی‌های مهم عزاداری در آن مقطع می‌داند. در ادامه، کالمار سنت برگزاری عزاداری محرم به مدت 10 روز را متأثر از سنت ایرانی نوروز دانسته و می‌نویسد:
حداقل از زمانی که شاه عباس پایتخت را به اصفهان منتقل کرد (به تدریج از سال 1005 ق/ 7-1596 م) مراسم محرم در مرکز توجه زندگی اجتماعی مذهبی ایرانیان قرار گرفت. اما اهمیت این مراسم با گسترش عزاداری بر شهادت امام حسین (عاشورا) به 10 روز اول ماه محرم که روزگار قبل از صفویان نبود، یا شواهدی بر وجود آن در دست نیست، تقویت شد. گرچه توضیح قانع کننده‌ای در این مورد در دست نداریم، به نظر خود من مراسم سنتی ایرانی که بر طبق تقویم شمسی برگزار می‌شده، در این مورد بی‌تأثیر نبوده است. همان طور که مسعودی (متوفا به سال 954م) خاطر نشان کرده، نوروز را به طور گسترده‌ای در جهان ترکی ایرانی و در بسیاری از سرزمین‌های اسلامی (عراق، سوریه، مصر، آفریقای شرقی) جشن می‌گرفتنر که هیچ ربطی به سال قمری اسلامی نداشت. نوروز که ریشه در تفکر شاهنشاهی داشت، برای همه ایرانیان به صورت مهم‌ترین جشن سال باقی ماند.[۴]
در ادامه مقاله، به دیگر مراسم شیعی آن دوره نظیر قربانی کردن شتر در عید قربان و عمرکشان اشاره کرده و تغییرات آیین عزاداری در دوره پس از شاه عباس را مرور می‌کند. در بخش پایانی مقاله، کالمار به بررسی جایگاه و کارکرد سیاسی عزاداری عاشورا و موضع علمای معاصر صفویان نسبت به آن و نیز وجوه اجتماعی این مراسم نظیر سنت نذر می‌پردازد.
آثار
مداخل
مقاله‌ها
- "Muharram ceremonies and diplomacy: a preliminary study", Qajar Iran: Political, Social and Cultural Change, Edited by Clifford Edmund Bosworth, Carole Hillenbrand and L. P. Elwell-Sutton, Edinburg, Edingurg University Press, Costa Mesa, Mazda Publishers, 1983, 213-228 p.[۵]
- "Shi`i rituals and power II, the consolidation of Safavid Shi`ism: folklore and popular religion", Safavid Persia: The History and Politics of an Islamic Society, Edited by charles elville, London, I. B. Tauris, 1996,139-190 p.[۶]
- "Shi`i rituals and power: the consolidation of Safavid Shi`ism folklore and popular religion", Safavid Persia, Edited by charles Melville, London, I. B. Tauris, 1996, 139-190 p.[۷]