پرده خوانی

نمایی از یک مجلس پرده‌خوانی

پرده خوانی، هنری از هنرهای نمایشی عامه که به نقل واقعه ‌های مذهبی، به ویژه واقعه عاشورا از روی تصاویر نقاشی شده روی پرده اختصاص دارد. در پرده خوانی نقالی که «پرده خوان» نامیده‌ می‌‎شود، با بیانی رسا و آهنگین داستان واقعه ‌های مجالس پرده را شرح‌ می‌‎دهد. پرده خوانی از جمله هنرهای معرکه گیری و ترکیبی از فنون قصه گویی و نقالی (ه‍ م) است. پرده خوانی را شمایل گردانی (ه‍ م)، پرده داری و پرده گردانی نیز‌ می‌‎گویند (بیضایی، نمایش...، 73؛ خلج، 61؛ ملک پور، گزیده.... 135؛ نیز نک: حسن بیگی، 341: شاملو، 384/1 ؛ ناظرزاده، 185). «صورت خوانی» را بخشی از پرده خوانی (بیضایی، همان، 74) ریا با پرده خوانی یکی دانسته‌اند (غریب‌پور، 55).

پرده

از مشهورترین پرده‌های مذهبی، پرده‌های درویشی است که معمولا از جنس کرباس و همچون طومار است که در حدود 3 یا 4 متر طول و یک و نیم تا دو متر عرض دارد (سیف، 168؛ حسن بیگی، 342؛ غریب پور، 60). روی این پرده‌ها که پرده‌های نقل خوانده‌ می‌‎شوند، مجالسی از وقایع زندگانی پیامبر (ص) و برخی غزوات ایشان و حضرت علی (ع)، حوادث زندگانی ائمه و وقایع کربلا، صحنه‌هایی از بهشت و جهنم و برخی واقعه‌های برگرفته از قمم و احادیث و باورهای عامه درباره روز قیامت و کیفر و پاداش گناهکاران و مؤمنان به تصویر در آمده‌اند. در کنار این تصاویر نقش‌هایی هم به منظور تنبه و آگاهی شنوندگان و تماشاگران از معجزات و کرامات ائمه، مانند داستان جوانمرد قصاب و عاق والدین نقاشی شده است (بیضایی، همان، 73؛ عناصری، 179). تصاویر مجالس فشرده و در کنار یکدیگر قرار دارند و از نظر موضوع کم و بیش به یکدیگر مرتبط‌اند. هر پرده شامل مجالس متعددی است که برخی از آنها 72 مجلس اصلی و فرعی دارند که نمودار 72 تن یاران امام حسین (ع) در کربلاست (غریب پور، 58).

در ایام سوگواری، در مساجد یا مجالس روضه خوانی پرده‌هایی نصب‌ می‌‎کردند که وقایع عاشورا را نشان‌ می‌‎داد و روضه خوانان گاهی به تصاویر وقایع عاشورا بر روی پرده اشاره‌ می‌‎کردند (فقیهی، 290).

شخصیت‌های هر یک از مجالس پرده براساس نقشی که در روایات مذهبی یا افسانه‌ای داشته‌اند، به طور متفاوت به تصویر کشیده شده‌اند. چهره اولیا و معصومین، به ویژه حضرت ابوالفضل (ع)، حضرت امام حسین (ع) و شاهزاده علی اکبر، زیبا و متناسب و اندامشان بزرگتر از دیگران است و غالبا در مرکز پرده قرار دارد (سیف، 196؛ عناصری، 200: غریب‌پور، 60) و چهره أشقیا، به ویژه مارد ابن سُدیف، بزرگ، زشت، خشن، ستیزه جو و بی شرم است. چهره معصومین گاه با نقاب و گاه در هاله‌ای از نور قرار دارد (سیف، همانجا؛ همایونی، 28؛ پیترسن، 119؛ موسوی، 45) و یا هاله‌ای از نور آن را مشخص‌ می‌‎کند (بیضایی، همانجا رهبری، 26؛ خلج، پیترسن، موسوی، ناظرزاده، همانجاها). چهره زنان کربلا گاهی محو و گاهی زیر پوشش پنهان است. اشخاص و وقایع هر مجلس با چند کلمه و یا جمله‌ای کوتاه روی پرده معرفی شده‌اند (همایونی، پیترسن، غریب پور، همانجاها). نقاشان این پرده‌ها با بهره گیری از باورهای عامه، از یک سو و نقش و رنگ‌ها از سوی دیگر، تضاد میان اولیا و اشقیا را نشان‌ می‌‎دادند. مثلا رنگ سبز را به نشانه تقدس، و رنگ سرخ را به علامت ستمگری به کار‌ می‌‎بردند و از درختان و حیوانات همچون نمادهایی استفاده‌ می‌‎کردند (عناصری، 199-200 غریب پور، همانجا).

نقاشی پرده‌های مذهبی بخش مهمی از نقاشی‌های سبک هنر عامه است که به ویژه در اواخر عصر قاجار در قهوه خانه‌های شهرهای بزرگ رونقی یافته و به «نقاشی قهوه خانه» معروف شد (پیترسن، 115؛ بلوکباشی، قهوه خانه‌ها...، 97). چون موضوع این نقاشی‌ها عمدتا مذهبی بود و به شهادت امام حسین (ع) و یارانش در کربلا ارتباط داشت، پیترسن (همانجا) اصطلاح «نقاشی کربلا» را برای این نوع نقاشی مناسب تر‌ می‌‎داند. از استادان نقاشی که پرده درویشی‌ می‌‎کشیدند، محمد مدبر و حسین همدانی شهرت بیشتری داشتند (سیف، 168، 116).

پیشینه

با توجه به ارتباط این هنر تصویرگری با اسطوره‌ها و برخورداری آن از ارزش‌های مذهبی و فراطبیعی و نیز با عنایت به نقوش سفالینه‌ها و پرده‌های اساطیری در سوگ سیاوش، برخی سابقه این نوع نقاشی را به دوره پیش از تاریخ‌ می‌‎رسانند. برخی هم با توجه به نقاشی‌های مانی (215-276م) که نشانه تفکرات و اعتقادات مذهبی است، قدمت آن را به زمان مانی‌ می‌‎رسانند (حسن بیگی، 340؛ عناصری، 175 : الیاده، 276؛ غریب پور، همانجا). به هر حال، به تصویر در آوردن وقایع و رخدادهای تاریخی-مذهبی مربوط به کربلا احتمالا از اواخر حکومت آل بویه (سده 4 ق) در ایران معمول گردیده است (بلوکباشی، «شمایل نگاری...»، 4). در عصر صفوی به سبب رسمی شدن مذهب تشیع و توجه خاص به سوگنامه‌ها، نقاشی‌های مذهبی رونق و تحول یافت و به صورت شمایل نگاری بر روی پرده، دیوار، شیشه و کتاب درآمد. این هنر بر پایه روایت‌های افسانه‌ای و تاریخی برگرفته از کلام نقالان مذهبی، مداحان و تعزیه خوانان، بهره گیری از تخیل و احساس هنری تصویرگران آنها و باورهای عامه شکل گرفت (پیترسن، نیز بلوکباشی، قهوه خانه‌ها، همانجاها)، برخی از پژوهشگران درخشندگی این هنر را تا حدی متأثر از هنر نقاشان اروپایی در سده‌های 16، 17 و 18م‌ می‌‎دانند (محجوب، 195-196؛ نیز نک: 65/ER, VII).

ارتباط پرده خوانی و تعزیه خوانی (ه‍ م) و تأثیر متقابل آنها که هر دو از هنرهای دینی یا قدسی (غریب پور، 56) به شمار‌ می‌‎روند، بدیهی به نظر‌ می‌‎رسد. برخی پرده خوانی و شمایل خوانی را هنری مرکب از هنر تجسمی نقاشی و هنر کلامی نقالی و مرتبط با روضه خوانی و تعزیه خوانی (بلوکباشی، «شمایل نگاری»، 7)، و بعضی دیگر آن را مقدم بر تعزیه و در شکوفایی آن مؤثر‌ می‌‎دانند (بیضایی، نمایش، 74؛ همایونی، همانجا؛ ملک پور، سیر...، 54؛ غریب پور، 64؛ ناظرزاده، 185)

پرده خوان

پرده خوان که او را درویش (غریب پور، 61؛ موسوی، 45)، پرده گردان (شاملو، 380/1 -381)، پرده چی (هدایت، 54) و در لرستان تذکره خوان‌ می‌‎نامند (موسوی، همانجا)، از برخی روایات مذهبی آگاهی دارد و با صوتی خوش و بیانی جذاب و رسا آنها را توصیف‌ می‌‎کند. برخی از پرده خوانان به هنر شمایل نگاری نیز کم و بیش آشنایی داشتند و گروهی از شمایل نگاران خود پرده خوانی‌ می‌‎کردند (عناصری، 200 ؛ ناظرزاده، همانجا). پرده خوان با شیوه‌های نمایشی کردن وقایع آشنا بود و در مواقع لازم، برای بیان و شرح واقعه‌ها از اشعار مناسب استفاده‌ می‌‎کرد(شاملو، 381/1). پرده خوان که معمولا خود را «سید» معرفی‌ می‌‎کند، شالی سبز به کمر و پارچه‌ای سیاه یا سبز بر سر‌ می‌‎بندد و یا به جای پارچه، کلاهی سیاه یا سبز بر سر‌ می‌‎گذارد (موسوی، 46؛ شاملو، همانجا). به هنگام پرده خوانی ابتدا طومار را به دیوار نصب، و سپس آن را باز‌ می‌‎کند و آنگاه پارچه سفید روی پرده را کم کم کنار‌ می‌‎زند و با چوب دستی خود که مِطرق یا مِطراق نام دارد (بیضایی، «نمایش...»، 31؛ عناصری، 174)، به تصاویر مجالس پرده اشاره، و با بیان مقدمه‌ای کار خود را آغاز‌ می‌‎کند. شماری از پرده خوانان از روی طوماری که در دست دارند، داستان واقعه‌های پرده را‌ می‌‎خوانند (رهبری، 46).

مراحل کار پرده خوان به ترتیب شامل پیش واقعه خوانی، مناجات و فضائل خوانی، مناقب خوانی، خطبه خوانی و نقل قصه و حدیث است. او در پایان با لحنی سوزناک گریزی به صحرای کربلا‌ می‌‎زند و به نوحه و ندبه‌ می‌‎پردازد (عناصری، 178-181). گرچه پرده خوانان با نیت ثواب بردن و ثواب رساندن و تحریک احساسات مذهبی تماشاگران به پرده خوانی‌ می‌‎پردازند، لیکن از راه پرده خوانی کسب معاش نیز‌ می‌‎کنند. از این رو، در پایان هر مجلس پولی به رسم تبرک از مردم دریافت‌ می‌‎کنند (حسن بیگی، 344؛ غریب پور، 62).

واعظ کاشفی در فصل ششم فتوت نامه سلطانی در شرح ارباب معرکه، به ارکان معرکه و بایسته‌ها و خصوصیات اهل معرکه اشاره‌ می‌‎کند. او رکن اصلی معرکه را فیض گرفتن و فیض رساندن و قبول دل‌ها ورفع نیاز خود و مضایقه نکردن در رفع نیاز درویشان و مبالغه نکردن در گدایی نوشته است که در مورد پرده خوانان که از جمله معرکه گیران‌اند، نیز صدق‌ می‌‎کند (ص 275-300).

برخی از پرده خوانان شاگردی دارند که در مواقع لزوم از او کمک‌ می‌‎گیرند. در میان چهره‌های معروف پرده خوانان از درویش بلبل قزوینی (غریب پور، 58)، و مرشد نقی، اهل الیگودرز نام برده‌اند (موسوی، همانجا).

خاستگاه ادبیات پرده خوانی بخشی شفاهی است که معمولا از اقوال و روایات نقالان گرفته شده، و بخشی دیگر کتبی و برگرفته از مقتل‌ها و سوگنامه‌هایی مانند روضة الشهدای حسین واعظ کاشفی است (غریب پور، 57).

پرده خوانی در عصر صفوی، با رونق گرفتن نقاشی‌های پرده، متداول شد (موسوی، 45)، اما از سال‌ها قبل از آن مردم در ماه‌های عزاداری، صحنه‌هایی از زندگانی شهدا را که بر روی تابلوهای بزرگی به تصویر در آمده بود، به مراسم عزاداری سیدالشهدا‌ می‌‎بردند (فونتانا، 70).

در عصر قاجار پرده خوانی رونق بیشتری یافت و پرده خوانی و شمایل گردانی به مجموعه آیین‌های مراسم سوگواری افزوده شد و در مکان‌های متبرکی مانند امامزاده‌ها و زیارتگاه‌ها برپا‌ می‌‎شد (حسن بیگی، 341۔ 343؛ غریب پور، 56). رفته رفته در تمام ایام سال پرده خوانان در محل تجمع و گذر مردم، مانند میدان‌ها، چارسوها و سرگذرها برده‌ می‌‎گشودند و پرده خوانی‌ می‌‎کردند.

جستارهای وابسته

• تعزیه
• تعزیه خوانی
• شمایل

پیوند به بیرون

• منبع مقاله: دائرة المعارف بزرگ اسلامی

منابع

• الیاده، میرچا، رساله در تاریخ ادیان، ترجمه جلال ستاری، تهران، 1372ش.
• بلوکباشی، علی، شمایل تگاری در حوزه هنرهای عامه ایران، کتاب ماه هنر، تهران، 1380ش، شم‍ 31-32.
• همو، قهوه خانه‌های ایران، تهران، 1375ش.
• بیضایی، بهرام نمایش در ایران، تهران، 1392ش.
• همو، «نمایش در ایران، نقالی»، مجله موسیقی تهران، 1361ش؛ س 2، شم‍ 66.
• پیترسن، س «تعزیه و هنرهای مربوط به آن»، تعزیه هنر بومی پیشرو ایران، به کوشش ب. چلکووسکی، ترجمه داوود حاتمی، تهران، 1367 ش.
• حسن بیگی، م.، تهران قدیم، تهران، 1366ش.
• خلج، منصوره تاریخچه نمایش در باختران، تهران، 1364ش.
• رهبری، عباس، «محرم»، تلاش، تهران، 1349 - 1348 ش. شم‍ 21.
• سیف، هادی، نقاشی قهوه خانه، تهران، 1369ش.
• شاملو احمد، کتاب کوچه، تهران، 1378ش. دفتر أول: عناصری، جابر، درآمدی بر نمایش و نیایش در ایران، تهران، 1366ش.
• غریب پوره بهروز، «هنر مقدس صورت خوانی = پرده خوانی»، فصلنامه نشر: تهران، 1378ش، شم‍ 40.
• فقیهی علی اصغر، تاریخ جامع قم، قم، حکمت.
• فرنانا، ماریا رتوریا، «شمایل اهل بیت، ترجمه آذرمیدخت جلیل نیا، نشر دانش، تهران، 1374ش. شم‍ 3.
• کاشفی، حسین، فتوتنامه سلطانی، به کوشش محمدجعفر محجوب، تهران، 1350ش.
• محجوب، محمدجعفر، «تأثیر تناتر اروپایی و نفوذ روش‌های نمایشی آن در تعزیه»، تعزیه هنر بومی پیشرو ایران، به کوشش پ. چلکووسکی، ترجمه داوود حاتمی، تهران، 1367ش.
• ملکپور، جمشید، سیر تحول مضامین در شبیه خوانی، تهران، 1366ش.
• همو، گزیده‌ای از تاریخ نمایش در جهان، تهران، 1369ش.
• موسوی، سیامک، نمایش در لرستان از آیین تا سال 1370 [؟]، خرم آباد، 1379ش.
• ناظرزاده کرمانی، فرهاد، مجموعه مقالات مطالعات ایرانی، تهران، 1380ش. شم‍ 4.
• هدایت، صادق، علویه خانم وولگاری، تهران، 1342 ش.
• همایونی، صادق، تعزیه و تعزیه خوانی، تهران، 1353ش.

نیز:

• ER