نوحه خوانی
عناصر تشکیل دهنده یک نوحه، کلام و آهنگ است. نوحه در کلام به شعر و ادبیات در آهنگ با موسیقی پیوند خورده و ترکیب آن، نغمه‌ای است که در مصیبت آل الله از دل برمی‌آید و خوانده می‌شود و همین پیوند تنگاتنگ نغمات آیینی نوحه با موسیقی ردیفی و دستگاهی ایران تأثیر عمیقی بر مخاطبان می‌گذارد.
ابزار نوحه‌خوانی
نوحه‌خوانی، اغلب با برخی ابزار و آلات موسیقی همچون دمام، سنج، کرنا و انواع مختلف شیپور و نقاره همراه است که بر حزن شور نوحه‌خوانی می‌افزاید. در نهایت می‌توان گفت، بیان هنری مفاهیم نهضت امام حسین (ع) در قالب نوحه، به دلیل دارا بودن خصایصی چون خلاقیت، اعتلابخشی، بیدارکنندگی، ایجاد روح شجاعت، شهامت و ظلم ستیزی در انتقال آن به نسل آینده نقش به سزایی دارد.
اشعار نوحه
نوحه، نوعی از مرثیه مذهبی است که با آهنگ خاص و ضرباهنگ مشخص در مجالس سوگواری امام حسین (ع) خوانده می‌شود و عزاداران بر اساس ضرباهنگ آن، به سینه‌زنی و زنجیرزنی می‌پردازند. اشعار نوحه را علاوه بر شعرای گمنام، شعرای معروف نیز سروده‌اند که اغلب وزن و آهنگ مناسبی دارد.
گفته شده است که یغمای جندقی، مبتکر سبک «نوحه سینه‌زنی» در مرثیه سازی است. [۱]
نوحه، از اشعار غیر رسمی و نوعی مرثیه مذهبی است که با آهنگ‌های خاصی در مجالس سوگواری امام حسین (ع) و دیگر خاندان آل محمد (ص) همراه با مراسم سنگ‌زنی، چوب زنی، جوش‌زنی، زنجیرزنی، سینه‌زنی، نخل‌گردانی و علم‌گردانی و ... خوانده می‌شود.
شعرهایی که برای نوحه سروده می‌شوند، از وزن و قافیه برخوردارند، اما از این حیث متنوع‌تر از قالب‌های شعر سنتی فارسی هستند و با ضرباهنگ‌های سینه‌زنی، زنجیرزنی، چوب‌زنی، جوش‌زنی و ... متناسب و هماهنگ‌اند و علاوه بر آن، تساوی مصراع‌ها در آن‌ها رعایت می‌شود. [۲]
بندهای نوحه
نوحه دارای چند فصل است که به آن‌ها «بند» گفته می‌شود و هر بند با «جواب» به پایان می‌رسد. بند اول نوحه یا قسمتی از آن را سینه‌زن‌ها پاسخ می‌دهند. هر «بند» نوحه‌خوان دارای سه بخش است:
الف) «سربند»: بند آغازین هر بند از نوحه را که باید سینه‌زن پاسخ دهد، «سربند» گویند که شامل یک یا دو بیت شعر کامل است.
ب) گوشواره: قسمت دوم از هر بند نوحه، «گوشواره» است که در حقیقت شعر نیست، بلکه چند کلمه هم قافیه است که به طور معمول با ضرباهنگ سینه‌زنی هماهنگی بهتری دارد.
ج) جواب: واژه‌ای است که در پایان هر بند از نوحه، چند بار با یک سبک تکرار می‌شود و به طور معمول، نام همان معصومی است که نوحه درباره اوست.
شایان ذکر است این‌گونه اصطلاحات، عرفی هستند و تعریف مشخص و دقیقی ندارند و ممکن است در بعضی مناطق، به گونه دیگری استعمال شوند. برای مثال، به بند اول که «دم» نوحه است، «سربند» یا «جواب» نیز گفته می‌شود.
دم‌های نوحه
دم‌ها که در نوحه تکرار می‌شوند، اصل مصیبت را تشکیل نمی‌دهند، بلکه اصل مصیبت در بند آخر نوحه می‌آید؛ چرا که شیرازه نوحه، اصل مصیبت است و اگر اول نوحه بیاید، دیگر چیزی برای آخر نوحه باقی نمی‌ماند که از جذابیت لازم برخوردار باشد. در اغلب موارد، دم را نوحه‌خوان قسمت قسمت به سینه‌زنان مجلس تفهیم می‌کند. چون سربند، یک شعر کامل است و یادگیری آن مشکل‌تر از گوشواره و جواب است، به این دلیل، سربند را به سینه‌زن خوب تفهیم می‌کنند. قبل از اینکه سینه‌زن‌ها برپا بایستند، مرتب دم را تکرار می‌کنند تا حفظ شوند. سینه‌زن‌ها در حالت نشسته بر سر می‌زنند و مداح چند بار دم را تکرار می‌کند. وقتی به جواب یا گوشواره رسیدند، می‌ایستند و به سینه می‌زنند.
به دلیل کوبندگی که در وزن شعری گوشواره وجود دارد، سینه‌زن‌ها خود به خود تحریک به سینه زدن می‌شوند. در اغلب موارد، گوشواره‌ها با لحنی حماسی و کوبنده خوانده می‌شوند و به این ترتیب سینه‌زن‌ها هماهنگ‌تر سینه می‌زنند.
نوحه واحد
وقتی نوحه به بند آخر می‌رسد، کم‌کم سرعت جواب دادن و سینه زدن زیاد می‌شود؛ به طوری که دو یا سه بار جواب دادن دم، کم‌کم حالت شور به آن می‌دهد و دوباره به ضرباهنگ اصلی نوحه (یک ضرب) برمی‌گردد و بلافاصله بعد از نوحه «واحد» شروع می‌شود. شایان ذکر است که با گفتن «یا حسین» و ... سینه‌زنی، متوقف و نوحه «واحد» شروع می‌شود. [۳] بعد از خواندن «نوحه» نوبت به خواندن «واحد» می‌رسد که در واقع، خود، نوعی نوحه است و به طور معمول بدون جواب خوانده می‌شود. واحد در برخی مناطق کشور همراه با جواب است و در برخی مناطق دیگر مانند قم، تهران و استان‌های مرکزی به دو قسمت «واحد سبک» و «واحد سنگین» تقسیم می‌شود.
واحد سبک: در این نوع «واحد خوانی»، شعر به صورت آرام و بدون تنش خوانده می‌شود و سینه زدن با فاصله، به آرامی و با ملایمت انجام می‌شود تا سینه‌زنان بتوانند هم اشک بریزند و هم سینه بزنند. رفته رفته، مداح واحدخوان حالت حماسی به خود می‌گیرد و آهنگ سینه‌زنی را کمتر و فاصله زمانی آن کوتاه‌تر می‌شود.
در حین واحدخوانی، مداح در بین اشعاری که می‌خواند، ذکر را بلند و حماسی از سینه‌زن می‌گیرد تا هم خستگی او رفع شود و هم دیگران هماهنگ‌تر به سینه‌زنی تحریک شوند؛ یعنی بعد از چند بند واحدخوانی چند ذکر یک کلمه‌ای و کوتاه داده می‌شود تا سینه‌زن بدون سینه‌زنی جواب دهد. برای مثال، «غریب حسین»، «حسین حسین»، «عطشان حسین».
واحدخوانی سبک با «مظلوم» کشیدن میاندار به اتمام می‌رسد؛ مظلوم کشیدن، گفتن بعضی اذکار و شعارها و گرفتن جواب از سینه‌زن است تا مداح فرصت داشته باشد که به بررسی اشعار بعدی‌اش بپردازد یا مجلس را به همکارانش واگذار کند یا اینکه نفسی تازه کند که این کار، مستلزم هماهنگی بین مداح و میاندار است.
واحد سنگین: بعد از «مظلوم» کشیدن، مداح، سریع و بدون وقفه شعری را کوتاه و با لحن حماسی‌تر از قبل می‌خواند. واحد سنگین با «دو دمه» به پایان می‌رسد. [۴]
یکی از عواملی که سبب ماندگاری و تأثیرگذاری نوحه‌ها می‌شود، آشنایی نوحه‌خوان‌های کارآزموده با قواعد و قوانین آواز و موسیقی متعالی ایرانی است. نوحه‌خوان‌ها با شناختی که از اشعار دارند، ابتدا شعری فخیم و آیینی را برای خواندن انتخاب می‌کنند و سپس آهنگ نوحه را می‌سازند. نوحه‌خوانان متبحری که تسلط نسبی بر اشعار آیینی دارند، مقدار زیادی از این اشعار را حفظ هستند و در جای خود، با ذکاوت و سرعت متناسب با حال مجلس می‌خوانند. [۵]
در ادامه به تعدادی از نوحه‌های ماه محرم اشاره می‌شود. نوحه‌هایی که در پی می‌آید در دو بخش «نوحه‌های دهه اول محرم» و «نوحه‌های شام غریبان» تنظیم شده است.