عمان سامانی‌: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی حسین
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(صفحه‌ای تازه حاوی «میرزا نور اللّه عمّان سامانی ملقب به «تاج الشعراء» از شعرای به نام نیمه‌ی دو...» ایجاد کرد)
 
جزبدون خلاصۀ ویرایش
خط ۱۷: خط ۱۷:


{{شعر}}
{{شعر}}
گوید او چون باده خواران الست‌هریک اندر وقت خود گشتند مست
{{ب| گوید او چون باده خواران الست‌|هریک اندر وقت خود گشتند مست }}
ز انبیا و اولیا، از خاص و عام‌عهد هریک شد به عهد خود تمام
 
نوبت ساقی سرمستان رسیدآنکه بد پا تا به سر مست، آن رسید
{{ب| ز انبیا و اولیا، از خاص و عام‌|عهد هریک شد به عهد خود تمام }}
آنکه بد منظور ساقی، مست شدو آنکه دل از دست برد، از دست شد
 
گرم شد بازار عشق ذو فنون‌بو العجب عشقی! جنون اندر جنون  
{{ب| نوبت ساقی سرمستان رسید|آنکه بد پا تا به سر مست، آن رسید }}
خیره شد تقوی و زیبایی به هم‌پنجه زد درد و شکیبایی به هم
 
سوختن با ساختن آمد قرین‌گشت محنت با تحمل، هم‌نشین
{{ب| آنکه بد منظور ساقی، مست شد|و آنکه دل از دست برد، از دست شد }}
زجر و سازش متّحد شد، درد و صبرنور و ظلمت متّفق شد، ماه و ابر
 
عیش و غم مدغم <ref>مدغم شدن: درهم شدن.</ref> شد و تریاق و زهرمهر و کین توأم شد و اشفاق <ref>اشفاق: محبت.</ref> و قهر <ref>قهر: عداوت.</ref>
{{ب| گرم شد بازار عشق ذو فنون‌|بو العجب عشقی! جنون اندر جنون }}
ناز معشوق و نیاز عاشقی‌جور عذرا و رضای وامقی <ref>عذرا و وامق: دو دلداده. عذرا نام معشوقه وامق است که کنیزکی بود در زمان اسکندر ذو القرنین.</ref>
 
گفت: اینک آمدم من ای کیا! <ref> کیا: پادشاه بزرگ.</ref> گفت: از جان آرزومندم، بیا!
{{ب| خیره شد تقوی و زیبایی به هم‌|پنجه زد درد و شکیبایی به هم }}
لاجرم زد خیمه عشق بی‌قرین‌در فضای ملک آن عشق آفرین
 
کرد بر وی باز، درهای بلاتا کشانیدش به دشت کربلا
{{ب| سوختن با ساختن آمد قرین‌|گشت محنت با تحمل، هم‌نشین }}
سرکشید از چار جانب فوج فوج‌لشکر غم، همچنان کز بحر، موج
 
یافت چون سر خیل مخموران خبرکز خمار باده آید دردسر
{{ب| زجر و سازش متّحد شد، درد و صبر|نور و ظلمت متّفق شد، ماه و ابر }}
خلوت از اغیار شد پرداخته‌وز رقیبان، خانه خالی ساخته
 
محرمانِ رازِ خود را خواند، پیش‌جمله را بنشاند، پیرامون خویش
{{ب| عیش و غم مدغم <ref>مدغم شدن: درهم شدن.</ref> شد و تریاق و زهر|مهر و کین توأم شد و اشفاق <ref>اشفاق: محبت.</ref> و قهر <ref>قهر: عداوت.</ref> }}
با لب خود گوششان انباز کرددر ز صندوق حقیقت باز کرد
 
جمله را کرد از شراب عشق، مست‌یادشان آورد آن عهد الست
{{ب| ناز معشوق و نیاز عاشقی‌|جور عذرا و رضای وامقی <ref>عذرا و وامق: دو دلداده. عذرا نام معشوقه وامق است که کنیزکی بود در زمان اسکندر ذو القرنین.</ref> }}
گفت شاباش این دل آزادتان‌باده خوردستید، بادا یادتان!
 
گوشه چشمی می‌نماید گاه‌گاه‌سوی مستان می‌کند، خوش‌خوش نگاه <ref> گنجینة الاسرار؛ ص 73- 79 گزینش اشعار.</ref>
{{ب| گفت: اینک آمدم من ای کیا! <ref> کیا: پادشاه بزرگ.</ref> |گفت: از جان آرزومندم، بیا! }}
 
{{ب| لاجرم زد خیمه عشق بی‌قرین‌|در فضای ملک آن عشق آفرین }}
 
{{ب| کرد بر وی باز، درهای بلا|تا کشانیدش به دشت کربلا }}
 
{{ب| سرکشید از چار جانب فوج فوج‌|لشکر غم، همچنان کز بحر، موج }}
 
{{ب| یافت چون سر خیل مخموران خبر|کز خمار باده آید دردسر }}
 
{{ب| خلوت از اغیار شد پرداخته‌|وز رقیبان، خانه خالی ساخته }}
 
{{ب| محرمانِ رازِ خود را خواند، پیش‌|جمله را بنشاند، پیرامون خویش }}
 
{{ب| با لب خود گوششان انباز کرد|در ز صندوق حقیقت باز کرد }}
 
{{ب| جمله را کرد از شراب عشق، مست‌|یادشان آورد آن عهد الست }}
 
{{ب| گفت شاباش این دل آزادتان‌|باده خوردستید، بادا یادتان! }}
 
{{ب| گوشه چشمی می‌نماید گاه‌گاه‌|سوی مستان می‌کند، خوش‌خوش نگاه <ref> گنجینة الاسرار؛ ص 73- 79 گزینش اشعار.</ref> }}
{{پایان شعر}}
{{پایان شعر}}




{{شعر}}
{{شعر}}
سرّی اندر گوش هریک، باز گفت‌باز گفت: این راز را باید نهفت!
{{ب| سرّی اندر گوش هریک، باز گفت‌|باز گفت: این راز را باید نهفت! }}
این وصیّت کرد با اصحاب خویش‌تا به کلّی پرده برگیرد ز پیش
 
گفتشان کای سرخوشان می پرست‌خورده می، از جامی ساقی الست
{{ب| این وصیّت کرد با اصحاب خویش‌|تا به کلّی پرده برگیرد ز پیش }}
اینک آن ساغر به کف ساقی منم‌جمله اشیاء فانی و، باقی منم
 
در فنای من شما هم، باقئیدمژده ای مستان که مست ساقئید
{{ب| گفتشان کای سرخوشان می پرست‌|خورده می، از جامی ساقی الست }}
لب چو بربست آن شه دلدادگان«حُرّ» ز جا جست آن سر آزادگان
 
گفت: کای صورتگر ارض و سماای دلت، آیینه‌ی ایزد نما
{{ب| اینک آن ساغر به کف ساقی منم‌|جمله اشیاء فانی و، باقی منم }}
اول این آیینه از من یافت زنگ‌من نخست انداختم بر جام، سنگ
 
باید اول از پی دفع گله‌من بجنبانم سر این سلسله  
{{ب| در فنای من شما هم، باقئید|مژده ای مستان که مست ساقئید }}
شورش اندر مغز مستان آورم‌می به یاد می پرستان آورم
 
پاسخش را از دو مرجان ریخت، دُرّگفت: «احسنت انت فی الدّارین حرّ» <ref>آفرین بر تو که در هر دو سرای آزاد مردی.</ref>
{{ب| لب چو بربست آن شه دلدادگان|«حُرّ» ز جا جست آن سر آزادگان }}
قصد جانان کرد و جان بر باد دادرسم آزادی به مردان، یاد داد <ref> گنجینة الاسرار؛ ص 85- 89.</ref>  
 
{{ب| گفت: کای صورتگر ارض و سما|ای دلت، آیینه‌ی ایزد نما }}
 
{{ب| اول این آیینه از من یافت زنگ‌|من نخست انداختم بر جام، سنگ }}
 
{{ب| باید اول از پی دفع گله‌|من بجنبانم سر این سلسله }}
 
{{ب| شورش اندر مغز مستان آورم‌|می به یاد می پرستان آورم }}
 
{{ب| پاسخش را از دو مرجان ریخت، دُرّ|گفت: «احسنت انت فی الدّارین حرّ» <ref>آفرین بر تو که در هر دو سرای آزاد مردی.</ref> }}
 
{{ب| قصد جانان کرد و جان بر باد داد|رسم آزادی به مردان، یاد داد <ref> گنجینة الاسرار؛ ص 85- 89.</ref> }}
{{پایان شعر}}
{{پایان شعر}}




{{شعر}}
{{شعر}}
باز لیلی زد به گیسو شانه راسلسله جنبان شد این دیوانه را
{{ب| باز لیلی زد به گیسو شانه را|سلسله جنبان شد این دیوانه را }}
باز دل افراشت از مستی علم‌شد سپهدار علم، <ref>منظور حضرت ابا الفضل (ع) است.</ref> جَفّ القلم <ref>جفّ القلم: خشک شد قلم. کنایه از این است که اسرار را نباید ابراز کرد و بایستی دم در کشید.</ref>
 
گشته با شور حسینی، نغمه‌گرکسوت عباسیان، <ref>لباس عباسیان به رنگ سیاه بود.</ref> کرده به بر
{{ب| باز دل افراشت از مستی علم‌|شد سپهدار علم، <ref>منظور حضرت ابا الفضل (ع) است.</ref> جَفّ القلم <ref>جفّ القلم: خشک شد قلم. کنایه از این است که اسرار را نباید ابراز کرد و بایستی دم در کشید.</ref> }}
جانب اصحاب، تازان با خروش‌مشکی از آب حقیقت پر، به دوش
 
کرده از شطّ یقین، آن مشک پرمست و عطشان همچو آب آور شتر
{{ب| گشته با شور حسینی، نغمه‌گر|کسوت عباسیان، <ref>لباس عباسیان به رنگ سیاه بود.</ref> کرده به بر }}
تشنه‌ی آبش، حریفان سر به سرخود ز مجموع حریفان، تشنه‌تر
 
چرخ ز استسقای آبش در طپش‌برده او بر چرخ بانگ العطش <ref>کنایه از عطش زیاد و تشنگی خارق‌العاده‌ای عالم هستی نسبت به آن چشمه‌ی حیات‌بخش است. در حالی که به ظاهر بانگ العطش او به چرخ می‌رسید!</ref>
{{ب| جانب اصحاب، تازان با خروش‌|مشکی از آب حقیقت پر، به دوش }}
ای ز شطّ سوی محیط آورده آب‌آب خود را ریختی، واپس شتاب
 
نیست صاحب همّتی در نشأتین <ref>کنایه از دنیا و آخرت است.</ref> هم قدم عبّاس را، بعد از حسین
{{ب| کرده از شطّ یقین، آن مشک پر|مست و عطشان همچو آب آور شتر }}
بُد به عشاق حسینی، پیشروپاک خاطر آی و پاک اندیش رو
 
روز عاشورا به چشم پر ز خون‌مشک بر دوش آمد از شطّ چون برون
{{ب| تشنه‌ی آبش، حریفان سر به سر|خود ز مجموع حریفان، تشنه‌تر }}
شد به سوی تشنه کامان، رهسپرتیر باران بلا را شد سپر
 
پس فرو بارید بر وی تیر تیزمشک شد بر حالت او اشک ریز!
{{ب| چرخ ز استسقای آبش در طپش‌|برده او بر چرخ بانگ العطش <ref>کنایه از عطش زیاد و تشنگی خارق‌العاده‌ای عالم هستی نسبت به آن چشمه‌ی حیات‌بخش است. در حالی که به  
اشک چندان ریخت بر وی چشم مشک‌تا که چشم مشک، خالی شد ز اشک!
ظاهر بانگ العطش او به چرخ می‌رسید!</ref> }}
تا قیامت تشنه کامان ثواب‌می‌خورند از رشحه‌ی آن مشک، آب
 
بر زمین آب تعلّق پاک ریخت‌وز تعیّن بر سر آن، خاک ریخت
{{ب| ای ز شطّ سوی محیط آورده آب‌|آب خود را ریختی، واپس شتاب }}
هستیش را دست از مستی فشاندجز حسین اندر میان، چیزی نماند <ref> گنجینة الاسرار؛ ص 94- 101 گزینش اشعار.</ref>  
 
{{ب| نیست صاحب همّتی در نشأتین <ref>کنایه از دنیا و آخرت است.</ref> |هم قدم عبّاس را، بعد از حسین }}
 
{{ب| بُد به عشاق حسینی، پیشرو|پاک خاطر آی و پاک اندیش رو }}
 
{{ب| روز عاشورا به چشم پر ز خون‌|مشک بر دوش آمد از شطّ چون برون }}
 
{{ب| شد به سوی تشنه کامان، رهسپر|تیر باران بلا را شد سپر }}
 
{{ب| پس فرو بارید بر وی تیر تیز|مشک شد بر حالت او اشک ریز! }}
 
{{ب| اشک چندان ریخت بر وی چشم مشک‌|تا که چشم مشک، خالی شد ز اشک! }}
 
{{ب| تا قیامت تشنه کامان ثواب‌|می‌خورند از رشحه‌ی آن مشک، آب }}
 
{{ب| بر زمین آب تعلّق پاک ریخت‌|وز تعیّن بر سر آن، خاک ریخت }}
 
{{ب| هستیش را دست از مستی فشاند|جز حسین اندر میان، چیزی نماند <ref> گنجینة الاسرار؛ ص 94- 101 گزینش اشعار.</ref> }}
{{پایان شعر}}
{{پایان شعر}}




{{شعر}}
{{شعر}}
تا که اکبر با رخ افروخته‌خرمن آزادگان را سوخته  
{{ب| تا که اکبر با رخ افروخته‌|خرمن آزادگان را سوخته }}
ماه رویش، کرده از غیرت، عرق‌همچو شبنم، صبحدم بر گل ورق
 
آمد و افتاد از ره، با شتاب‌همچو طفل اشک، بر دامان باب
{{ب| ماه رویش، کرده از غیرت، عرق‌|همچو شبنم، صبحدم بر گل ورق }}
کای پدر جان! همرهان بستند بارماند بار افتاده اندر رهگذار
 
دیر شد هنگام رفتن ای پدررخصتی گر هست باری زودتر
{{ب| آمد و افتاد از ره، با شتاب‌|همچو طفل اشک، بر دامان باب }}
گفت: کای فرزند مقبل آمدی‌آفت جان، رهزن دل آمدی
 
کرده‌یی از حق، تجلّی ای پسرزین تجلّی، فتنه‌ها داری به سر
{{ب| کای پدر جان! همرهان بستند بار|ماند بار افتاده اندر رهگذار }}
راست بهر فتنه، قامت کرده‌یی‌وه کزین قامت، قیامت کرده‌یی
 
نرگست با لاله در طنازی‌ست‌سنبلت با ارغوان در بازی‌ست
{{ب| دیر شد هنگام رفتن ای پدر|رخصتی گر هست باری زودتر }}
از رخت مست غرورم می‌کنی‌از مراد خویش دورم می‌کنی
 
بیش از این بابا! دلم را خون مکن‌زاده‌ی لیلی، مرا مجنون مکن
{{ب| گفت: کای فرزند مقبل آمدی‌|آفت جان، رهزن دل آمدی }}
همچو چشم خود به قلب دل متازهمچو زلف خود، پریشانم مساز
 
حایل <ref>حایل: جلوگیر، مانع.</ref> ره، مانع مقصد مشوبر سر راه محبت، سد مشو
{{ب| کرده‌یی از حق، تجلّی ای پسر|زین تجلّی، فتنه‌ها داری به سر }}
«لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّی تُنْفِقُوا»بعد از آن، «مِمَّا تُحِبُّونَ» گوید او <ref> اشاره است به آیه 92 از سوره آل عمران. شما هرگز به مقام نیکوکاران و خاصّان خدا نخواهید رسید مگر از آنچه دوست می‌دارید در راه خدا انفاق کنید.</ref>
 
نیست اندر بزم آن والا نگاراز تو بهتر گوهری، بهر نثار
{{ب| راست بهر فتنه، قامت کرده‌یی‌|وه کزین قامت، قیامت کرده‌یی }}
هرچه غیر از اوست، سدّ راه من‌آن بت‌ست و غیرت من، بت‌شکن
 
آن حجاب از پیش چون دور افکنی‌من تو هستم در حقیقت، تو منی
{{ب| نرگست با لاله در طنازی‌ست‌|سنبلت با ارغوان در بازی‌ست }}
چون ترا او خواهد از من رو نمارو نما شو، جانب او رو، نما  
 
{{ب| از رخت مست غرورم می‌کنی‌|از مراد خویش دورم می‌کنی }}
 
{{ب| بیش از این بابا! دلم را خون مکن‌|زاده‌ی لیلی، مرا مجنون مکن }}
 
{{ب| همچو چشم خود به قلب دل متاز|همچو زلف خود، پریشانم مساز }}
 
{{ب| حایل <ref>حایل: جلوگیر، مانع.</ref> ره، مانع مقصد مشو|بر سر راه محبت، سد مشو }}
 
{{ب| «لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّی تُنْفِقُوا»|بعد از آن، «مِمَّا تُحِبُّونَ» گوید او <ref> اشاره است به آیه 92 از سوره آل عمران. شما هرگز به مقام نیکوکاران و خاصّان خدا نخواهید رسید مگر از آنچه دوست می‌دارید در راه خدا انفاق کنید.</ref> }}
 
{{ب| نیست اندر بزم آن والا نگار|از تو بهتر گوهری، بهر نثار }}
 
{{ب| هرچه غیر از اوست، سدّ راه من‌|آن بت‌ست و غیرت من، بت‌شکن }}
 
{{ب| آن حجاب از پیش چون دور افکنی‌|من تو هستم در حقیقت، تو منی }}
 
{{ب| چون ترا او خواهد از من رو نما|رو نما شو، جانب او رو، نما }}
{{پایان شعر}}
{{پایان شعر}}




{{شعر}}
{{شعر}}
خوش نباشد از تو شمشیر آختن‌بلکه خوش باشد سپر انداختن
{{ب| خوش نباشد از تو شمشیر آختن‌|بلکه خوش باشد سپر انداختن }}
مژّه داری، احتیاج تیر نیست!پیش ابروی کجت، شمشیر چیست؟
 
تیر مهری بر دل دشمن بزن‌تیر قهری گر بود، بر من بزن
{{ب| مژّه داری، احتیاج تیر نیست!|پیش ابروی کجت، شمشیر چیست؟ }}
از فنا مقصود ما عین بقاست‌میل آن رخسار و شوق آن لقاست
 
شوق این غم از پی آن شادی‌ست‌این خرابی بهر آن آبادی‌ست
{{ب| تیر مهری بر دل دشمن بزن‌|تیر قهری گر بود، بر من بزن }}
پس برفت آن غیرت خورشید و ماه‌همچو نور از چشم و جان از جسم شاه
 
مست گشت از ضربت تیغ و سنان‌بی‌خودی‌ها کرد و داد از کف عنان
{{ب| از فنا مقصود ما عین بقاست‌|میل آن رخسار و شوق آن لقاست }}
رو به دریا کرد دیگر آبِ جوزی پدر شد آب گوی و آب جو
 
اکبر آمد العطش گویان ز راه‌از میان رزمگه تا پیش شاه
{{ب| شوق این غم از پی آن شادی‌ست‌|این خرابی بهر آن آبادی‌ست }}
کای پدر جان، ار عطش افسرده‌ام‌می ندانم زنده‌ام یا مرده‌ام!  
 
این عطش رمزست و عارف، واقف است‌سرّ حق‌ست این و عشقش کاشف‌ست
{{ب| پس برفت آن غیرت خورشید و ماه‌|همچو نور از چشم و جان از جسم شاه }}
دید شاه دین که سلطان هدی‌ست‌اکبر خود را که لبریز از خداست
 
عشق پاکش را، بنای سرکشی‌ست‌آب و خاکش را هوای آتشی‌ست
{{ب| مست گشت از ضربت تیغ و سنان‌|بی‌خودی‌ها کرد و داد از کف عنان }}
شورش صهبای عشقش، در سرست‌مستیش از دیگران افزونترست
 
مغز بر خود می‌شکافد، پوست رافاش می‌سازد حدیث دوست را
{{ب| رو به دریا کرد دیگر آبِ جو|زی پدر شد آب گوی و آب جو }}
پس سلیمان بر دهانش بوسه کردتا نیارد سرّ حق را فاش کرد
 
هرکه را اسرار حق آموختندمُهر کردند و دهانش دوختند <ref> گنجینة الاسرار؛ ص 11- 125، گزینش اشعار.</ref>
{{ب| اکبر آمد العطش گویان ز راه‌|از میان رزمگه تا پیش شاه }}
 
{{ب| کای پدر جان، ار عطش افسرده‌ام‌|می ندانم زنده‌ام یا مرده‌ام! }}
 
{{ب| این عطش رمزست و عارف، واقف است‌|سرّ حق‌ست این و عشقش کاشف‌ست }}
 
{{ب| دید شاه دین که سلطان هدی‌ست‌|اکبر خود را که لبریز از خداست }}
 
{{ب| عشق پاکش را، بنای سرکشی‌ست‌|آب و خاکش را هوای آتشی‌ست }}
 
{{ب| شورش صهبای عشقش، در سرست‌|مستیش از دیگران افزونترست }}
 
{{ب| مغز بر خود می‌شکافد، پوست را|فاش می‌سازد حدیث دوست را }}
 
{{ب| پس سلیمان بر دهانش بوسه کرد|تا نیارد سرّ حق را فاش کرد }}
 
{{ب| هرکه را اسرار حق آموختند|مُهر کردند و دهانش دوختند <ref> گنجینة الاسرار؛ ص 11- 125، گزینش اشعار.</ref> }}
{{پایان شعر}}
{{پایان شعر}}




{{شعر}}
{{شعر}}
دیگر شوری به آب و گل رسیدوقت میدان داری این دل رسید
{{ب| دیگر شوری به آب و گل رسید|وقت میدان داری این دل رسید }}
موقع پا در رکاب آوردن‌ست‌اسب عشرت را سواری کردن‌ست
 
تنگ شد دل، ساقی از روی صواب‌زین می عشرت مرا پر کن رکاب
{{ب| موقع پا در رکاب آوردن‌ست‌|اسب عشرت را سواری کردن‌ست }}
روی در میدان این دفتر کنم‌شرح میدان رفتن شه، سر کنم
 
باز گویم آن شه دنیا و دین‌سرور و سر حلقه اهل یقین
{{ب| تنگ شد دل، ساقی از روی صواب‌|زین می عشرت مرا پر کن رکاب }}
چونکه خود را یکه و تنها بدیدخویشتن را دور از آن تن‌ها بدید
 
پا نهاد از روی همّت در رکاب‌کرد با اسب از سر شفقت، خطاب
{{ب| روی در میدان این دفتر کنم‌|شرح میدان رفتن شه، سر کنم }}
کای سبک پر ذو الجناح تیزتک‌گرد نعلت، سرمه‌ی چشمه ملک
 
ای سماوی جلوه‌ی قدسی خرام‌ای ز مبدأ تا معادت نیم‌گام
{{ب| باز گویم آن شه دنیا و دین‌|سرور و سر حلقه اهل یقین }}
ای به رفتار از تفکّر تیزتروز براق عقل، چابک خیزتر
 
رو به کوی دوست، منهاج <ref>منهاج: طریقه‌ی مستقیم.</ref> من است‌دیده وا کن وقت معراج من است
{{ب| چونکه خود را یکه و تنها بدید|خویشتن را دور از آن تن‌ها بدید }}
بُد به شب معراج آن گیتی‌فروز <ref> اشاره است به معراج رسول اللّه (ص) در لیلة الاسری.</ref> ای عجب معراج من باشد به روز!
 
تو بُراق آسمان پیمای من‌روز عاشورا، شب اسرای من
{{ب| پا نهاد از روی همّت در رکاب‌|کرد با اسب از سر شفقت، خطاب }}
پس به چالاکی به پشت زین نشست‌این بگفت و برد سوی تیغ، دست
 
کای مُشَعْشَع ذو الفقار دل شکاف‌مدتی شد تا که ماندی در غلاف
{{ب| کای سبک پر ذو الجناح تیزتک‌|گرد نعلت، سرمه‌ی چشمه ملک }}
آنقدر در جای خود کردی درنگ‌تا گرفت آیینه‌ی اسلام، زنگ
 
من کنم زنگ از تو پاک ای تابناک‌کن تو این آیینه را از زنگ، پاک
{{ب| ای سماوی جلوه‌ی قدسی خرام‌|ای ز مبدأ تا معادت نیم‌گام }}
من تو را صیقل دهم از آگهی‌تا تو آن آیینه را صیقل دهی <ref>گنجینة الاسرار؛ ص 126- 129.</ref>  
 
{{ب| ای به رفتار از تفکّر تیزتر|وز براق عقل، چابک خیزتر }}
 
{{ب| رو به کوی دوست، منهاج <ref>منهاج: طریقه‌ی مستقیم.</ref> من است‌|دیده وا کن وقت معراج من است }}
 
{{ب| بُد به شب معراج آن گیتی‌فروز <ref> اشاره است به معراج رسول اللّه (ص) در لیلة الاسری.</ref> |ای عجب معراج من باشد به روز! }}
 
{{ب| تو بُراق آسمان پیمای من‌|روز عاشورا، شب اسرای من }}
 
{{ب| پس به چالاکی به پشت زین نشست‌|این بگفت و برد سوی تیغ، دست }}
 
{{ب| کای مُشَعْشَع ذو الفقار دل شکاف‌|مدتی شد تا که ماندی در غلاف }}
 
{{ب| آنقدر در جای خود کردی درنگ‌|تا گرفت آیینه‌ی اسلام، زنگ }}
 
{{ب| من کنم زنگ از تو پاک ای تابناک‌|کن تو این آیینه را از زنگ، پاک }}
 
{{ب| من تو را صیقل دهم از آگهی‌|تا تو آن آیینه را صیقل دهی <ref>گنجینة الاسرار؛ ص 126- 129.</ref> }}
{{پایان شعر}}
{{پایان شعر}}




{{شعر}}
{{شعر}}
خواهرش بر سینه و بر سر زنان‌رفت تا گیرد برادر را عنان
{{ب| خواهرش بر سینه و بر سر زنان‌|رفت تا گیرد برادر را عنان }}
سیل اشکش بست بر شه، راه رادود آهش کرد حیران، شاه را
 
در قفای شاه رفتی هر زمان‌بانگ مهلًا مهلًاش بر آسمان
{{ب| سیل اشکش بست بر شه، راه را|دود آهش کرد حیران، شاه را }}
کای سوار سرگران کم کن شتاب‌جان من لختی سبکتر زن رکاب
 
تا ببوسم آن رخ دلجوی توتا ببویم آن شکنج موی تو
{{ب| در قفای شاه رفتی هر زمان‌|بانگ مهلًا مهلًاش بر آسمان }}
شه سراپا گرم شوق و مست نازگوشه‌ی چشمی به آن سو کرد باز
 
دید مشکین مویی از جنس زنان‌بر فلک دستی و دستی بر عنان
{{ب| کای سوار سرگران کم کن شتاب‌|جان من لختی سبکتر زن رکاب }}
زن مگو، مرد آفرین روزگارزن مگو بنت الجلال، أخت الوقار
 
زن مگو، خاک درش نقش جبین‌زن مگو دست خدا در آستین
{{ب| تا ببوسم آن رخ دلجوی تو|تا ببویم آن شکنج موی تو }}
پس ز جان بر خواهر استقبال کردتا رخش بوسد، الف را دال کرد <ref>کنایه از خم کردن قامت است.</ref>
 
همچو جان خود، در آغوشش کشیداین سخن آهسته بر گوشش کشید:
{{ب| شه سراپا گرم شوق و مست ناز|گوشه‌ی چشمی به آن سو کرد باز }}
کای عنان گیر من آیا زینبی؟یا که آه دردمندان در شبی؟
 
پیش پای شوق، زنجیری مکن‌راه عشق‌ست این، عنان‌گیری مکن
{{ب| دید مشکین مویی از جنس زنان‌|بر فلک دستی و دستی بر عنان }}
با تو هستم جان خواهر، همسفرتو به پا این راه کوبی، من به سر
 
خانه سوزان را تو صاحب خانه باش‌با زنان در همرهی، مردانه باش
{{ب| زن مگو، مرد آفرین روزگار|زن مگو بنت الجلال، أخت الوقار }}
جان خواهر! در غمم زاری مکن‌با صدا بهرم عزاداری مکن
 
معجر از سر، پرده از رخ، وا مکن‌آفتاب و ماه را رسوا مکن
{{ب| زن مگو، خاک درش نقش جبین‌|زن مگو دست خدا در آستین }}
هست بر من ناگوار و ناپسنداز تو زینب گر صدا گردد بلند
 
هرچه باشد تو علی را دختری‌ماده شیرا! کی کم از شیر نری؟!
{{ب| پس ز جان بر خواهر استقبال کرد|تا رخش بوسد، الف را دال کرد <ref>کنایه از خم کردن قامت است.</ref> }}
با زبان زینبی شاه آن چه گفت‌با حسینی گوش، زینب می‌شنفت
 
با حسینی لب هرآنچ او گفت رازشه به گوش زینبی بشنید باز
{{ب| همچو جان خود، در آغوشش کشید|این سخن آهسته بر گوشش کشید: }}
گوش عشق، آری زبان خواهد ز عشق‌فهم عشق آری بیان خواهد ز عشق
 
با زبان دیگر این آواز نیست‌گوش دیگر محرم اسرار نیست
{{ب| کای عنان گیر من آیا زینبی؟|یا که آه دردمندان در شبی؟ }}
ای سخن‌گو، لحظه‌ای خاموش باش‌ای زبان، از پای تا سرگوش باش
 
تا ببینم از سر صدق و صواب‌شاه را، زینب چه می‌گوید جواب
{{ب| پیش پای شوق، زنجیری مکن‌|راه عشق‌ست این، عنان‌گیری مکن }}
گفت زینب در جواب آن شاه را:کای فروزان کرده مهر و ماه را
 
عشق را، از یک مشیمه <ref>مشیمه: بچه‌دان، پرده‌ای که کودک قبل از به دنیا آمدن در آن قرار دارد.</ref> زاده‌ایم‌لب به یک پستان غم بنهاده‌ایم
{{ب| با تو هستم جان خواهر، همسفر|تو به پا این راه کوبی، من به سر }}
تربیت بوده‌ست بر یک دوشمان‌پرورش در جیب یک آغوشمان
 
تا کنیم این راه را مستانه طی‌هر دو از یک جام خوردستیم می  
{{ب| خانه سوزان را تو صاحب خانه باش‌|با زنان در همرهی، مردانه باش }}
هر دو در انجام طاعت کاملیم‌هر یکی امر دگر را حاملیم
 
تو شهادت جستی ای سبط رسول‌من اسیری را به جان کردم قبول
{{ب| جان خواهر! در غمم زاری مکن‌|با صدا بهرم عزاداری مکن }}
خودنمایی کن که طاقت طاق شدجان، تجلّی تو را مشتاق شد
 
حالتی زین به، برای سیر نیست‌خودنمایی کن در اینجا غیر نیست
{{ب| معجر از سر، پرده از رخ، وا مکن‌|آفتاب و ماه را رسوا مکن }}
شرحی ای صدر جهان این سینه راعکسی‌ای دارای حسن، آیینه را
 
قابل اسرار دید آن سینه رامستعّدِ جلوه، آن آیینه را
{{ب| هست بر من ناگوار و ناپسند|از تو زینب گر صدا گردد بلند }}
ملک هستی منهدم یکباره کردپرده‌ی پندار او را پاره کرد
 
معنی اندر لوح صورت، نقش بست‌آن چه از جان خاست اندر دل نشست
{{ب| هرچه باشد تو علی را دختری‌|ماده شیرا! کی کم از شیر نری؟! }}
خیمه زد در ملک جانش شاه غیب‌شسته شد ز آب یقینش زنگ ریب
 
معنی خود را به چشم خویش دیدصورت آینده را از پیش دید
{{ب| با زبان زینبی شاه آن چه گفت‌|با حسینی گوش، زینب می‌شنفت }}
آفتابی کرد در زینب ظهورذرّه‌یی ز آن، آنش وادیّ طور
 
شد عیان در طور جانش رایتی‌خَرَّ موسی صَعقاً <ref> اشاره است به آیه‌ی 143 سوره‌ی اعراف: «وَ لَمَّا جاءَ مُوسی لِمِیقاتِنا وَ کَلَّمَهُ رَبُّهُ قالَ رَبِّ أَرِنِی أَنْظُرْ إِلَیْکَ قالَ لَنْ تَرانِی وَ لکِنِ انْظُرْ إِلَی الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَکانَهُ فَسَوْفَ تَرانِی فَلَمَّا تَجَلَّی رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَکًّا وَ خَرَّ مُوسی صَعِقاً فَلَمَّا أَفاقَ قالَ سُبْحانَکَ تُبْتُ إِلَیْکَ وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِینَ.» چون موسی با هفتاد نفر از قومش به وعده‌گاه ما آمد و خدا با وی سخن گفت، عرض کرد: خدایا خود را به من آشکار بنما که تو را مشاهده کنم. خدا فرمود: هرگز مرا نخواهی دید و لیکن به کوه بنگر اگر آن به جای خود برقرار تواند ماند تو نیز مرا خواهی دید. پس نور حق به کوه تجلّی کرد کوه را متلاشی ساخت و موسی بیهوش افتاد سپس که به هوش آمد عرض کرد: خدایا تو منزّهی، به درگاه تو توبه کردم و منم نخستین ایمان آورندگان.</ref> ز آن آیتی
{{ب| با حسینی لب هرآنچ او گفت راز|شه به گوش زینبی بشنید باز }}
عین زینب دید زینب را به عین‌بلکه با عین حسین عین حسین
 
طلعت جان را به چشم جسم دیددر سراپای مسمّی اسم دید
{{ب| گوش عشق، آری زبان خواهد ز عشق‌|فهم عشق آری بیان خواهد ز عشق }}
غیب بین گردید با چشم شهودخواند بر لوح وفا، نقش عهود
 
دید تابی در خود و بی‌تاب شددیده‌ی خورشید بین پر آب شد
{{ب| با زبان دیگر این آواز نیست‌|گوش دیگر محرم اسرار نیست }}
صورت حالش پریشانی گرفت‌دست بی‌تابی به پیشانی گرفت
 
خواست تا بر خرمن جنس زنان‌آتش اندازد «انَا الاعلی» زنان
{{ب| ای سخن‌گو، لحظه‌ای خاموش باش‌|ای زبان، از پای تا سرگوش باش }}
دید شه لب را به دندان می‌گزدکز تو این جا پرده‌داری می‌سزد
 
رخ ز بی‌تابی، نمی‌تابی چرا؟در حضور دوست، بی‌تابی چرا؟
{{ب| تا ببینم از سر صدق و صواب‌|شاه را، زینب چه می‌گوید جواب }}
کرد خودداری ولی تابش نبودظرفیت در خورد آن آبش نبود
 
از تجلّی‌های آن سرو سهی‌خواست تا زینب کند قالب تهی
{{ب| گفت زینب در جواب آن شاه را:|کای فروزان کرده مهر و ماه را }}
سایه‌سان بر پای آن پاک اوفتادصیحه‌زن غش کرد و بر خاک اوفتاد
 
از رکاب ای شهسوار حق‌پرست‌پای خالی کن که زینب شد ز دست
{{ب| عشق را، از یک مشیمه <ref>مشیمه: بچه‌دان، پرده‌ای که کودک قبل از به دنیا آمدن در آن قرار دارد.</ref> زاده‌ایم‌|لب به یک پستان غم بنهاده‌ایم }}
شد پیاده، بر زمین زانو نهادبر سر زانو، سر بانو نهاد
 
پس در آغوشش نشانید و نشست‌دست بر دل زد، دل آوردش به دست
{{ب| تربیت بوده‌ست بر یک دوشمان‌|پرورش در جیب یک آغوشمان }}
گفت‌وگو کردند با هم متّصل‌این به آن و آن به این، از راه دل  
 
دیگر اینجا گفت‌وگو را راه نیست‌پرده افکندند و کس را راه نیست <ref>گنجینة الاسرار؛ ص 130- 137.</ref>
{{ب| تا کنیم این راه را مستانه طی‌|هر دو از یک جام خوردستیم می }}
 
{{ب| هر دو در انجام طاعت کاملیم‌|هر یکی امر دگر را حاملیم }}
 
{{ب| تو شهادت جستی ای سبط رسول‌|من اسیری را به جان کردم قبول }}
 
{{ب| خودنمایی کن که طاقت طاق شد|جان، تجلّی تو را مشتاق شد }}
 
{{ب| حالتی زین به، برای سیر نیست‌|خودنمایی کن در اینجا غیر نیست }}
 
{{ب| شرحی ای صدر جهان این سینه را|عکسی‌ای دارای حسن، آیینه را }}
 
{{ب| قابل اسرار دید آن سینه را|مستعّدِ جلوه، آن آیینه را }}
 
{{ب| ملک هستی منهدم یکباره کرد|پرده‌ی پندار او را پاره کرد }}
{{ب| معنی اندر لوح صورت، نقش بست‌|آن چه از جان خاست اندر دل نشست }}
 
{{ب| خیمه زد در ملک جانش شاه غیب‌|شسته شد ز آب یقینش زنگ ریب }}
 
{{ب| معنی خود را به چشم خویش دید|صورت آینده را از پیش دید }}
 
{{ب| آفتابی کرد در زینب ظهور|ذرّه‌یی ز آن، آنش وادیّ طور }}
 
{{ب| شد عیان در طور جانش رایتی‌|خَرَّ موسی صَعقاً <ref> اشاره است به آیه‌ی 143 سوره‌ی اعراف: «وَ لَمَّا جاءَ مُوسی لِمِیقاتِنا وَ کَلَّمَهُ رَبُّهُ قالَ رَبِّ أَرِنِی أَنْظُرْ إِلَیْکَ قالَ لَنْ تَرانِی وَ لکِنِ انْظُرْ إِلَی الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَکانَهُ فَسَوْفَ تَرانِی فَلَمَّا تَجَلَّی رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَکًّا وَ خَرَّ مُوسی صَعِقاً فَلَمَّا أَفاقَ قالَ سُبْحانَکَ تُبْتُ إِلَیْکَ وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِینَ.» چون موسی با هفتاد نفر از قومش به وعده‌گاه ما آمد و خدا با وی سخن گفت، عرض کرد: خدایا خود را به من آشکار بنما که تو را مشاهده کنم. خدا فرمود: هرگز مرا نخواهی دید و لیکن به کوه بنگر اگر آن به جای خود برقرار تواند ماند تو نیز مرا خواهی دید. پس نور حق به کوه تجلّی کرد کوه را متلاشی ساخت و موسی بیهوش افتاد سپس که به هوش آمد عرض کرد: خدایا تو منزّهی، به درگاه تو توبه کردم و منم نخستین ایمان آورندگان.</ref> ز آن آیتی }}
 
{{ب| عین زینب دید زینب را به عین‌|بلکه با عین حسین عین حسین }}
 
{{ب| طلعت جان را به چشم جسم دید|در سراپای مسمّی اسم دید }}
 
{{ب| غیب بین گردید با چشم شهود|خواند بر لوح وفا، نقش عهود }}
 
{{ب| دید تابی در خود و بی‌تاب شد|دیده‌ی خورشید بین پر آب شد }}
 
{{ب| صورت حالش پریشانی گرفت‌|دست بی‌تابی به پیشانی گرفت }}
 
{{ب| خواست تا بر خرمن جنس زنان‌|آتش اندازد «انَا الاعلی» زنان }}
 
{{ب| دید شه لب را به دندان می‌گزد|کز تو این جا پرده‌داری می‌سزد }}
 
{{ب| رخ ز بی‌تابی، نمی‌تابی چرا؟|در حضور دوست، بی‌تابی چرا؟ }}
 
{{ب| کرد خودداری ولی تابش نبود|ظرفیت در خورد آن آبش نبود }}
 
{{ب| از تجلّی‌های آن سرو سهی‌|خواست تا زینب کند قالب تهی }}
 
{{ب| سایه‌سان بر پای آن پاک اوفتاد|صیحه‌زن غش کرد و بر خاک اوفتاد }}
 
{{ب| از رکاب ای شهسوار حق‌پرست‌|پای خالی کن که زینب شد ز دست }}
 
{{ب| شد پیاده، بر زمین زانو نهاد|بر سر زانو، سر بانو نهاد }}
 
{{ب| پس در آغوشش نشانید و نشست‌|دست بر دل زد، دل آوردش به دست }}
 
{{ب| گفت‌وگو کردند با هم متّصل‌|این به آن و آن به این، از راه دل }}
 
{{ب| دیگر اینجا گفت‌وگو را راه نیست‌|پرده افکندند و کس را راه نیست <ref>گنجینة الاسرار؛ ص 130- 137.</ref> }}
{{پایان شعر}}
{{پایان شعر}}




{{شعر}}
{{شعر}}
ساقی ای قربان چشم مست توچند چشم می کشان بر دست تو؟
{{ب| ساقی ای قربان چشم مست تو|چند چشم می کشان بر دست تو؟ }}
در فکن آن آب عشرت را به جام‌بیش از این مپسند ما را تشنه کام
 
تا برآرند این گدایان سلوک‌پای کوبان نعره‌ی «أین الملوک» <ref>شهریاران کجایند تا دولت گدایان حضرت سلطان عشق را ببینند؟.</ref>
{{ب| در فکن آن آب عشرت را به جام‌|بیش از این مپسند ما را تشنه کام }}
خاک بر فرق تن خاکی کنندجای در آتش ز بی‌باکی کنند
 
در میان ذکری ز عشّاق آورندشرح عشّاق اندر اوراق آورند
{{ب| تا برآرند این گدایان سلوک‌|پای کوبان نعره‌ی «أین الملوک» <ref>شهریاران کجایند تا دولت گدایان حضرت سلطان عشق را ببینند؟.</ref> }}
خاصه شرح حال شاهنشاه عشق‌مقتدای شرع و خضر راه عشق
 
تا بدانند آن امام خوش خصال‌پا چسان هِشت اندر آن دار الوصال
{{ب| خاک بر فرق تن خاکی کنند|جای در آتش ز بی‌باکی کنند }}
چیست آن دار الوصال ای مرد ره؟ساحت میدان و طرف قتلگاه
 
اوفتاده غرق خون، بالای هم‌کشتگان راه او، در هر قدم
{{ب| در میان ذکری ز عشّاق آورند|شرح عشّاق اندر اوراق آورند }}
پیش او جسم جوانان، ریزریزاز سنان و خنجر و شمشیر تیز
 
پشت سر، بر سینه و بر سر زنان‌بی‌پدر طفلان و بی‌شوهر، زنان
{{ب| خاصه شرح حال شاهنشاه عشق‌|مقتدای شرع و خضر راه عشق }}
دشمنان، گرم شرار افروختن‌خیمه‌گاهش، مستعدّ سوختن
 
چشم سوی رزمگاه از یک طرف‌سوی بیمارش نگاه از یک طرف
{{ب| تا بدانند آن امام خوش خصال‌|پا چسان هِشت اندر آن دار الوصال }}
انقلاب و محنت و تاب و طپش‌التهاب و زحمت و جوع <ref>جوع: گرسنگی.</ref> و عطش
 
با بلاهایی که بودش نو به نوهم چنانش رخش همّت گرم رو
{{ب| چیست آن دار الوصال ای مرد ره؟|ساحت میدان و طرف قتلگاه }}
چشم بر دیدار و گوشش بر نداتا کند تن را فدا، جانش فدا
 
نی ز اکبر نه ز اصغر یاد اوجمله محو خاطر آزاد او
{{ب| اوفتاده غرق خون، بالای هم‌|کشتگان راه او، در هر قدم }}
سرخوش از اتمام و انجام عهودشاهد غیبش هم آغوش شهود
 
گشت تیغ لا مثالش، گرم سیراز پی اثبات حقّ و نفی غیر
{{ب| پیش او جسم جوانان، ریزریز|از سنان و خنجر و شمشیر تیز }}
ریخت بر خاک از جلادت خون شرک‌شست ز آب وحدت از دین رنگ و چرک
 
جبرئیل آمد که ای سلطان عشق‌یکه تاز عرصه‌ی میدان عشق
{{ب| پشت سر، بر سینه و بر سر زنان‌|بی‌پدر طفلان و بی‌شوهر، زنان }}
دارم از حق بر تو ای فرّخ امام‌هم سلام و هم تحیّت، هم پیام
 
گوید ای جان، حضرتِ جان آفرین‌مرا ترا بر جسم و بر جان، آفرین
{{ب| دشمنان، گرم شرار افروختن‌|خیمه‌گاهش، مستعدّ سوختن }}
محکمی‌ها از تو میثاق مراست‌رو سپیدی از تو عشاق مراست
 
هرچه بودت داده‌یی اندر رهم‌در رهت من هر چه دارم می‌دهم
{{ب| چشم سوی رزمگاه از یک طرف‌|سوی بیمارش نگاه از یک طرف }}
شاه گفت: ای محرم اسرار مامحرم اسرار ما از یار ما  
 
گرچه تو محرم به صاحبخانه‌یی‌لیک تا اندازه‌یی، بیگانه‌یی!
{{ب| انقلاب و محنت و تاب و طپش‌|التهاب و زحمت و جوع <ref>جوع: گرسنگی.</ref> و عطش }}
آنکه از پیشش سلام آورده‌یی‌و آنکه از نزدش پیام آورده‌یی
 
بی‌حجاب اینک هم آغوش من‌ست‌بی‌تو، رازش جمله در گوش من‌ست
{{ب| با بلاهایی که بودش نو به نو|هم چنانش رخش همّت گرم رو }}
از میان رفت آن منی و آن تویی‌شد یکی مقصود و بیرون شد دویی
 
جبرئیلا رفتنت زینجا نکوست‌پرده کم شو در میان ما و دوست
{{ب| چشم بر دیدار و گوشش بر ندا|تا کند تن را فدا، جانش فدا }}
رنجش طبع مرا مایل مشودر میان ما و او، حایل مشو
 
از سر زین بر زمین آمد فرازوز دل و جان برد بر جانان نماز
{{ب| نی ز اکبر نه ز اصغر یاد او|جمله محو خاطر آزاد او }}
با وضویی از دل و جان شسته دست‌چار تکبیری بزد بر هرچه هست <ref> کنایه از اینکه دست از همگان شست.</ref>
 
گشته پرگل، ساجدی عمّامه‌اش‌غرقه اندر خون، نمازی جامه‌اش
{{ب| سرخوش از اتمام و انجام عهود|شاهد غیبش هم آغوش شهود }}
بر فقیه از آن رکوع و آن سجودگفت اسرار نزول و هم صعود
 
بر حکیم از آن قعود و آن قیام‌حل نمود اشکال خَرق و التیام
{{ب| گشت تیغ لا مثالش، گرم سیر|از پی اثبات حقّ و نفی غیر }}
و آن سپاه ظلم و آن احزاب جورچون شیاطین مر نمازی را، بدور
 
تیر بر بالای تیر بیدریغ‌نیزه بعد از نیزه، تیغ از بعد تیغ
{{ب| ریخت بر خاک از جلادت خون شرک‌|شست ز آب وحدت از دین رنگ و چرک }}
قصه کوته شمر ذی الجوشن رسیدگفتگو را، آتش خرمن رسید
 
ز آستین، غیرت برون آورد دست‌صفحه را شست و قلم را، سر شکست <ref>گنجینة الاسرار؛ ص 148- 167، گزینش اشعار.</ref>
{{ب| جبرئیل آمد که ای سلطان عشق‌|یکه تاز عرصه‌ی میدان عشق }}
 
{{ب| دارم از حق بر تو ای فرّخ امام‌|هم سلام و هم تحیّت، هم پیام }}
 
{{ب| گوید ای جان، حضرتِ جان آفرین‌|مرا ترا بر جسم و بر جان، آفرین }}
 
{{ب| محکمی‌ها از تو میثاق مراست‌|رو سپیدی از تو عشاق مراست }}
 
{{ب| هرچه بودت داده‌یی اندر رهم‌|در رهت من هر چه دارم می‌دهم }}
 
{{ب| شاه گفت: ای محرم اسرار ما|محرم اسرار ما از یار ما }}
 
{{ب| گرچه تو محرم به صاحبخانه‌یی‌|لیک تا اندازه‌یی، بیگانه‌یی! }}
 
{{ب| آنکه از پیشش سلام آورده‌یی‌|و آنکه از نزدش پیام آورده‌یی }}
 
{{ب| بی‌حجاب اینک هم آغوش من‌ست‌|بی‌تو، رازش جمله در گوش من‌ست }}
 
{{ب| از میان رفت آن منی و آن تویی‌|شد یکی مقصود و بیرون شد دویی }}
 
{{ب| جبرئیلا رفتنت زینجا نکوست‌|پرده کم شو در میان ما و دوست }}
 
{{ب| رنجش طبع مرا مایل مشو|در میان ما و او، حایل مشو }}
 
{{ب| از سر زین بر زمین آمد فراز|وز دل و جان برد بر جانان نماز }}
 
{{ب| با وضویی از دل و جان شسته دست‌|چار تکبیری بزد بر هرچه هست <ref> کنایه از اینکه دست از همگان شست.</ref> }}
 
{{ب| گشته پرگل، ساجدی عمّامه‌اش‌|غرقه اندر خون، نمازی جامه‌اش }}
 
{{ب| بر فقیه از آن رکوع و آن سجود|گفت اسرار نزول و هم صعود }}
 
{{ب| بر حکیم از آن قعود و آن قیام‌|حل نمود اشکال خَرق و التیام }}
 
{{ب| و آن سپاه ظلم و آن احزاب جور|چون شیاطین مر نمازی را، بدور }}
 
{{ب| تیر بر بالای تیر بیدریغ‌|نیزه بعد از نیزه، تیغ از بعد تیغ }}
 
{{ب| قصه کوته شمر ذی الجوشن رسید|گفتگو را، آتش خرمن رسید }}
 
{{ب| ز آستین، غیرت برون آورد دست‌|صفحه را شست و قلم را، سر شکست <ref>گنجینة الاسرار؛ ص 148- 167، گزینش اشعار.</ref> }}
{{پایان شعر}}
{{پایان شعر}}



نسخهٔ ‏۷ اکتبر ۲۰۱۷، ساعت ۱۲:۵۱

میرزا نور اللّه عمّان سامانی ملقب به «تاج الشعراء» از شعرای به نام نیمه‌ی دوم سده‌ی سیزده و اوایل سده‌ی چهاردهم هجری به شمار می‌رود. اگرچه پدر، عمو و جدّش از شعرای سرشناس عهد ناصری بوده و همگی در ادب و عرفان دستی داشته‌اند ولی اشتهار هیچ یک به عمّان نمی‌رسد.

عمّان سامانی در شب شنبه نوزدهم ذی الحجّه سنه‌ی 1258 ه. ق. در سامان متولّد شد و در شب سه‌شنبه مطابق دوازدهم شوال 1322 قمری وفات یافت. جنازه‌ی وی را در مسجد جامع سامان به رسم امانت به خاک می‌سپارند و بعدها براساس وصیت او، جنازه‌اش را به نجف اشرف منتقل می‌سازند. سامان در حال حاضر مرکز بخش «لار» استان چهارمحال بختیاری است که در سابق جزیی از استان اصفهان به شمار می‌رفته و بعدها به صورت استان مستقلی در آمده است. سامان علیرغم محدوده‌ی کوچک خود از نظر جغرافیایی، از دیر زمان تاکنون سرزمین علم و ادب و عشق و هنر و عرفان بوده و سخنورانی را در دامن خود پرورش داده است که برای نمونه می‌توان از شعرایی چون: عمّان، دریا، قلزم، محیط، جیحون، قطره، سحاب، نیسان، خورشید، ذره، افلاکی، کیهان، دهستان، تبیان، عرفان، حشمت و سامانی نام برد.

در مورد آثاری که از عمّان سامانی باقی مانده است بایستی از: «معراج‌نامه»، «گنجینة الاسرار»، «مخزن الدرر» و دیوان او نام برد.

دیوان خطّی او در خانواده‌ی محترم ثقفی اصفهان نگهداری می‌شود و تاکنون به زیور طبع آراسته نگردیده است.

مهمترین اثر عمّان سامانی «گنجینة الاسرار» است که به سبک و شیوه و وزن «زبدة الاسرار» صفی علیشاه ساخته و پرداخته شده است و انصافا از شاهکارهای ادب شیعی به شمار می‌رود.

عمّان سامانی مسوّدات گنجینه را به سال 1305 ه. ق. در اصفهان به تشویق و ترغیب آقا سلیمان خان نامی که رییس خواجه سرایان بوده است در طول یک سال جمع‌آوری و تدوین نموده است. در این مثنوی ماندگار، با برداشت‌های ناب عرفانی از جریان عاشورای حسینی، از حرّ، حضرت عبّاس، حضرت قاسم، حضرت علی اکبر، به میدان رفتن حضرت سیّد الشهداء و عنان‌گیری حضرت زینب و تجلّیات جمال حسینی در آیینه‌ی وجود زینبی، سفارش امام حسین (ع) در مورد حضرت سجّاد به حضرت زینب، شهادت حضرت علی اصغر و بالاخره به میدان رفتن حضرت سیّد الشهداء و جریان شهادت آن ذخیره‌ی خداوندی سخن به میان آمده است. [۱]


از این حماسه‌ی ماندگار اشعاری را برگزیده و آورده‌ایم:


گوید او چون باده خواران الست‌ هریک اندر وقت خود گشتند مست
ز انبیا و اولیا، از خاص و عام‌ عهد هریک شد به عهد خود تمام
نوبت ساقی سرمستان رسید آنکه بد پا تا به سر مست، آن رسید
آنکه بد منظور ساقی، مست شد و آنکه دل از دست برد، از دست شد
گرم شد بازار عشق ذو فنون‌ بو العجب عشقی! جنون اندر جنون
خیره شد تقوی و زیبایی به هم‌ پنجه زد درد و شکیبایی به هم
سوختن با ساختن آمد قرین‌ گشت محنت با تحمل، هم‌نشین
زجر و سازش متّحد شد، درد و صبر نور و ظلمت متّفق شد، ماه و ابر
عیش و غم مدغم [۲] شد و تریاق و زهر مهر و کین توأم شد و اشفاق [۳] و قهر [۴]
ناز معشوق و نیاز عاشقی‌ جور عذرا و رضای وامقی [۵]
گفت: اینک آمدم من ای کیا! [۶] گفت: از جان آرزومندم، بیا!
لاجرم زد خیمه عشق بی‌قرین‌ در فضای ملک آن عشق آفرین
کرد بر وی باز، درهای بلا تا کشانیدش به دشت کربلا
سرکشید از چار جانب فوج فوج‌ لشکر غم، همچنان کز بحر، موج
یافت چون سر خیل مخموران خبر کز خمار باده آید دردسر
خلوت از اغیار شد پرداخته‌ وز رقیبان، خانه خالی ساخته
محرمانِ رازِ خود را خواند، پیش‌ جمله را بنشاند، پیرامون خویش
با لب خود گوششان انباز کرد در ز صندوق حقیقت باز کرد
جمله را کرد از شراب عشق، مست‌ یادشان آورد آن عهد الست
گفت شاباش این دل آزادتان‌ باده خوردستید، بادا یادتان!
گوشه چشمی می‌نماید گاه‌گاه‌ سوی مستان می‌کند، خوش‌خوش نگاه [۷]


سرّی اندر گوش هریک، باز گفت‌ باز گفت: این راز را باید نهفت!
این وصیّت کرد با اصحاب خویش‌ تا به کلّی پرده برگیرد ز پیش
گفتشان کای سرخوشان می پرست‌ خورده می، از جامی ساقی الست
اینک آن ساغر به کف ساقی منم‌ جمله اشیاء فانی و، باقی منم
در فنای من شما هم، باقئید مژده ای مستان که مست ساقئید
لب چو بربست آن شه دلدادگان «حُرّ» ز جا جست آن سر آزادگان
گفت: کای صورتگر ارض و سما ای دلت، آیینه‌ی ایزد نما
اول این آیینه از من یافت زنگ‌ من نخست انداختم بر جام، سنگ
باید اول از پی دفع گله‌ من بجنبانم سر این سلسله
شورش اندر مغز مستان آورم‌ می به یاد می پرستان آورم
پاسخش را از دو مرجان ریخت، دُرّ گفت: «احسنت انت فی الدّارین حرّ» [۸]
قصد جانان کرد و جان بر باد داد رسم آزادی به مردان، یاد داد [۹]


باز لیلی زد به گیسو شانه را سلسله جنبان شد این دیوانه را
باز دل افراشت از مستی علم‌ شد سپهدار علم، [۱۰] جَفّ القلم [۱۱]
گشته با شور حسینی، نغمه‌گر کسوت عباسیان، [۱۲] کرده به بر
جانب اصحاب، تازان با خروش‌ مشکی از آب حقیقت پر، به دوش
کرده از شطّ یقین، آن مشک پر مست و عطشان همچو آب آور شتر
تشنه‌ی آبش، حریفان سر به سر خود ز مجموع حریفان، تشنه‌تر
چرخ ز استسقای آبش در طپش‌ برده او بر چرخ بانگ العطش [۱۳]
ای ز شطّ سوی محیط آورده آب‌ آب خود را ریختی، واپس شتاب
نیست صاحب همّتی در نشأتین [۱۴] هم قدم عبّاس را، بعد از حسین
بُد به عشاق حسینی، پیشرو پاک خاطر آی و پاک اندیش رو
روز عاشورا به چشم پر ز خون‌ مشک بر دوش آمد از شطّ چون برون
شد به سوی تشنه کامان، رهسپر تیر باران بلا را شد سپر
پس فرو بارید بر وی تیر تیز مشک شد بر حالت او اشک ریز!
اشک چندان ریخت بر وی چشم مشک‌ تا که چشم مشک، خالی شد ز اشک!
تا قیامت تشنه کامان ثواب‌ می‌خورند از رشحه‌ی آن مشک، آب
بر زمین آب تعلّق پاک ریخت‌ وز تعیّن بر سر آن، خاک ریخت
هستیش را دست از مستی فشاند جز حسین اندر میان، چیزی نماند [۱۵]


تا که اکبر با رخ افروخته‌ خرمن آزادگان را سوخته
ماه رویش، کرده از غیرت، عرق‌ همچو شبنم، صبحدم بر گل ورق
آمد و افتاد از ره، با شتاب‌ همچو طفل اشک، بر دامان باب
کای پدر جان! همرهان بستند بار ماند بار افتاده اندر رهگذار
دیر شد هنگام رفتن ای پدر رخصتی گر هست باری زودتر
گفت: کای فرزند مقبل آمدی‌ آفت جان، رهزن دل آمدی
کرده‌یی از حق، تجلّی ای پسر زین تجلّی، فتنه‌ها داری به سر
راست بهر فتنه، قامت کرده‌یی‌ وه کزین قامت، قیامت کرده‌یی
نرگست با لاله در طنازی‌ست‌ سنبلت با ارغوان در بازی‌ست
از رخت مست غرورم می‌کنی‌ از مراد خویش دورم می‌کنی
بیش از این بابا! دلم را خون مکن‌ زاده‌ی لیلی، مرا مجنون مکن
همچو چشم خود به قلب دل متاز همچو زلف خود، پریشانم مساز
حایل [۱۶] ره، مانع مقصد مشو بر سر راه محبت، سد مشو
«لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّی تُنْفِقُوا» بعد از آن، «مِمَّا تُحِبُّونَ» گوید او [۱۷]
نیست اندر بزم آن والا نگار از تو بهتر گوهری، بهر نثار
هرچه غیر از اوست، سدّ راه من‌ آن بت‌ست و غیرت من، بت‌شکن
آن حجاب از پیش چون دور افکنی‌ من تو هستم در حقیقت، تو منی
چون ترا او خواهد از من رو نما رو نما شو، جانب او رو، نما


خوش نباشد از تو شمشیر آختن‌ بلکه خوش باشد سپر انداختن
مژّه داری، احتیاج تیر نیست! پیش ابروی کجت، شمشیر چیست؟
تیر مهری بر دل دشمن بزن‌ تیر قهری گر بود، بر من بزن
از فنا مقصود ما عین بقاست‌ میل آن رخسار و شوق آن لقاست
شوق این غم از پی آن شادی‌ست‌ این خرابی بهر آن آبادی‌ست
پس برفت آن غیرت خورشید و ماه‌ همچو نور از چشم و جان از جسم شاه
مست گشت از ضربت تیغ و سنان‌ بی‌خودی‌ها کرد و داد از کف عنان
رو به دریا کرد دیگر آبِ جو زی پدر شد آب گوی و آب جو
اکبر آمد العطش گویان ز راه‌ از میان رزمگه تا پیش شاه
کای پدر جان، ار عطش افسرده‌ام‌ می ندانم زنده‌ام یا مرده‌ام!
این عطش رمزست و عارف، واقف است‌ سرّ حق‌ست این و عشقش کاشف‌ست
دید شاه دین که سلطان هدی‌ست‌ اکبر خود را که لبریز از خداست
عشق پاکش را، بنای سرکشی‌ست‌ آب و خاکش را هوای آتشی‌ست
شورش صهبای عشقش، در سرست‌ مستیش از دیگران افزونترست
مغز بر خود می‌شکافد، پوست را فاش می‌سازد حدیث دوست را
پس سلیمان بر دهانش بوسه کرد تا نیارد سرّ حق را فاش کرد
هرکه را اسرار حق آموختند مُهر کردند و دهانش دوختند [۱۸]


دیگر شوری به آب و گل رسید وقت میدان داری این دل رسید
موقع پا در رکاب آوردن‌ست‌ اسب عشرت را سواری کردن‌ست
تنگ شد دل، ساقی از روی صواب‌ زین می عشرت مرا پر کن رکاب
روی در میدان این دفتر کنم‌ شرح میدان رفتن شه، سر کنم
باز گویم آن شه دنیا و دین‌ سرور و سر حلقه اهل یقین
چونکه خود را یکه و تنها بدید خویشتن را دور از آن تن‌ها بدید
پا نهاد از روی همّت در رکاب‌ کرد با اسب از سر شفقت، خطاب
کای سبک پر ذو الجناح تیزتک‌ گرد نعلت، سرمه‌ی چشمه ملک
ای سماوی جلوه‌ی قدسی خرام‌ ای ز مبدأ تا معادت نیم‌گام
ای به رفتار از تفکّر تیزتر وز براق عقل، چابک خیزتر
رو به کوی دوست، منهاج [۱۹] من است‌ دیده وا کن وقت معراج من است
بُد به شب معراج آن گیتی‌فروز [۲۰] ای عجب معراج من باشد به روز!
تو بُراق آسمان پیمای من‌ روز عاشورا، شب اسرای من
پس به چالاکی به پشت زین نشست‌ این بگفت و برد سوی تیغ، دست
کای مُشَعْشَع ذو الفقار دل شکاف‌ مدتی شد تا که ماندی در غلاف
آنقدر در جای خود کردی درنگ‌ تا گرفت آیینه‌ی اسلام، زنگ
من کنم زنگ از تو پاک ای تابناک‌ کن تو این آیینه را از زنگ، پاک
من تو را صیقل دهم از آگهی‌ تا تو آن آیینه را صیقل دهی [۲۱]


خواهرش بر سینه و بر سر زنان‌ رفت تا گیرد برادر را عنان
سیل اشکش بست بر شه، راه را دود آهش کرد حیران، شاه را
در قفای شاه رفتی هر زمان‌ بانگ مهلًا مهلًاش بر آسمان
کای سوار سرگران کم کن شتاب‌ جان من لختی سبکتر زن رکاب
تا ببوسم آن رخ دلجوی تو تا ببویم آن شکنج موی تو
شه سراپا گرم شوق و مست ناز گوشه‌ی چشمی به آن سو کرد باز
دید مشکین مویی از جنس زنان‌ بر فلک دستی و دستی بر عنان
زن مگو، مرد آفرین روزگار زن مگو بنت الجلال، أخت الوقار
زن مگو، خاک درش نقش جبین‌ زن مگو دست خدا در آستین
پس ز جان بر خواهر استقبال کرد تا رخش بوسد، الف را دال کرد [۲۲]
همچو جان خود، در آغوشش کشید این سخن آهسته بر گوشش کشید:
کای عنان گیر من آیا زینبی؟ یا که آه دردمندان در شبی؟
پیش پای شوق، زنجیری مکن‌ راه عشق‌ست این، عنان‌گیری مکن
با تو هستم جان خواهر، همسفر تو به پا این راه کوبی، من به سر
خانه سوزان را تو صاحب خانه باش‌ با زنان در همرهی، مردانه باش
جان خواهر! در غمم زاری مکن‌ با صدا بهرم عزاداری مکن
معجر از سر، پرده از رخ، وا مکن‌ آفتاب و ماه را رسوا مکن
هست بر من ناگوار و ناپسند از تو زینب گر صدا گردد بلند
هرچه باشد تو علی را دختری‌ ماده شیرا! کی کم از شیر نری؟!
با زبان زینبی شاه آن چه گفت‌ با حسینی گوش، زینب می‌شنفت
با حسینی لب هرآنچ او گفت راز شه به گوش زینبی بشنید باز
گوش عشق، آری زبان خواهد ز عشق‌ فهم عشق آری بیان خواهد ز عشق
با زبان دیگر این آواز نیست‌ گوش دیگر محرم اسرار نیست
ای سخن‌گو، لحظه‌ای خاموش باش‌ ای زبان، از پای تا سرگوش باش
تا ببینم از سر صدق و صواب‌ شاه را، زینب چه می‌گوید جواب
گفت زینب در جواب آن شاه را: کای فروزان کرده مهر و ماه را
عشق را، از یک مشیمه [۲۳] زاده‌ایم‌ لب به یک پستان غم بنهاده‌ایم
تربیت بوده‌ست بر یک دوشمان‌ پرورش در جیب یک آغوشمان
تا کنیم این راه را مستانه طی‌ هر دو از یک جام خوردستیم می
هر دو در انجام طاعت کاملیم‌ هر یکی امر دگر را حاملیم
تو شهادت جستی ای سبط رسول‌ من اسیری را به جان کردم قبول
خودنمایی کن که طاقت طاق شد جان، تجلّی تو را مشتاق شد
حالتی زین به، برای سیر نیست‌ خودنمایی کن در اینجا غیر نیست
شرحی ای صدر جهان این سینه را عکسی‌ای دارای حسن، آیینه را
قابل اسرار دید آن سینه را مستعّدِ جلوه، آن آیینه را
ملک هستی منهدم یکباره کرد پرده‌ی پندار او را پاره کرد
معنی اندر لوح صورت، نقش بست‌ آن چه از جان خاست اندر دل نشست
خیمه زد در ملک جانش شاه غیب‌ شسته شد ز آب یقینش زنگ ریب
معنی خود را به چشم خویش دید صورت آینده را از پیش دید
آفتابی کرد در زینب ظهور ذرّه‌یی ز آن، آنش وادیّ طور
شد عیان در طور جانش رایتی‌ خَرَّ موسی صَعقاً [۲۴] ز آن آیتی
عین زینب دید زینب را به عین‌ بلکه با عین حسین عین حسین
طلعت جان را به چشم جسم دید در سراپای مسمّی اسم دید
غیب بین گردید با چشم شهود خواند بر لوح وفا، نقش عهود
دید تابی در خود و بی‌تاب شد دیده‌ی خورشید بین پر آب شد
صورت حالش پریشانی گرفت‌ دست بی‌تابی به پیشانی گرفت
خواست تا بر خرمن جنس زنان‌ آتش اندازد «انَا الاعلی» زنان
دید شه لب را به دندان می‌گزد کز تو این جا پرده‌داری می‌سزد
رخ ز بی‌تابی، نمی‌تابی چرا؟ در حضور دوست، بی‌تابی چرا؟
کرد خودداری ولی تابش نبود ظرفیت در خورد آن آبش نبود
از تجلّی‌های آن سرو سهی‌ خواست تا زینب کند قالب تهی
سایه‌سان بر پای آن پاک اوفتاد صیحه‌زن غش کرد و بر خاک اوفتاد
از رکاب ای شهسوار حق‌پرست‌ پای خالی کن که زینب شد ز دست
شد پیاده، بر زمین زانو نهاد بر سر زانو، سر بانو نهاد
پس در آغوشش نشانید و نشست‌ دست بر دل زد، دل آوردش به دست
گفت‌وگو کردند با هم متّصل‌ این به آن و آن به این، از راه دل
دیگر اینجا گفت‌وگو را راه نیست‌ پرده افکندند و کس را راه نیست [۲۵]


ساقی ای قربان چشم مست تو چند چشم می کشان بر دست تو؟
در فکن آن آب عشرت را به جام‌ بیش از این مپسند ما را تشنه کام
تا برآرند این گدایان سلوک‌ پای کوبان نعره‌ی «أین الملوک» [۲۶]
خاک بر فرق تن خاکی کنند جای در آتش ز بی‌باکی کنند
در میان ذکری ز عشّاق آورند شرح عشّاق اندر اوراق آورند
خاصه شرح حال شاهنشاه عشق‌ مقتدای شرع و خضر راه عشق
تا بدانند آن امام خوش خصال‌ پا چسان هِشت اندر آن دار الوصال
چیست آن دار الوصال ای مرد ره؟ ساحت میدان و طرف قتلگاه
اوفتاده غرق خون، بالای هم‌ کشتگان راه او، در هر قدم
پیش او جسم جوانان، ریزریز از سنان و خنجر و شمشیر تیز
پشت سر، بر سینه و بر سر زنان‌ بی‌پدر طفلان و بی‌شوهر، زنان
دشمنان، گرم شرار افروختن‌ خیمه‌گاهش، مستعدّ سوختن
چشم سوی رزمگاه از یک طرف‌ سوی بیمارش نگاه از یک طرف
انقلاب و محنت و تاب و طپش‌ التهاب و زحمت و جوع [۲۷] و عطش
با بلاهایی که بودش نو به نو هم چنانش رخش همّت گرم رو
چشم بر دیدار و گوشش بر ندا تا کند تن را فدا، جانش فدا
نی ز اکبر نه ز اصغر یاد او جمله محو خاطر آزاد او
سرخوش از اتمام و انجام عهود شاهد غیبش هم آغوش شهود
گشت تیغ لا مثالش، گرم سیر از پی اثبات حقّ و نفی غیر
ریخت بر خاک از جلادت خون شرک‌ شست ز آب وحدت از دین رنگ و چرک
جبرئیل آمد که ای سلطان عشق‌ یکه تاز عرصه‌ی میدان عشق
دارم از حق بر تو ای فرّخ امام‌ هم سلام و هم تحیّت، هم پیام
گوید ای جان، حضرتِ جان آفرین‌ مرا ترا بر جسم و بر جان، آفرین
محکمی‌ها از تو میثاق مراست‌ رو سپیدی از تو عشاق مراست
هرچه بودت داده‌یی اندر رهم‌ در رهت من هر چه دارم می‌دهم
شاه گفت: ای محرم اسرار ما محرم اسرار ما از یار ما
گرچه تو محرم به صاحبخانه‌یی‌ لیک تا اندازه‌یی، بیگانه‌یی!
آنکه از پیشش سلام آورده‌یی‌ و آنکه از نزدش پیام آورده‌یی
بی‌حجاب اینک هم آغوش من‌ست‌ بی‌تو، رازش جمله در گوش من‌ست
از میان رفت آن منی و آن تویی‌ شد یکی مقصود و بیرون شد دویی
جبرئیلا رفتنت زینجا نکوست‌ پرده کم شو در میان ما و دوست
رنجش طبع مرا مایل مشو در میان ما و او، حایل مشو
از سر زین بر زمین آمد فراز وز دل و جان برد بر جانان نماز
با وضویی از دل و جان شسته دست‌ چار تکبیری بزد بر هرچه هست [۲۸]
گشته پرگل، ساجدی عمّامه‌اش‌ غرقه اندر خون، نمازی جامه‌اش
بر فقیه از آن رکوع و آن سجود گفت اسرار نزول و هم صعود
بر حکیم از آن قعود و آن قیام‌ حل نمود اشکال خَرق و التیام
و آن سپاه ظلم و آن احزاب جور چون شیاطین مر نمازی را، بدور
تیر بر بالای تیر بیدریغ‌ نیزه بعد از نیزه، تیغ از بعد تیغ
قصه کوته شمر ذی الجوشن رسید گفتگو را، آتش خرمن رسید
ز آستین، غیرت برون آورد دست‌ صفحه را شست و قلم را، سر شکست [۲۹]



منابع

دانشنامه‌ی شعر عاشورایی، محمدزاده، ج‌ 2، ص: 1005-1013.

پی نوشت

  1. گنجینة الاسرار، مقدمه با تلخیص، ص 20- 11.
  2. مدغم شدن: درهم شدن.
  3. اشفاق: محبت.
  4. قهر: عداوت.
  5. عذرا و وامق: دو دلداده. عذرا نام معشوقه وامق است که کنیزکی بود در زمان اسکندر ذو القرنین.
  6. کیا: پادشاه بزرگ.
  7. گنجینة الاسرار؛ ص 73- 79 گزینش اشعار.
  8. آفرین بر تو که در هر دو سرای آزاد مردی.
  9. گنجینة الاسرار؛ ص 85- 89.
  10. منظور حضرت ابا الفضل (ع) است.
  11. جفّ القلم: خشک شد قلم. کنایه از این است که اسرار را نباید ابراز کرد و بایستی دم در کشید.
  12. لباس عباسیان به رنگ سیاه بود.
  13. کنایه از عطش زیاد و تشنگی خارق‌العاده‌ای عالم هستی نسبت به آن چشمه‌ی حیات‌بخش است. در حالی که به ظاهر بانگ العطش او به چرخ می‌رسید!
  14. کنایه از دنیا و آخرت است.
  15. گنجینة الاسرار؛ ص 94- 101 گزینش اشعار.
  16. حایل: جلوگیر، مانع.
  17. اشاره است به آیه 92 از سوره آل عمران. شما هرگز به مقام نیکوکاران و خاصّان خدا نخواهید رسید مگر از آنچه دوست می‌دارید در راه خدا انفاق کنید.
  18. گنجینة الاسرار؛ ص 11- 125، گزینش اشعار.
  19. منهاج: طریقه‌ی مستقیم.
  20. اشاره است به معراج رسول اللّه (ص) در لیلة الاسری.
  21. گنجینة الاسرار؛ ص 126- 129.
  22. کنایه از خم کردن قامت است.
  23. مشیمه: بچه‌دان، پرده‌ای که کودک قبل از به دنیا آمدن در آن قرار دارد.
  24. اشاره است به آیه‌ی 143 سوره‌ی اعراف: «وَ لَمَّا جاءَ مُوسی لِمِیقاتِنا وَ کَلَّمَهُ رَبُّهُ قالَ رَبِّ أَرِنِی أَنْظُرْ إِلَیْکَ قالَ لَنْ تَرانِی وَ لکِنِ انْظُرْ إِلَی الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَکانَهُ فَسَوْفَ تَرانِی فَلَمَّا تَجَلَّی رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَکًّا وَ خَرَّ مُوسی صَعِقاً فَلَمَّا أَفاقَ قالَ سُبْحانَکَ تُبْتُ إِلَیْکَ وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِینَ.» چون موسی با هفتاد نفر از قومش به وعده‌گاه ما آمد و خدا با وی سخن گفت، عرض کرد: خدایا خود را به من آشکار بنما که تو را مشاهده کنم. خدا فرمود: هرگز مرا نخواهی دید و لیکن به کوه بنگر اگر آن به جای خود برقرار تواند ماند تو نیز مرا خواهی دید. پس نور حق به کوه تجلّی کرد کوه را متلاشی ساخت و موسی بیهوش افتاد سپس که به هوش آمد عرض کرد: خدایا تو منزّهی، به درگاه تو توبه کردم و منم نخستین ایمان آورندگان.
  25. گنجینة الاسرار؛ ص 130- 137.
  26. شهریاران کجایند تا دولت گدایان حضرت سلطان عشق را ببینند؟.
  27. جوع: گرسنگی.
  28. کنایه از اینکه دست از همگان شست.
  29. گنجینة الاسرار؛ ص 148- 167، گزینش اشعار.