سنایی غزنوی‌: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی حسین
پرش به ناوبری پرش به جستجو
بدون خلاصۀ ویرایش
جزبدون خلاصۀ ویرایش
خط ۸: خط ۸:


نکته‌ی دیگر در باب مذهب اوست، که اگر چه در برخی اشعارش خلفاء را مدح گفته است اما از ستایش خاص او در مدح حضرت علی (ع) و فرزندانش به روشنی برمی‌آید که به این امام همام و خاندان مطهرش اعتقاد شدیدی داشته است و اشعارش گواه محکمی بر تشیّع اوست. <ref>دائرة المعارف تشیّع؛ ذیل کلمه سنایی. دیوان حکیم سنایی غزنوی؛ تلخیص از مقدمه.</ref>
نکته‌ی دیگر در باب مذهب اوست، که اگر چه در برخی اشعارش خلفاء را مدح گفته است اما از ستایش خاص او در مدح حضرت علی (ع) و فرزندانش به روشنی برمی‌آید که به این امام همام و خاندان مطهرش اعتقاد شدیدی داشته است و اشعارش گواه محکمی بر تشیّع اوست. <ref>دائرة المعارف تشیّع؛ ذیل کلمه سنایی. دیوان حکیم سنایی غزنوی؛ تلخیص از مقدمه.</ref>


'''دریغا گویی از نااهلی روزگار:'''
'''دریغا گویی از نااهلی روزگار:'''
{{شعر}}
{{شعر}}
{{ب| جهان پر درد می‌بینم دوا کودل خوبان عالم را وفا کو }}
{{ب| جهان پر درد می‌بینم دوا کو|دل خوبان عالم را وفا کو }}


{{ب| ور از دوزخ همی ترسی شب و روزدلت پر درد و رخ چون کهربا کو }}
{{ب| ور از دوزخ همی ترسی شب و روز|دلت پر درد و رخ چون کهربا کو }}


{{ب| بهشت عدن را بتوان خریدن‌و لیکن خواجه را در کف بها کو  }}
{{ب| بهشت عدن را بتوان خریدن‌|و لیکن خواجه را در کف بها کو  }}


{{ب| خرد گر پیشوای عقل باشدپس این واماندگان را پیشوا کو }}
{{ب| خرد گر پیشوای عقل باشد|پس این واماندگان را پیشوا کو }}


{{ب| سراسر جمله عالم پر یتیمست‌یتیمی در عرب چون مصطفا کو }}
{{ب| سراسر جمله عالم پر یتیمست‌|یتیمی در عرب چون مصطفا کو }}


{{ب| سراسر جمله عالم پر ز شیرست‌ولی شیری چو حیدر باسخا کو }}
{{ب| سراسر جمله عالم پر ز شیرست‌|ولی شیری چو حیدر باسخا کو }}


{{ب| سراسر جمله عالم پر زنانندزنی چون فاطمه خیر النسا کو }}
{{ب| سراسر جمله عالم پر زنانند|زنی چون فاطمه خیر النسا کو }}


{{ب| سراسر جمله عالم پر شهیدست‌شهیدی چون حسین کربلا کو }}
{{ب| سراسر جمله عالم پر شهیدست‌|شهیدی چون حسین کربلا کو }}


{{ب| سراسر جمله عالم پر امامست‌امامی چون علی موسی الرضا کو }}
{{ب| سراسر جمله عالم پر امامست‌|امامی چون علی موسی الرضا کو }}


{{ب| سراسر جمله عالم پر ز مردست‌ولی مردی چو موسی با عصا کو }}
{{ب| سراسر جمله عالم پر ز مردست‌|ولی مردی چو موسی با عصا کو }}


{{ب| سراسر جمله عالم پر حدیثست‌حدیثی چون حدیث مصطفا کو }}
{{ب| سراسر جمله عالم پر حدیثست‌|حدیثی چون حدیث مصطفا کو }}


{{ب| سراسر جمله عالم پر ز عشقست‌ولی عشق حقیقی با خدا کو }}
{{ب| سراسر جمله عالم پر ز عشقست‌|ولی عشق حقیقی با خدا کو }}


{{ب| سراسر جمله عالم پر ز پیرست‌ولی پیری چو خضر با صفا کو }}
{{ب| سراسر جمله عالم پر ز پیرست‌|ولی پیری چو خضر با صفا کو }}


{{ب| سراسر جمله عالم پر ز حُسنست‌ولی حُسنی چو یوسف دلربا کو }}
{{ب| سراسر جمله عالم پر ز حُسنست‌|ولی حُسنی چو یوسف دلربا کو }}


{{ب| سراسر جمله عالم پر ز دردست‌ولی دردی چو ایوب و دوا کو }}
{{ب| سراسر جمله عالم پر ز دردست‌|ولی دردی چو ایوب و دوا کو }}


{{ب| سراسر جمله عالم پر ز تختست‌ولی تخت سلیمان و هوا کو }}
{{ب| سراسر جمله عالم پر ز تختست‌|ولی تخت سلیمان و هوا کو }}


{{ب| سراسر جمله عالم پر ز مرغست‌ولی مرغی چو بلبل با نوا کو }}
{{ب| سراسر جمله عالم پر ز مرغست‌|ولی مرغی چو بلبل با نوا کو }}


{{ب| سراسر جمله عالم پر ز پیکست‌ولی پیکی چو عمر بادپا کو }}
{{ب| سراسر جمله عالم پر ز پیکست‌|ولی پیکی چو عمر بادپا کو }}


{{ب| سراسر جمله عالم پر ز مرکب‌ولی مرکب چو دلدل خوش روا کو }}
{{ب| سراسر جمله عالم پر ز مرکب‌|ولی مرکب چو دلدل خوش روا کو }}


{{ب| سراسر کان گیتی پر ز مس شدز مس هم زر نیامد کیمیا کو }}
{{ب| سراسر کان گیتی پر ز مس شد|ز مس هم زر نیامد کیمیا کو }}


{{ب| سنایی نام بتوان کرد خود راولیکن چون سنانیشان سنا کو <ref> دیوان حکیم سنایی غزنوی؛ ص 289.</ref> }}
{{ب| سنایی نام بتوان کرد خود را|ولیکن چون سنانیشان سنا کو <ref> دیوان حکیم سنایی غزنوی؛ ص 289.</ref> }}
{{پایان شعر}}
{{پایان شعر}}


'''صفت قتل حسین (ع) به اشاره یزید:'''
'''صفت قتل حسین (ع) به اشاره یزید:'''
{{شعر}}
{{شعر}}
{{ب| پسر مرتضی امیر حسین‌که چنونی نبود در کونین }}
{{ب| پسر مرتضی امیر حسین‌|که چنونی نبود در کونین }}


{{ب| اصل او در زمین علّیّین‌فرع او اندر آسمان یقین }}
{{ب| اصل او در زمین علّیّین‌|فرع او اندر آسمان یقین }}


{{ب| اصل و فرعش همه وفا و عطاعفو و خشمش همه سکون و رضا }}
{{ب| اصل و فرعش همه وفا و عطا|عفو و خشمش همه سکون و رضا }}


{{ب| خُلق او همچو خُلق پاک پدرخُلق او همچو خُلق پیغمبر }}
{{ب| خُلق او همچو خُلق پاک پدر|خُلق او همچو خُلق پیغمبر }}


{{ب| مصطفی مرو را کشیده به دوش‌مرتضی پروریده در آغوش }}
{{ب| مصطفی مرو را کشیده به دوش‌|مرتضی پروریده در آغوش }}


{{ب| بر رخش انس یافته زهراکرده بر جانش سال و ماه دعا }}
{{ب| بر رخش انس یافته زهرا|کرده بر جانش سال و ماه دعا }}


{{ب| به سر و روی و سینه در دیدارراست مانند احمد مختار }}
{{ب| به سر و روی و سینه در دیدار|راست مانند احمد مختار }}


{{ب| دُرّی از بحر مصطفی بوده‌صدفش پشت مرتضی بوده }}
{{ب| دُرّی از بحر مصطفی بوده‌|صدفش پشت مرتضی بوده }}


{{ب| عقل دربند عهد و پیمانش‌بوده جبریل مهد جنبانش }}
{{ب| عقل دربند عهد و پیمانش‌|بوده جبریل مهد جنبانش }}


{{ب| دشمنان قصد جان او کردندتا دمار از تنش برآوردند  }}
{{ب| دشمنان قصد جان او کردند|تا دمار از تنش برآوردند  }}


{{ب| عمر و عاص <ref> احتمالا منظور شاعر از عمرو عاص در این ابیات عمر بن سعد بوده است.</ref> از فساد رأیی زدشرع را خیره پشت پایی زد }}
{{ب| عمر و عاص <ref> احتمالا منظور شاعر از عمرو عاص در این ابیات عمر بن سعد بوده است.</ref> از فساد رأیی زد|شرع را خیره پشت پایی زد }}


{{ب| بر یزید پلید بیعت کردتا که از خاندان برآرد گرد }}
{{ب| بر یزید پلید بیعت کرد|تا که از خاندان برآرد گرد }}


{{ب| شرم و آزرم جملگی بگذاشت‌جمعی از دشمنان بر او بگماشت }}
{{ب| شرم و آزرم جملگی بگذاشت‌|جمعی از دشمنان بر او بگماشت }}


{{ب| تا مر او را به نامه و به جبل‌از مدینه کشند در مِنْهَل <ref> منهل: آبخور، آبشخور. گور، قبر.</ref> }}
{{ب| تا مر او را به نامه و به جبل‌|از مدینه کشند در مِنْهَل <ref> منهل: آبخور، آبشخور. گور، قبر.</ref> }}


{{ب| کربلا چون مقام و منزل ساخت‌ناگه آل زیاد بروی تاخت }}
{{ب| کربلا چون مقام و منزل ساخت‌|ناگه آل زیاد بروی تاخت }}


{{ب| راه آب فرات بربستنددل او زان عنا <ref> عنا با عناء: رنج، زحمت، مشقت. اندوخته و غصه.</ref> و غم خستند }}
{{ب| راه آب فرات بربستند|دل او زان عنا <ref> عنا با عناء: رنج، زحمت، مشقت. اندوخته و غصه.</ref> و غم خستند }}


{{ب| عمر و عاص و یزید بد اختربر آب برفکنده سپر }}
{{ب| عمر و عاص و یزید بد اختر|بر آب برفکنده سپر }}


{{ب| شمر و عبید اللّه و زیاد لعین‌روحشان جفت باد با نفرین }}
{{ب| شمر و عبید اللّه و زیاد لعین‌|روحشان جفت باد با نفرین }}


{{ب| برکشیدند تیغ، بی‌آزرم‌نز خدا ترس و نه ز مردم شرم }}
{{ب| برکشیدند تیغ، بی‌آزرم‌|نز خدا ترس و نه ز مردم شرم }}


{{ب| سرش از تن به تیغ ببریدندو اندر آن فعل، سود می‌دیدند }}
{{ب| سرش از تن به تیغ ببریدند|و اندر آن فعل، سود می‌دیدند }}


{{ب| تنش از تیغ خصم پاره شده‌آل مروان بر او نظاره شده }}
{{ب| تنش از تیغ خصم پاره شده‌|آل مروان بر او نظاره شده }}


{{ب| به دمشق اندرون، یزید پلیدمنتظر بود تا سرش برسید }}
{{ب| به دمشق اندرون، یزید پلید|منتظر بود تا سرش برسید }}


{{ب| پیش بنهاد و شادمانی کردتکیه بر دُنیی و امانی <ref> امانی: آرزوها.</ref> کرد }}
{{ب| پیش بنهاد و شادمانی کرد|تکیه بر دُنیی و امانی <ref> امانی: آرزوها.</ref> کرد }}


{{ب| بیتی از قول خویش انشا کردکین دیرینه جست و انهاء <ref>انهاء: خبر دادن.</ref> کرد }}
{{ب| بیتی از قول خویش انشا کرد|کین دیرینه جست و انهاء <ref>انهاء: خبر دادن.</ref> کرد }}


{{ب| دست شومش بر آن لب و دندان‌زد قضیب <ref>قضیب: چوبدستی، شاخه درخت.</ref> از نشاط و لب خندان }}
{{ب| دست شومش بر آن لب و دندان‌|زد قضیب <ref>قضیب: چوبدستی، شاخه درخت.</ref> از نشاط و لب خندان }}


{{ب| کینه‌ی خزرج و حدیث اسَل <ref>اسَل: نی، نیزه حدیث اسل: ماجرای سر نیزه و سر امام.</ref> و آن مکافات زشت و دست عمل }}
{{ب| کینه‌ی خزرج و حدیث اسَل <ref>اسَل: نی، نیزه حدیث اسل: ماجرای سر نیزه و سر امام.</ref> و آن مکافات زشت و دست عمل }}


{{ب| کین آباء بتوخته <ref> بتوخته: جمع کرده، اندوخته.</ref> ز حسین‌خاصه کینه‌های بدر و حُنین }}
{{ب| کین آباء بتوخته <ref> بتوخته: جمع کرده، اندوخته.</ref> ز حسین‌|خاصه کینه‌های بدر و حُنین }}


{{ب| شهربانو و زینب گریان‌مانده در فعل ناکسان حیران }}
{{ب| شهربانو و زینب گریان‌|مانده در فعل ناکسان حیران }}


{{ب| سر برهنه بر اشتر و پالان‌پیش ایشان ز درد دل نالان }}
{{ب| سر برهنه بر اشتر و پالان‌|پیش ایشان ز درد دل نالان }}


{{ب| علی الاصغر <ref>علی الاصغر: منظور حضرت سجاد (ع) است.</ref> ایستاده به پاو آن سگان ظلم را بداده رضا }}
{{ب| علی الاصغر <ref>علی الاصغر: منظور حضرت سجاد (ع) است.</ref> ایستاده به پا|و آن سگان ظلم را بداده رضا }}


{{ب| عمرو عاص و یزید و ابن زیادهمچو قوم ثمود و صالح و عاد }}
{{ب| عمرو عاص و یزید و ابن زیاد|همچو قوم ثمود و صالح و عاد }}


{{ب| بر جفا کرده آن سگان اصراررفته از حقد بر ره انکار }}
{{ب| بر جفا کرده آن سگان اصرار|رفته از حقد بر ره انکار }}


{{ب| عالمی بر جفا دلیر شده‌روبَهِ مرده شرزه شیر شده }}
{{ب| عالمی بر جفا دلیر شده‌|روبَهِ مرده شرزه شیر شده }}


{{ب| کافران چون در اول پیکارشده از زخم ذو الفقار فگار  }}
{{ب| کافران چون در اول پیکار|شده از زخم ذو الفقار فگار  }}


{{ب| همه را بر دل از علی صد داغ‌شده یکسر قریش طاغی و باغ <ref>طاغی و باغ؛ از حد گذرنده، طغیان کننده، ستمکار.</ref> }}
{{ب| همه را بر دل از علی صد داغ‌|شده یکسر قریش طاغی و باغ <ref>طاغی و باغ؛ از حد گذرنده، طغیان کننده، ستمکار.</ref> }}


{{ب| کین خود باز خواسته ز حسین‌شده قانع بدین شماتت و شین }}
{{ب| کین خود باز خواسته ز حسین‌|شده قانع بدین شماتت و شین }}


{{ب| هیچ ناورد، در ره بیدادمصطفی را و مرتضی را یاد }}
{{ب| هیچ ناورد، در ره بیداد|مصطفی را و مرتضی را یاد }}


{{ب| یکسو انداخته مجامله رازشت کرده ره معامله را }}
{{ب| یکسو انداخته مجامله را|زشت کرده ره معامله را }}


{{ب| کرده دوزخ برای خویش معَد <ref>معّد: آماده.</ref> بو الحکم <ref>بو الحکم: کنیه ابو جهل است.</ref> را گزید، بر احمد }}
{{ب| کرده دوزخ برای خویش معَد <ref>معّد: آماده.</ref>| بو الحکم <ref>بو الحکم: کنیه ابو جهل است.</ref> را گزید، بر احمد }}


{{ب| راه آزرم و شرم بر بسته‌عهد و پیمان شرع بشکسته }}
{{ب| راه آزرم و شرم بر بسته‌|عهد و پیمان شرع بشکسته }}


{{ب| هر که راضی شود به کرده‌ی زشت‌نزد آن کس چه دوزخ و چه بهشت }}
{{ب| هر که راضی شود به کرده‌ی زشت‌|نزد آن کس چه دوزخ و چه بهشت }}


{{ب| مرد عاقل بر آن کسی خنددکز پی خویش نار بپسندد <ref>حدیقه الحقیقه؛ ص 266.</ref> }}
{{ب| مرد عاقل بر آن کسی خندد|کز پی خویش نار بپسندد <ref>حدیقه الحقیقه؛ ص 266.</ref> }}
{{پایان شعر}}
{{پایان شعر}}


{{شعر}}
{{شعر}}
{{ب| حَبَّذا کربلا و آن تعظیم‌کز بهشت آورد به خلق نسیم }}
{{ب| حَبَّذا کربلا و آن تعظیم‌|کز بهشت آورد به خلق نسیم }}


{{ب| و آن تن سر بریده در گِل و خاک‌و آن عزیزان به تیغ دلها چاک }}
{{ب| و آن تن سر بریده در گِل و خاک‌|و آن عزیزان به تیغ دلها چاک }}


{{ب| و آن تن سر به خاک غلطیده‌تن بی‌سر بسی بد افتاده }}
{{ب| و آن تن سر به خاک غلطیده‌|تن بی‌سر بسی بد افتاده }}


{{ب| و آن گُزینِ همه جهان کشته‌در گِل و خون تنش بیاغشته }}
{{ب| و آن گُزینِ همه جهان کشته‌|در گِل و خون تنش بیاغشته }}


{{ب| و آن چنان ظالمان بدکردارکرده بر ظلم خویشتن اصرار }}
{{ب| و آن چنان ظالمان بدکردار|کرده بر ظلم خویشتن اصرار }}


{{ب| حرمت دین و خاندان رسول‌جمله برداشته ز جهل و فضول }}
{{ب| حرمت دین و خاندان رسول‌|جمله برداشته ز جهل و فضول }}


{{ب| تیغها لعلگون ز خون حسین‌چه بود در جهان بتر زین شین؟ <ref>شین: عیب و زشتی.</ref> }}
{{ب| تیغها لعلگون ز خون حسین‌|چه بود در جهان بتر زین شین؟ <ref>شین: عیب و زشتی.</ref> }}


{{ب| ز خم شمشیر و نیزه و پیکان‌بر سر نیزه، سر به جای سنان }}
{{ب| ز خم شمشیر و نیزه و پیکان‌|بر سر نیزه، سر به جای سنان }}


{{ب| کرده آل زیاد و شمر لعین‌ابتدای چنین تبه در دین }}
{{ب| کرده آل زیاد و شمر لعین‌|ابتدای چنین تبه در دین }}


{{ب| آل یاسین بداده یکسر جان‌عاجز و خوار و بی‌کس و عطشان }}
{{ب| آل یاسین بداده یکسر جان‌|عاجز و خوار و بی‌کس و عطشان }}


{{ب| مصطفی جامه جمله بدریده‌علی از دیده خون بباریده }}
{{ب| مصطفی جامه جمله بدریده‌|علی از دیده خون بباریده }}


{{ب| فاطمه روی را خراشیده‌خون بباریده بی‌حد از دیده }}
{{ب| فاطمه روی را خراشیده‌|خون بباریده بی‌حد از دیده }}


{{ب| حسن از زخم کرده سینه کبودزینب از دیده‌ها برانده دو رود }}
{{ب| حسن از زخم کرده سینه کبود|زینب از دیده‌ها برانده دو رود }}


{{ب| هر که بدگوی آن سگان باشددان که او شاه آن جهان باشد }}
{{ب| هر که بدگوی آن سگان باشد|دان که او شاه آن جهان باشد }}


{{ب| باد به دوستان او رحمت‌باد بر دشمنان او لعنت }}
{{ب| باد به دوستان او رحمت‌|باد بر دشمنان او لعنت }}


{{ب| هر که راضی شود به کرده‌ی زشت‌نزد آن کس، چه دوزخ و چه بهشت }}
{{ب| هر که راضی شود به کرده‌ی زشت‌|نزد آن کس، چه دوزخ و چه بهشت }}


{{ب| دین به دنیا به خیره بفروشدنکند نیک و در بدی کوشد }}
{{ب| دین به دنیا به خیره بفروشد|نکند نیک و در بدی کوشد }}


{{ب| خیره، راضی شود به خون حسین‌که فزون بود وقعش از ثقلین  }}
{{ب| خیره، راضی شود به خون حسین‌|که فزون بود وقعش از ثقلین  }}


{{ب| آنکه را این خبیث خال بودمومنان را کی ابن خال بود؟ }}
{{ب| آنکه را این خبیث خال بود|مومنان را کی ابن خال بود؟ }}


{{ب| من ازین ابن خال بیزارم‌کز پدر نیز هم در آزارم }}
{{ب| من ازین ابن خال بیزارم‌|کز پدر نیز هم در آزارم }}


{{ب| پس تو گویی: یزید میرِ من است‌عمرو عاصِ پلید، پیر من است }}
{{ب| پس تو گویی: یزید میرِ من است‌|عمرو عاصِ پلید، پیر من است }}


{{ب| آن که را عمر و عاص باشد پیریا یزید پلید باشد میر }}
{{ب| آن که را عمر و عاص باشد پیر|یا یزید پلید باشد میر }}


{{ب| مستحق عذاب و نفرین است‌بدره و بد فعال و بد دین است }}
{{ب| مستحق عذاب و نفرین است‌|بدره و بد فعال و بد دین است }}


{{ب| لعنت دادگر برآن کس بادکه مر او را کند به نیکی یاد }}
{{ب| لعنت دادگر برآن کس باد|که مر او را کند به نیکی یاد }}


{{ب| من نیم دوستدار شمر و یزیدز ان قبیله منم به عهد، بعید }}
{{ب| من نیم دوستدار شمر و یزید|ز ان قبیله منم به عهد، بعید }}


{{ب| هر که راضی شود به بد کردن‌لعنتش، طوق گشت در گردن <ref> حدیقه الحقیقه؛ ص 266.</ref> }}
{{ب| هر که راضی شود به بد کردن‌|لعنتش، طوق گشت در گردن <ref> حدیقه الحقیقه؛ ص 266.</ref> }}
{{پایان شعر}}
{{پایان شعر}}



نسخهٔ ‏۱۲ ژوئیهٔ ۲۰۱۷، ساعت ۱۴:۵۶

ابو المجد، مجدود بن آدم متخلص به «سنایی» شاعر، حکیم و عارف نامدار نیمه‌ی دوم سده‌ی پنجم و نیمه‌ی نخست سده‌ی ششم هجری در سال 473 ه ق در غزنین در شرق افغانستان کنونی‌زاده شد و در همین شهر در سال 535 هجری درگذشت و همانجا به خاک سپرده شد. در زادگاهش به تحصیل علوم و معارف زمانه همّت گمارد و در این کار چنان دل سپرد که پس از چندی، در اغلب معارف عصر خویش، از ادبیات عرب گرفته تا فقه و حدیث و تفسیر و طب و نجوم و حکمت و کلام به درجه‌ی والایی رسید. خانواده‌ی او در شمار خاندانهای اصیل و اهل فضل بودند چنان که پدرش آدم، به عنوان مردی بهره‌مند از علوم و معارف زمانه صاحب مقام و اعتباری خاص بود. سنایی چه در روزگار خود و چه در سده‌های بعد همواره مورد تجلیل شاعران و ادبا و مورخان و تذکره‌نویسان گوناگون قرار گرفته و بسیاری از شعرای معاصر او و اعصار بعدی به اشعار او استشهاد کرده و او را در ردیف عنصری و معزّی و رودکی و گاه برتر از آنان شمرده‌اند.

از جمله نکات مورد توجه درباره‌ی زندگی سنایی، دگرگونی احوال و تحوّل شعر اوست چنان که از مدح سلاطینی مانند مسعود بن ابراهیم غزنوی و بهرامشاه و سلطان سنجر به معارف صوفیانه و اشعار عرفانی روی می‌آورد. وی همچون عطّار در شمار صوفیانی است که مردم را به کار و کوشش فرا خوانده و مردم را از ظاهر پرستی، دورویی، ریاکاری، مردم‌آزاری، و عوام فریبی بر حذر داشته است.

سنایی در جوانی از غزنین به خراسان سفر کرد و سالها در بلخ، سرخس، مرو، هرات و نیشابور اقامت داشت و هر جا چندی در سایه‌ی تربیت بزرگان محل، علما و مشایخ به سر آورد و در سال 518 هجری به غزنین بازگشت و تا پایان عمر در آنجا بماند.

آثار او عبارتند از: «حدیقة الحقیقه» که از جهت معانی و الفاظ همتا ندارد و گنج گرانبهایی است که مشتمل بر ده باب و ده هزار بیت است. «طریق التحقیق» که قریب هزار بیت است، «رسالة سیر العباد الی المعاد» که در حدود پانصد بیت دارد و مبنای آن تمثیل قوی و اخلاق است. «دیوان قصاید و غزلیات» که این مجموعه تقریبا مشتمل بر بیست هزار بیت و تاریخ تحولات فکری سنایی است. «کارنامه‌ی بلخ» که 500 بیت دارد و در هنگام اقامت در بلخ سروده و به گوشه‌هایی از زندگی شخصی خود و پدر و برخی معاصرانش پرداخته، «مکاتیب سنایی» که شامل چند نامه از اوست.

نکته‌ی دیگر در باب مذهب اوست، که اگر چه در برخی اشعارش خلفاء را مدح گفته است اما از ستایش خاص او در مدح حضرت علی (ع) و فرزندانش به روشنی برمی‌آید که به این امام همام و خاندان مطهرش اعتقاد شدیدی داشته است و اشعارش گواه محکمی بر تشیّع اوست. [۱]


دریغا گویی از نااهلی روزگار:

جهان پر درد می‌بینم دوا کو دل خوبان عالم را وفا کو
ور از دوزخ همی ترسی شب و روز دلت پر درد و رخ چون کهربا کو
بهشت عدن را بتوان خریدن‌ و لیکن خواجه را در کف بها کو
خرد گر پیشوای عقل باشد پس این واماندگان را پیشوا کو
سراسر جمله عالم پر یتیمست‌ یتیمی در عرب چون مصطفا کو
سراسر جمله عالم پر ز شیرست‌ ولی شیری چو حیدر باسخا کو
سراسر جمله عالم پر زنانند زنی چون فاطمه خیر النسا کو
سراسر جمله عالم پر شهیدست‌ شهیدی چون حسین کربلا کو
سراسر جمله عالم پر امامست‌ امامی چون علی موسی الرضا کو
سراسر جمله عالم پر ز مردست‌ ولی مردی چو موسی با عصا کو
سراسر جمله عالم پر حدیثست‌ حدیثی چون حدیث مصطفا کو
سراسر جمله عالم پر ز عشقست‌ ولی عشق حقیقی با خدا کو
سراسر جمله عالم پر ز پیرست‌ ولی پیری چو خضر با صفا کو
سراسر جمله عالم پر ز حُسنست‌ ولی حُسنی چو یوسف دلربا کو
سراسر جمله عالم پر ز دردست‌ ولی دردی چو ایوب و دوا کو
سراسر جمله عالم پر ز تختست‌ ولی تخت سلیمان و هوا کو
سراسر جمله عالم پر ز مرغست‌ ولی مرغی چو بلبل با نوا کو
سراسر جمله عالم پر ز پیکست‌ ولی پیکی چو عمر بادپا کو
سراسر جمله عالم پر ز مرکب‌ ولی مرکب چو دلدل خوش روا کو
سراسر کان گیتی پر ز مس شد ز مس هم زر نیامد کیمیا کو
سنایی نام بتوان کرد خود را ولیکن چون سنانیشان سنا کو [۲]

صفت قتل حسین (ع) به اشاره یزید:

پسر مرتضی امیر حسین‌ که چنونی نبود در کونین
اصل او در زمین علّیّین‌ فرع او اندر آسمان یقین
اصل و فرعش همه وفا و عطا عفو و خشمش همه سکون و رضا
خُلق او همچو خُلق پاک پدر خُلق او همچو خُلق پیغمبر
مصطفی مرو را کشیده به دوش‌ مرتضی پروریده در آغوش
بر رخش انس یافته زهرا کرده بر جانش سال و ماه دعا
به سر و روی و سینه در دیدار راست مانند احمد مختار
دُرّی از بحر مصطفی بوده‌ صدفش پشت مرتضی بوده
عقل دربند عهد و پیمانش‌ بوده جبریل مهد جنبانش
دشمنان قصد جان او کردند تا دمار از تنش برآوردند
عمر و عاص [۳] از فساد رأیی زد شرع را خیره پشت پایی زد
بر یزید پلید بیعت کرد تا که از خاندان برآرد گرد
شرم و آزرم جملگی بگذاشت‌ جمعی از دشمنان بر او بگماشت
تا مر او را به نامه و به جبل‌ از مدینه کشند در مِنْهَل [۴]
کربلا چون مقام و منزل ساخت‌ ناگه آل زیاد بروی تاخت
راه آب فرات بربستند دل او زان عنا [۵] و غم خستند
عمر و عاص و یزید بد اختر بر آب برفکنده سپر
شمر و عبید اللّه و زیاد لعین‌ روحشان جفت باد با نفرین
برکشیدند تیغ، بی‌آزرم‌ نز خدا ترس و نه ز مردم شرم
سرش از تن به تیغ ببریدند و اندر آن فعل، سود می‌دیدند
تنش از تیغ خصم پاره شده‌ آل مروان بر او نظاره شده
به دمشق اندرون، یزید پلید منتظر بود تا سرش برسید
پیش بنهاد و شادمانی کرد تکیه بر دُنیی و امانی [۶] کرد
بیتی از قول خویش انشا کرد کین دیرینه جست و انهاء [۷] کرد
دست شومش بر آن لب و دندان‌ زد قضیب [۸] از نشاط و لب خندان
کینه‌ی خزرج و حدیث اسَل [۹] و آن مکافات زشت و دست عمل {{{2}}}
کین آباء بتوخته [۱۰] ز حسین‌ خاصه کینه‌های بدر و حُنین
شهربانو و زینب گریان‌ مانده در فعل ناکسان حیران
سر برهنه بر اشتر و پالان‌ پیش ایشان ز درد دل نالان
علی الاصغر [۱۱] ایستاده به پا و آن سگان ظلم را بداده رضا
عمرو عاص و یزید و ابن زیاد همچو قوم ثمود و صالح و عاد
بر جفا کرده آن سگان اصرار رفته از حقد بر ره انکار
عالمی بر جفا دلیر شده‌ روبَهِ مرده شرزه شیر شده
کافران چون در اول پیکار شده از زخم ذو الفقار فگار
همه را بر دل از علی صد داغ‌ شده یکسر قریش طاغی و باغ [۱۲]
کین خود باز خواسته ز حسین‌ شده قانع بدین شماتت و شین
هیچ ناورد، در ره بیداد مصطفی را و مرتضی را یاد
یکسو انداخته مجامله را زشت کرده ره معامله را
کرده دوزخ برای خویش معَد [۱۳] بو الحکم [۱۴] را گزید، بر احمد
راه آزرم و شرم بر بسته‌ عهد و پیمان شرع بشکسته
هر که راضی شود به کرده‌ی زشت‌ نزد آن کس چه دوزخ و چه بهشت
مرد عاقل بر آن کسی خندد کز پی خویش نار بپسندد [۱۵]


حَبَّذا کربلا و آن تعظیم‌ کز بهشت آورد به خلق نسیم
و آن تن سر بریده در گِل و خاک‌ و آن عزیزان به تیغ دلها چاک
و آن تن سر به خاک غلطیده‌ تن بی‌سر بسی بد افتاده
و آن گُزینِ همه جهان کشته‌ در گِل و خون تنش بیاغشته
و آن چنان ظالمان بدکردار کرده بر ظلم خویشتن اصرار
حرمت دین و خاندان رسول‌ جمله برداشته ز جهل و فضول
تیغها لعلگون ز خون حسین‌ چه بود در جهان بتر زین شین؟ [۱۶]
ز خم شمشیر و نیزه و پیکان‌ بر سر نیزه، سر به جای سنان
کرده آل زیاد و شمر لعین‌ ابتدای چنین تبه در دین
آل یاسین بداده یکسر جان‌ عاجز و خوار و بی‌کس و عطشان
مصطفی جامه جمله بدریده‌ علی از دیده خون بباریده
فاطمه روی را خراشیده‌ خون بباریده بی‌حد از دیده
حسن از زخم کرده سینه کبود زینب از دیده‌ها برانده دو رود
هر که بدگوی آن سگان باشد دان که او شاه آن جهان باشد
باد به دوستان او رحمت‌ باد بر دشمنان او لعنت
هر که راضی شود به کرده‌ی زشت‌ نزد آن کس، چه دوزخ و چه بهشت
دین به دنیا به خیره بفروشد نکند نیک و در بدی کوشد
خیره، راضی شود به خون حسین‌ که فزون بود وقعش از ثقلین
آنکه را این خبیث خال بود مومنان را کی ابن خال بود؟
من ازین ابن خال بیزارم‌ کز پدر نیز هم در آزارم
پس تو گویی: یزید میرِ من است‌ عمرو عاصِ پلید، پیر من است
آن که را عمر و عاص باشد پیر یا یزید پلید باشد میر
مستحق عذاب و نفرین است‌ بدره و بد فعال و بد دین است
لعنت دادگر برآن کس باد که مر او را کند به نیکی یاد
من نیم دوستدار شمر و یزید ز ان قبیله منم به عهد، بعید
هر که راضی شود به بد کردن‌ لعنتش، طوق گشت در گردن [۱۷]


منابع

دانشنامه‌ی شعر عاشورایی، محمدزاده، ج‌ 2، ص: 741-745.

پی نوشت

  1. دائرة المعارف تشیّع؛ ذیل کلمه سنایی. دیوان حکیم سنایی غزنوی؛ تلخیص از مقدمه.
  2. دیوان حکیم سنایی غزنوی؛ ص 289.
  3. احتمالا منظور شاعر از عمرو عاص در این ابیات عمر بن سعد بوده است.
  4. منهل: آبخور، آبشخور. گور، قبر.
  5. عنا با عناء: رنج، زحمت، مشقت. اندوخته و غصه.
  6. امانی: آرزوها.
  7. انهاء: خبر دادن.
  8. قضیب: چوبدستی، شاخه درخت.
  9. اسَل: نی، نیزه حدیث اسل: ماجرای سر نیزه و سر امام.
  10. بتوخته: جمع کرده، اندوخته.
  11. علی الاصغر: منظور حضرت سجاد (ع) است.
  12. طاغی و باغ؛ از حد گذرنده، طغیان کننده، ستمکار.
  13. معّد: آماده.
  14. بو الحکم: کنیه ابو جهل است.
  15. حدیقه الحقیقه؛ ص 266.
  16. شین: عیب و زشتی.
  17. حدیقه الحقیقه؛ ص 266.