نخل‌گردانی

نخل‌گردانی
اطلاعات آئین
زمان‌برگزاری:	روز عاشورا
مکان برگزاری:	حسینیه‌ها، تکایا و محل‎های برگزاری عزاداری
گستره جغرافیایی:	ایران و عراق
منشأ تاریخی:	دوره صفویه
اشیاء و نمادها:	اتاقکی چوبی و حجیم به شکل مکعب مستطیل
وجه نمادین:	تشییع نمادین تابوت امام حسین(ع)

نَخْل‌ْگَردانی، مراسمی است که شیعیان برخی مناطق به عنوان تشییع نمادین پیکر امام حسین (ع) در عزاداری روز عاشورا برگزار می‌کنند.
در این مراسم اتاقکى شبیه تابوت با پوشش سیاه و آراسته با انواع شال‎هاى رنگارنگ و آیینه در حسینیه‌ها، تکایا و محل‎های برگزاری عزاداری محرم توسط مردم حمل می‌شود. نخل‌گردانی بیشتر در شهرها و آبادى‌هاى اطراف کویر مرکز‌ی ایران‌ رواج دارد؛ از جمله جنوب خراسان، سمنان، دامغان، خمین، نواحى قم، کاشان، ابیانه، خور و بیابانک، زواره، اردستان و نائین. بیشترین و شاخص‌ترین نخل‌های ایران در استان‌ یزد‌ دیده می‌شود.

اتاقک سیاه‎پوش در این مراسم هیچ شباهت و ارتباطی با درخت نخل یا خرما ندارد و در علت نامگذاری آن نظرات مختلفی وجود دارد. اسناد تاریخی، ریشه این رسم را در ایران، مربوط به دوره صفویه می‎دانند.

پیشینه تاریخی

استفاده از واژه نخل و اطلاق این عنوان بر رسم تابوت‎گردانی امام سوم شیعیان، به دوره صفوی بازمی‎گردد. این مراسم با تشریفاتی کم و بیش شبیه به امروز در دوره صفویه و در مناطق مرکزی و کویری ایران، رواج داشته است. به همین دلیل برخی از پژوهشگران، آیین نخل‌گردانی را از بدعت‌های حکومت صفویه می‌دانند.

شکل و ساختمان نخل عزا

نخل عریان

نخل، اتاقکی چوبی و حجیم به شکل مکعب مستطیل و با بامی شیروانی مانند است. چارچوب آن، بر اساس کوچک یا بزرگی، دارای چوب‌بستی با یک کف‌بند شامل هشت تا بیست تیرچه چوبی و الوار و چهار تا دوازده ستون چوبی بلند است. تنه نخل از به هم پیوستن تعدادی ترکه و تیرک و دستک و چند قید و بست تشکیل شده؛ دو جبهه جلو و عقب نخل نیزچوبی و معمولاً مشبک است.

اسکلت نخل شبیه به یک اتاق‌ مشبک اسـت. ارتفاع‌ قسمت‌ جلوی این اتاق بیش از‌ دیواره‌ عقبی آن است. در نتیجه، سقف اتاق از جلو به عقب، به طرف پایین‌، شیب‌دار‌ است. قسمت بالای دیواره‌های جلویی‌ و عقبی‌ نخل‌، معمولاً به شکل کمان‌ یا‌ به شکل زوایه می‌باشد‌. فاصله‌ سطح قاعده نخل تا زمین، چهل تا پنجاه سانتیمتر است. این فاصله به اندازه‌ای است‌ که‌ هنگام بلند کردن نخل از زمین‌، کمترین‌ فشار به‌ افراد‌ وارد‌ می‌شود. معمولا ارتفاع دیواره جلویی‌ نخل 5/2 تا 5/3 متر میباشد. فاصله پایه‌های دستگیره‌ای، به اندازه‌ای است که چند نفر‌ بین آن قرار گیرند و هر پایه را‌ دو‌ تا‌ چهار‌ نفر‌ به دست می‌گیرند‌.

علت نامگذاری

نخل در واقع به معنای درخت خرما‌ است و علت نام‌گذاری نخل عزا به نام این درخت چندان مشخص نیست، شاید مهم‌ترین علت رواج این نام و رسم، این باشد که در روایات و اعتقادات‌ مـردم‌، پیکر‌ مـقدس امـام حسین(ع)، بر روی شاخه‌های درخت خرما قرار گرفته وبه محل دفن حمل شده‌ است‌.
علت دیگر ذکر شده این که ظاهرا اشکال قـدیمی نـخل را از چوب و برگ درخت خرما می‎ساختند.
همچنین احتمال داد که نخل به سبب تقدس و حرمت درخت خرما در فرهنگ ایران نخل نامیده شده است. زیرا همچنان که نخل در ذهن دینی مردم بر مفهوم تجدید حیات و باروری، بیمرگی و جاودانگی، قدرت و استقامت دلالت داشته، تابوت نیز متضمن مفهوم قداست، قدرت، جاودانگی، تجلی نیروی قدسی و اراده خداوند به شمار می‌رفته است.

نمادشناسی اجزا

در میان باورهای شکل گرفته در طول سالیان که ریشه در عقاید عامیانه مردم محلی دارد؛ هرکدام از عناصر به کار برده شده در نخل را، نمادی از یک حادثه و یا مـتعلق بـه شخص خاصی در حادثه کربلا‌ دانسته‌اند‌ که این نماد ها عبارتند از:

1-چوب نخل به عنوان جنازه سید الشهدا(ع)،

2-سیاه‌پوش کردن،به عنوان اعلام سوگواری و ماتم،

پیشانی نخل با طرح درخت سرو

3-شمشیر و نیزه‌ به علامت تیر و نیزهای وارد شده بر بدن امام حسین(ع)،

4-سرو نـخل، بـه عنوان‌ قـد‌ و قامت‌ علی اکبر(ع)،

5-آینه به عنوان‌ نور‌ وجود‌ امام حسین(ع)،

6-علم‌هایی که بر نخل بسته می‌شود به عنوان نشانه‎هایی که به ابوالفضل العباس (ع) اشاره دارد،

7-پارچه‌های زینـتی‌ به عنوان حجله قاسم بن حسن،

8-زنگ‌هایی‌ که‌ قدیم می‌بستند به عنوان زنگ کاروان امام حسین(ع)،

9-عـزاداری ‌ ‌که نـخل را برمی‌دارند به عنوان تشیع کنندگان،

10-سر‌ طوق‌ بالای‌ نخل به عنوان کاکُل علی اکبـر(ع).
امـروزه نخل‌هایی با‌ این مقدار تزیین کمتر وجود دارد و گاه فقط به سیاه‌پوش کردن و تزیینات ساده اکتفا می‌شود.

ساختار مراسم

طبق رسومات آیین نخل‌گردانی در واقع در دو بخش برگزار می‎گردد؛ نخست نخل‌آرایی، نخل‌بندی یا همان آماده‌سازی و به اصطلاح آرایش نخل عزا، دوم نخل‌گردانی و یا نخل‎برداری.

نخل بستن

به تزیین و آرایش نخل، نخل بستن می‎گویند. نخل را در‌ نخستین‌ دهـه محرم و بیشتر در دو سه روز پیش از تاسوعا می‎بندند.

نخل آرایی

بستن وآرایش نخل بـسته بـه کوچک و بزرگ بودن نخل، مقدار‌ اشـیاء‌ ولوازم و زیورهـای تـزیینی و بـالاخره نـوع و شکل آذین‎بندی یک تا چند روز طول می‎کشد. نخل‎های بزرگ را چند روزه و معمولاً از پنجم تا نهم محرم، سیاه‎پوش و آذین‎بندی‌ می‌کنند‌.
بـرای بـستن نخل، نخست همه سطح آن را با پارچه‌های سیاه و سبز و طاق شال و ترمه می‌پوشانند. این پوشش، به خصوص در دو سمت پیشانی و عقب با شاخه‌های گل‌، شمشاد‌، آینه و زیورهای گوناگون تزیین می‌شود. شـمشیر، خنجر، دشنه، سپر و کلاه‌خود، و چند فانوس‌، چراغ‌ لاله‌ یا شمع بزرگ، چند بیرق کوچک، نظر‌ قربانی‌، چهل بسم‌اللّه و چند شمایل از امامان از دیگر زیورهای نخل است.
گاهی روی نخل یک دستار سبز و شـال کمـر‌ و ردایی‌ به‌ نشانه لباس امام می‌گذارند و معمولا زنگی از سقف نخل آویزان است که هنگام حمل‌ نخل‌ با به صدا در آمدن آن نخل‌کشان و افـراد دسـته صلوات می‌فرستند.

بابای‌ نخل‌

کسی که نخل را تـزیین می‌کند، از کارآزمـودگی و مهارت خاصی برخوردار است. این فرد را اصـطلاحا «نـخل‌بند»، «نـخل پیونـد»، «نـخل آرا» ودر بـسیاری از مناطق ایران، «بابا» یا‌ «بابای‌ نخل‌» یا «نخلی» می‌نامند.

نخل‌گردانی

حمل نخل

به طور معمول نخل سیاه‌پوش را در روز عـاشورا بلند می‌کنند و با آداب خاصی‌ می‌گردانند‌. در برخی مناطق این کار در روز یازدهم محرم انجام می‎شود. نخل‌ را در حسینیه‌ها یا‌ میدان‌های شهر یا روستا یا در گذرها و محله‌های شهر می‌گردانند. داخل حسینیه‎ها یا مـیدان‎ها‌ نـخل‌ را چند بار با فـاصله زمـانی‌ متفاوت‌ و در‌ هر‌ بار‌، یک تا سه‌ بار‌ در طول و عرض یا گرداگرد حسینیه و میدان حرکت می‌دهند و می‌گردانند. در بیرون از این دو مکان نخل راهمراه با دسته‌های سینه‎زن و زنجیرزن در‌ گذرگاه‎های‌ محله‌ می‎برند‌، و گاهی‌ به‌ زیارتـگاه یا امـام‎زاده محله و یا به محل مجلس عزاداری و روضه‎خوانی، یا به در خانه روحانی و مجتهد بزرگ محلی حمل می‎کنند. در برخی مناطق یک مرد روی چوب‎بست جبهه جلوی نخل می‌نشیند و نخل‌کشان را در حمل نخل راهنمایی می‌کند. در برخی مناطق، یک یا دو نفر‌ سـیاه‌پوش‌ در دو جبهه جلو و عقب نخل می‌نشینند؛ در تمام مسیر حرکت نخل، قرآن و چاووشی می‌خوانند و سنج مـی‌زنند. در شهرهای دیگری، سنج‎زنان هـمراه بـا علم‎کشان و بیرق‎داران دسته در پیش دسته نخل‌گردانان حرکت می‌کنند‌ و سنج‌ می‎نوازند.
ناظم یا راهنمای نخل‎کشان چند گام پیشتر از نخل حرکت می‎کند و مسیر تعیین شده و مرسوم را به آن‌ها نشان می‌دهد و حرکتشان را در حمل نخل تنظیم و هـدایت‌ می‎کند‌.
برای برداشتن نخل در مناطق مختلف، سنت های خاصی وجود دارد برخی‌ از آن‎ها همچنان رعایت می‌شود. به عنوان نمونه در بلند کردن نخل، برداشتن هر پایه آن‌ ‌، مـخصوص صنف، طایفه یا اهل محل خاصی بود و معمولا‌ این حق موروثی بوده است به عنوان مثال در نصرآباد پیشکوه یزد، هر پایه مخصوص صنف‌های نجار، آهنگر، قصاب‌، دبـاغ‌، سـراج‌، مـیرآب و مانند آن بوده و امروزه نـیز این ‌ رسـم‌ تا حدودی در این محله و همچنین میبد و تفت و برخی نقاط دیگر پابرجاست.

باورهای عامیانه

نخل‌گردانی در یزد، میدان امیرچخماق، 1280ش

نخل‌گردانی در طبس سال 1284ش

نخل عزا و مراسم مربوط به آن مانند دیگر مناسک دینی رایج میان مردم با باورها و سنت هایی همراه است که معمولا ریشه دینی و سندیت عقیدتی ندارند بلکه صرفا بر اعتقادات عمومی مردم استوار است و شاید به نوعی ریشه در تجربیات حسی آنان دارد.
برخی از این باورها درباره نخل عبارتست از:

• زنان نازا برای فرزند دار شدن از زیر نخل عبور می‌کنند،
• کودک بیمار را برای شفا یافتن از بالای نخل رد می‌کنند،
• اگر‌ در‌ هنگام‌ حرکت در کوچـهها نخل به دیوار خانهای برخورد‌ نماید‌، عقیده بر این است که اتفاق ناگوار و ناراحت کننده‌ای در آن خانه رخ می‌دهد و صاحب خانه سعی می‌کند برای رفع آن گوسفندی قربانی کند‌،
• زنان‌ برای بر آورده شدن حاجات در شبهای تاسوعا و عاشورا تا صبح در‌ کنار‌ نـخل در چراغ نـفتی یا شمع روشن می‌کنند.

نذرهای نخل

این نذورات بسته به اعتقادات بومی صاحبان نخل عبارتند از:

• انواع پارچـه‌های قـیمتی و ابریشمی قدیمی که‌ در‌ پوشاندن نخل به کار می‌رود.
• انواع زیورهای نقره‌ای که به جلوی نخل‌ دوخته و آویزان‌ می‌کنند.
• اگر پسر جـوانی فـوت کرده بـاشد قبای دامادی وی را نذر نخل می‎کنند.
• گاهی‌ زنی‌ که‌ دارای فرزند نـمی‎شود، لباس عروسی خود را نذر نخل می‎کند.
• انـواع مـیوه‎های فـصل؛ انواع‌ حلواها‌؛ شربت‎های مختلف؛ نان و قند.
• برخی قند را در پای نخل حل کرده بـه‌ صورت شربت بین مردم پخش می‎کنند.
• عده‎ای کله‌ قندها را به فردی که سوارنخل است‌ می‎دهند‌ تـا وی از آن برای پذیرایی از عـزاداران اسـتفاده کند. همچنین تعدادی آن‌ را‌ به بابای نخل و دیگر افراد محتاج‌ می‎دهند‌. در مورد‌ نـذر‌ نـان‌ نـیز به این شکل عمل می‎شود‌.

پیوند به بیرون

منبع مقاله: ویکی شیعه مکتب مجازی اهل بیت (ع)

منابع

• آیتی، عبدالحسین،(1317)، تاریخ یزد، یزد، نشرمولف.
• بلوکباشی، علی، نخل‌گردانی، نمایش تمثیلی از جاودانگی حیات شهیدان، تهران، دفتر پژوهشهای فرهنگی، 1380.
• جمشیدی گوهرریزی، مهدیه، «نخل و نخل‌گردانی در استان یزد»، مجله معرفت، شماره 151، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، تیر 1389.
• خاکی،محمد رضا، قائدی، سیاوش ، «ریخت شناسی آیین نخل‌گردانی؛ نمایش نمادین جاودانگی اساطیر»، صحنه، شماره 97، تهران، حوزه هنری، پاییز و زمستان 1393 و بهار 1394.
• سید علی زاده،سید احمد، ثقفی، زهره، «نخل‌گردانی»، کیهان فرهنگی، شماره 278 و 279، تهران، آذر و دی 1388.
• فهیمه زارع زاده، رهبرنیا، زهرا ، «تعاملات مشترک میان آفرینندگان و مخاطبان نخل ماتم»، دو فصلنامه مطالعات هنر اسلامی، تهران، موسسه مطالعات هنر اسلامی، شماره11، پاییز و زمستان 1388.
• قاسمی ندوشن، حمیدرضا، محرم ندوشن، یزد، انتشارات مصباح، 1380.