رضا قلی خان هدایت: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی حسین
پرش به ناوبری پرش به جستجو
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
خط ۵۱: خط ۵۱:
هدایت در سال 1288 ه.ق در گذشت.
هدایت در سال 1288 ه.ق در گذشت.


== آثار ==
==آثار==
هدایت تألیفات بسیاری به نظم و نثر دارد. مهم‌ترین آثار او عبارتند از: مجمع‌الفصحا، تذکرۀ ریاض‌العارفین، هدایت نامه، دیوان غزلیات و ...  
هدایت تألیفات بسیاری به نظم و نثر دارد. مهم‌ترین آثار او عبارتند از: مجمع‌الفصحا، تذکرۀ ریاض‌العارفین، هدایت نامه، دیوان غزلیات و ...  


خط ۵۸: خط ۵۸:
هدایت در دیوان منهج‌الهدایـﺔ دو مرثیه در قالب ترکیب‌بند سروده است. یک مرثیه در دوازده بند و دیگری در چهارده بند است. ترکیب دوازده ‌بندی وی با شکوه و شکایت از فلک آغاز می‌شود و شاعر در هر بند به بیان مصیبتی از مصایب اهل بیت می‌پردازد. می‌توان این دوازده‌ بند را نوعی مقتل منظوم به حساب آورد.
هدایت در دیوان منهج‌الهدایـﺔ دو مرثیه در قالب ترکیب‌بند سروده است. یک مرثیه در دوازده بند و دیگری در چهارده بند است. ترکیب دوازده ‌بندی وی با شکوه و شکایت از فلک آغاز می‌شود و شاعر در هر بند به بیان مصیبتی از مصایب اهل بیت می‌پردازد. می‌توان این دوازده‌ بند را نوعی مقتل منظوم به حساب آورد.


== اشعار ==
==اشعار==
 
=== شعر1 ===
{| style="margin: 0 auto; "
| class="b" |<span class="beyt"> دیگر چه شد که زد شه این نیلگون طبق </span><ref>نیلگون طبق= آسمان، شه نیلگون طبق، خورشید</ref><span class="beyt"> </span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">در خم نیل جامه و شد طشت خون شفق </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> رخهاست پر ز ژاله و سرهاست پر ز خاک‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">جانهاست پر ز ناله و دلهاست پر قلق </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> گیسو گشاده شام و گریبان دریده صبح‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">دیدی به حال لیل و نظر کن سوی فلق </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> گویی ز بس به فرق فشاندند خلق خاک‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">پوشیده ماند چهره‌ی خورشید در غسق </span><ref>غسق= نیک تاریک شدن</ref><span class="beyt"> </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> تا عرش کردگار، خروش ملایک است‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">یا رب، عزای کیست که صاحب عزاست حق؟ </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> در خدمت عزای وی از بهر افتخار</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">جویند قدسیان همه بر یکدگر سبَق </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> باشد بلی عزای امامی که قتل او</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">بر باد داده دفتر دین را ورق ورق </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> نوباوه‌ی ریاض نبی فخر عالمین‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">لب تشنه‌ی شهید سر از تن جدا حسین </span>
|}
<br />
 
=== شعر 2 ===
<br />
{| style="margin: 0 auto; "
| class="b" |<span class="beyt"> باد خزان وزید به باغ ارم، دریغ‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">گلهای تازه رفت به تاراج غم، دریغ </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> شد کشته نور دیده‌ی شامْ انام، حیف‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">در خون تپیده قامت فخر امم، دریغ </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> تاراج شد سرادق سلطان دین، فسوس‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">بر باد رفت حرمت اهل حرم، دریغ </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> آن را که در غزا، عَلَم حق به دست بود</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">هم دست او فتاد ز کین هم علم، دریغ </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> نور دو چشم ساقی کوثر شهید گشت‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">با جان و چشم پرعطش و پر زِنَم، دریغ </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> آنان که همدم شه دنیا و دین بدند</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">بی‌او شدند همدم رنج و الم، دریغ </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> ننمود کم سپهر ستمکار ذره‌ای‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">با عترت رسول خدا از ستم، دریغ </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> یا رب، بر اهل ظلم ندانم چه‌ها رسد</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">چون روز دادخواهی این ماجرا رسد </span>
|}
<br />
<br />
=== شعر 3 ===
{| style="margin: 0 auto; "
{| style="margin: 0 auto; "
| class="b" |دیگر چه شد که زد شه این نیلگون طبق<ref>نیلگون طبق= آسمان، شه نیلگو، خورشید</ref>
| class="b" |<span class="beyt"> زین جورها که کرد سپهر پر انقلاب‌</span>
| style="width:2em;" |
| style="width:2em;" |
| class="b" |در خم نیل جامه و شد طشت خون شفق
| class="b" |<span class="beyt">در حیرتم که از چه دو عالم نشد خراب </span>
|-
|-
| class="b" |رخهاست پر ز ژاله و سرهاست پر ز خاک
| class="b" |<span class="beyt"> آن خیمه‌ای که هر سحری با صد انفعال‌</span>
| style="width:2em;" |
| style="width:2em;" |
| class="b" |جانهاست پر زناله و دلهاست پر فلق
| class="b" |<span class="beyt">بی‌رخصت اندر آن ننمودی رخ آفتاب </span>
|-
|-
| class="b" |گیسو گشاده شام و گریبان دریده صبح
| class="b" |<span class="beyt"> از تیغ ظلم لشکر بداختر یزید</span>
| style="width:2em;" |
| style="width:2em;" |
| class="b" |دیدی به حال لیل و نظر کن سوی فلق
| class="b" |<span class="beyt">بشکسته شد ستونش و بگسسته شد طناب </span>
|-
|-
| class="b" |گویی ز بس به فرق فشاند خلق خاک
| class="b" |<span class="beyt"> آن زینبی که بود نگهدار بی‌کسان‌</span>
| style="width:2em;" |
| style="width:2em;" |
| class="b" |پوشیده ماند چهره خورشید در غسق<ref>غسق= تاریک شدن شب</ref>
| class="b" |<span class="beyt">وز اهل بیت سرور دین، فرد انتخاب </span>
|-
|-
| class="b" |تا رعش کردگار، خروش ملایک است
| class="b" |<span class="beyt"> نامحرمان تیره دلش تا به شهر شام‌</span>
| style="width:2em;" |
| style="width:2em;" |
| class="b" |یارب، عزای کیست که صاحب عزاست حق؟
| class="b" |<span class="beyt">بر ناقه‌ی برهنه نشاندند و بی‌حجاب </span>
|-
|-
| class="b" |در خدمت عزای وی از بهر افتخار
| class="b" |<span class="beyt"> آن سر که بود زینت آغوش مصطفی‌</span>
| style="width:2em;" |
| style="width:2em;" |
| class="b" |جویند قدسیان همه بر یکدگر سبَق
| class="b" |<span class="beyt">پیوسته بود تکیه گهش دوش بو تراب </span>
|-
|-
| class="b" |باشد بلی عزای امامی که قتل او
| class="b" |<span class="beyt"> ببریده شد ز خنجر کفّار، بی‌سبب‌</span>
| style="width:2em;" |
| style="width:2em;" |
| class="b" |بر باد داده دفتر دین را ورق ورق
| class="b" |<span class="beyt">بر نیزه شد ز کینه‌ی اشرار، بی‌حساب </span>
|-
|-
| class="b" |نوباوه ریاض نبی فخر عالمین
| class="b" |<span class="beyt"> از اهل بیت پاک برآورده گرد چرخ‌</span>
| style="width:2em;" |
| style="width:2em;" |
| class="b" |لب تشنه شهید سر از تن جدا حسین
| class="b" |<span class="beyt">گفت آنچه گفت دشمن و کرد آنچه کرد چرخ </span>
|}
|}


=== شعر 4 ===
{| style="margin: 0 auto; "
| class="b" |<span class="beyt"> جسم شریف سرور دین چون ز زین فتاد</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">بی‌اشتباه، عرش برین بر زمین فتاد </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> بر خاک تیره از چه نیفتاد آسمان؟</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">زان پیشتر که جسم شریفش ز زین فتاد </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> افتاده آه و ناله چنان اندر اهل بیت‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">کز بیم، لرزه بر فلک هفتمین فتاد </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> از بس به سر زد از غم این کار، دست خویش‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">از کار دست عیسی گردون‌نشین فتاد </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> دین که داشتند نمی‌دانم آن گروه؟</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">کز جورشان، شکست به بنیادِ دین فتاد </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> گیسو در این عزا ببریدند حوریان‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">چون این ندا به ذروه‌ی </span><ref>ذروه= بلندی، اوج، قله</ref><span class="beyt"> خلد برین فتاد </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> روح الامین چو شد خبر از بیم این گناه‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">گفتی که رعشه بر تن روح الامین فتاد </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> کس را در این گناه مجال نطق نماند</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">بی‌ماتم و ملال کسی غیر حق نماند  </span>
|}
<br />
=== شعر 5 ===
{| style="margin: 0 auto; "
| class="b" |<span class="beyt"> چون شد به رزمگاه خسان میر مهوشان‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">خوش شد ز دیدن رخ او جانِ ناخوشان </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> افراخت تیغ و آتشی افروخت در مصاف‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">کز شعله سوخت خرمنِ افسرده آتشان </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> با آنکه یافتند شبیه پیمبرش‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">کشتند باز، زمره‌ی بی‌دین و دانشان </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> بشنید ازو چو خسرو دین بانگ «یا ابی»</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">بر فوج خصم تاخت پریشان چو بیهُشان </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> آن جسم پاک کش به فدا صد هزار جان‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">در پیش زین گرفت و سوی خیمه‌گه کشان </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> خاموش دید چون لب او از سخن به خویش‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">گریان ببرد و هِشت به پهلوی خامشان </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> بسیار خون ز دیده‌ی حق بین چو برفشاند</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">رو بر سپهر گفت به چشمان خون فشان </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> «یا رب، تو آگهی که مرا دادرس نماند</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">وز نو خطانِ آل علی هیچ کس نماند»  </span>
|}
<br />
=== شعر 6 ===
{| style="margin: 0 auto; "
| class="b" |<span class="beyt"> از پیش خصم سرور دین چون گذر نداشت‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">جز حربگه به هیچ رهی راه برنداشت </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> در زیر زین کشید عقاب پرنده را</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">کش تُندی عقاب بُد و بال و پر نداشت </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> زینب برون دوید و رکابش گرفت زود</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">کز سروران جیش، تنی را دگر نداشت </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> آمد به پیش لشکر و حجّت تمام کرد</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">صد حرف راست گفت و در آنها اثر نداشت </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> خاتم شد او و خیل دغا حلقه گِرد او</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">کز آن میان به هیچ طرف ره به در نداشت </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> از فرط تیر و تیغ تن پاک او نمود</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">نخلی که غیر خنجر و پیکان ثمر نداشت </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> از پا فتاد زینب وقتی گشاد چشم‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">بر پیکر شریف برادر که سر نداشت </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> بر اشک او نسوخت دل دشمنان بلی‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">باران لطیف بود و اثر در حجر نداشت </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> دادند خیمه‌ی شهِ دین را صلای عام‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">نه عزّتی به پردگیان و نه احترام </span>
|}
<br />
=== شعر 7 ===
{| style="margin: 0 auto; "
| class="b" |<span class="beyt"> گشتند چون که آل علی بر شتر سوار</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">ز افغان و اه و ناله، قیامت شد آشکار </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> بهر چه سرنگون نشد این نُه سپهردون؟</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">بهر چه واژگون نشد این خاک بی‌مدار؟ </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> زینب چو دید جسم برادر به خاک و خون‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">وز تیر و نیزه بر تن او زخم بی‌شمار </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> از کار رفت و نعره‌ی «هذا حسین» او</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">در ساکنان عالم بالا نمود کار </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> گریان به ناله گفت: که ای جان من حسین‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">جسم تو را که کرده این چنین خسته و فکار؟ </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> در خاک و خون سرشته در این دشت کین چراست‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">آن گیسویی که شانه زدش پیک کردگار؟ </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> هست این تنی که فاطمه پرورد در بغل‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">کو آن سری که ختم رسل داشت در کنار؟ </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> رو در مدینه کرد سوی هادی سُبُل‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">و انگه به گریه گفت که: «یا خاتم الرُسُل»  </span>
|}
<br />
=== شعر 8 ===
{| style="margin: 0 auto; "
| class="b" |<span class="beyt"> «این پاره‌پاره پیکر بی‌سر، حسین توست‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">این کشته کو مراست برادر، حسین توست </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> این سرخ‌رو ز خون شهادت که در غمش‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">زهرا سیاه ساخته معجر، حسین توست </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> این بی‌کس غریب که گردیده چاک‌چاک‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">جسمش به نوک نیزه و خنجر، حسین توست </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> این طائر فتاده ز گلزار آشیان‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">کز ناوک عدو بُودَش پر، حسین توست </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> این ماهیِ به خاک تپان کز برای آب‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">در بحر خون شده‌ست شناور، حسین توست </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> این فخر سروران، که به قهر از قفا سرش‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">ببریده شمر شوم بداختر، حسین توست </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> این تشنه لب که تشنه شهید از جفا شده‌ست‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">ننموده از فرات لبی تر، حسین توست» </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> چون حرف چند گفت به صد ناله با رسول‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">با اهل بیت کرد رخِ خود سوی بتول:  </span>
|}
<br />
=== شعر 9 ===
{| style="margin: 0 auto; "
| class="b" |<span class="beyt"> «کای بضعة الرّسول، بر این انجمن نگر</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">یکسر اسیر و بی‌کس و دور از وطن نگر </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> آن را که یافت پرورش اندر کنار تو</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">در خاک و خون افتاده، جدا سر ز تن نگر </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> کشتند نور چشم تو را و آن تن شریف‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">بر خاک گرم کرب و بلا بی‌کفن نگر </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> از هم دریده گرگ ستم یوسف تو را</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">باور نمی‌کنی، سوی این پیرهن نگر </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> کردند دیو و دد به سلیمان دین جفا</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">تخت و نگین او به کف اهرمن نگر </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> زین العباد را که عزیز زمانه بود</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">یعقوب‌وار، خوار به بیت الحزن نگر </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> از اشک سرخ، دامن او پر ز گل ببین‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">وز آب چشم، مسکن او چون چمن نگر </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> آنگه زمام ناقه‌ی او ساربان کشید</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">ناکام از شکایت امّت زبان کشید  </span>
|}
<br />
=== شعر 10 ===
{| style="margin: 0 auto; "
| class="b" |<span class="beyt"> چون شام اهل بیت نبی را مقام شد</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">صبح امید زینب آواره شام شد </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> گنج معارف ازلی بوده آن گروه‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">نبود عجب خرابه‌شان گر مقام شد </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> آنان که در سُرادق عصمت نهان بُدند</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">دیدارشان نظاره‌گه خاص و عام شد </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> آن را بدین ستم‌زده ظنّ کنیز رفت‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">وین را بدان اسیر، گمانِ غلام شد </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> دردا، که دهر آل علی را ذلیل کرد</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">آوخ، که چرخ، نسلِ زنا را به کام شد </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> خون حرام، قوم ستم را حلال گشت‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">آب حلال، اهل حرم را حرام شد </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> در طشت زر چو دید سر شاه دین حسین‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">یکباره صبر و طاقت زینب تمام شد </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> با آه و گریه گفت که: «ای دهر بی‌نظام‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">بنگر چگونه دین نبی بی‌نظام شد </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> ما اهل بیت ساقی کوثر مگر نه‌ایم؟</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">ما دوحه‌ی ریاض پیمبر مگر نه‌ایم؟»  </span>
|}
<br />
=== شعر 11 ===
{| style="margin: 0 auto; "
| class="b" |<span class="beyt"> داند خدا که تا که به پا کرده خافقین </span><ref>خافقین= مشرق و مغرب</ref><span class="beyt"> </span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">کس سر نداده در ره مهرش به از حسین </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> جان را شمرده در تن خود دَینی از حبیب‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">و انگه نمود در بر جانان ادای دَین </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> علمش چو عین بوده، سراسر نقوش علم‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">آورده خوش ز علم، سراسر به سوی عین </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> آن را که عینِ هستی خود نصب عین شد</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">تبدیل عین هستی خویش است فرض عین </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> زان حالتی که بین وی و حق وقوع داشت‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">تا حالت تصوّر ما، بس که فرق و بین </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> او را نبود عجز به دشمن ز بیم جان‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">صفین نه کم ز غزوه‌ی بدر آمد و حُنین </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> این بود حکمت ار ننمودی علاج خصم‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">شاهی که حکم داشت به تغییر عالمین </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> ای پادشاه عادل و ای داور قضا</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">در این قضیه چاره چه باشد به جز رضا؟  </span>
|}
<br />
=== شعر 12 ===
{| style="margin: 0 auto; "
| class="b" |<span class="beyt"> این آتش ار نه کام و زبانها بسوختی‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">آن معنی آمدی که روانها بسوختی </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> حقّا که در دل کسی از درد دین بُدی‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">زین غم چه پیرها چه جوانها بسوختی </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> گر راز کربلا نشدی خلق را یقین‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">کی شرک را حجاب گمانها بسوختی؟ </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> یک آه تشنگان اگرش رخصتی بدی‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">یکباره، کَونها و مکانها بسوختی </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> ور سر زدی ز خاطر یک تن شرار خشم‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">یکسر، پدیده‌ها و نهانها بسوختی </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> ای کاش ز آتش جگر آن گروه پاک‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">یک جذوه </span><ref>جذوه= اخگر، پاره آتش</ref><span class="beyt"> آمدی و جهانها بسوختی </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> گویی «هدایت» اخگری افتاده در دلت‌</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">کز سوز این سخن همه جانها بسوختی </span>
|-
| class="b" |<span class="beyt"> دارم امید آن که چو روز جزا شود</span>
| style="width:2em;" |
| class="b" |<span class="beyt">زین تعزیت شفیع تو را مصطفی شود </span><ref>دیوان منهج الهدایة</ref><span class="beyt"> </span>
|}
<br />
==کتاب شناسی==
==کتاب شناسی==


خط ۱۰۳: خط ۵۰۸:
*انوار الهدایه. رضا قلی خان هدایت. تصحیح محمد ابراهیم ایرج پور، علیرضا ثابتی. همدان: انتشارات سکر. 1393.
*انوار الهدایه. رضا قلی خان هدایت. تصحیح محمد ابراهیم ایرج پور، علیرضا ثابتی. همدان: انتشارات سکر. 1393.


== منبع ==
==منبع==


* [http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=700738&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author دانشنامه‌ی شعر عاشورایی، محمدزاده، ج‌ 2، ص: 755-757.]
*[http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=700738&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author دانشنامه‌ی شعر عاشورایی، محمدزاده، ج‌ 2، ص: 755-757.]


== پی نوشت ==
==پی نوشت==
[[رده:شاعران]]
[[رده:شاعران]]
[[رده:ادبیات]]
[[رده:ادبیات]]
[[رده:شاعران متأخر]]
[[رده:شاعران متأخر]]
[[رده:شاعران فارسی زبان]]
[[رده:شاعران فارسی زبان]]
<references />

نسخهٔ ‏۲۳ ژوئن ۲۰۲۰، ساعت ۱۱:۲۴

رضاقلی‌خان طبرستانی (1215 ه. ق. - 1288 ه.ق) از شاعران ایرانی سده سیزدهم قمری است.

رضاقلی خان هدایت
رضا قلی خان هدایت.jpg
زمینهٔ کاری ادیب، محقّق، شاعر، تذکره نویس، سفیر، رئیس دارالفنون
زادروز سال 1218 ه. ق.
ایران، مازندران، هزار جریب
پدر و مادر ملا زمان جعفر قلی خان
مرگ سال 1288 ه. ق.
ایران، تهران
محل زندگی دامغان، هزار جریب؛ بابل؛ شیراز؛ تهران
نام(های)
دیگر
رضاقلی خان طبرستانی
تخلص لَلِـه‌باشی

زندگینامه

رضاقلی‌خان طبرستانی،‌ فرزند آقا محمّد طاهر طبرستانی ملقب به «لله باشی» و متخلّص به «هدایت» در سال 1218 ه.ق در تهران متولّد شد.وی از ابتدای جوانی شعر می‌سرود و «چاکر» تخلّص می‌کرد ولی بعد، تخلص «هدایت» را برگزید. در موقع سفر فتحعلی شاه به اصفهان مورد توجه شاه قرار گرفت. وی لقب «خان» و «امیرالشعرا» یافت. پس از درگذشت فتحعلی شاه به دربار محمدشاه راه یافت و به دستور او تربیت عباس میرزا را به عهده گرفت و از آنجا به «لله باشی» معروف شد.

هدایت در سال 1288 ه.ق در گذشت.

آثار

هدایت تألیفات بسیاری به نظم و نثر دارد. مهم‌ترین آثار او عبارتند از: مجمع‌الفصحا، تذکرۀ ریاض‌العارفین، هدایت نامه، دیوان غزلیات و ...

دیوان غزلیات وی شامل بیش از هشت هزار بیت و دیوان قصاید او شامل بیش از ده هزار بیت است.[۱]

هدایت در دیوان منهج‌الهدایـﺔ دو مرثیه در قالب ترکیب‌بند سروده است. یک مرثیه در دوازده بند و دیگری در چهارده بند است. ترکیب دوازده ‌بندی وی با شکوه و شکایت از فلک آغاز می‌شود و شاعر در هر بند به بیان مصیبتی از مصایب اهل بیت می‌پردازد. می‌توان این دوازده‌ بند را نوعی مقتل منظوم به حساب آورد.

اشعار

شعر1

دیگر چه شد که زد شه این نیلگون طبق [۲] در خم نیل جامه و شد طشت خون شفق
رخهاست پر ز ژاله و سرهاست پر ز خاک‌ جانهاست پر ز ناله و دلهاست پر قلق
گیسو گشاده شام و گریبان دریده صبح‌ دیدی به حال لیل و نظر کن سوی فلق
گویی ز بس به فرق فشاندند خلق خاک‌ پوشیده ماند چهره‌ی خورشید در غسق [۳]
تا عرش کردگار، خروش ملایک است‌ یا رب، عزای کیست که صاحب عزاست حق؟
در خدمت عزای وی از بهر افتخار جویند قدسیان همه بر یکدگر سبَق
باشد بلی عزای امامی که قتل او بر باد داده دفتر دین را ورق ورق
نوباوه‌ی ریاض نبی فخر عالمین‌ لب تشنه‌ی شهید سر از تن جدا حسین


شعر 2


باد خزان وزید به باغ ارم، دریغ‌ گلهای تازه رفت به تاراج غم، دریغ
شد کشته نور دیده‌ی شامْ انام، حیف‌ در خون تپیده قامت فخر امم، دریغ
تاراج شد سرادق سلطان دین، فسوس‌ بر باد رفت حرمت اهل حرم، دریغ
آن را که در غزا، عَلَم حق به دست بود هم دست او فتاد ز کین هم علم، دریغ
نور دو چشم ساقی کوثر شهید گشت‌ با جان و چشم پرعطش و پر زِنَم، دریغ
آنان که همدم شه دنیا و دین بدند بی‌او شدند همدم رنج و الم، دریغ
ننمود کم سپهر ستمکار ذره‌ای‌ با عترت رسول خدا از ستم، دریغ
یا رب، بر اهل ظلم ندانم چه‌ها رسد چون روز دادخواهی این ماجرا رسد


شعر 3

زین جورها که کرد سپهر پر انقلاب‌ در حیرتم که از چه دو عالم نشد خراب
آن خیمه‌ای که هر سحری با صد انفعال‌ بی‌رخصت اندر آن ننمودی رخ آفتاب
از تیغ ظلم لشکر بداختر یزید بشکسته شد ستونش و بگسسته شد طناب
آن زینبی که بود نگهدار بی‌کسان‌ وز اهل بیت سرور دین، فرد انتخاب
نامحرمان تیره دلش تا به شهر شام‌ بر ناقه‌ی برهنه نشاندند و بی‌حجاب
آن سر که بود زینت آغوش مصطفی‌ پیوسته بود تکیه گهش دوش بو تراب
ببریده شد ز خنجر کفّار، بی‌سبب‌ بر نیزه شد ز کینه‌ی اشرار، بی‌حساب
از اهل بیت پاک برآورده گرد چرخ‌ گفت آنچه گفت دشمن و کرد آنچه کرد چرخ

شعر 4

جسم شریف سرور دین چون ز زین فتاد بی‌اشتباه، عرش برین بر زمین فتاد
بر خاک تیره از چه نیفتاد آسمان؟ زان پیشتر که جسم شریفش ز زین فتاد
افتاده آه و ناله چنان اندر اهل بیت‌ کز بیم، لرزه بر فلک هفتمین فتاد
از بس به سر زد از غم این کار، دست خویش‌ از کار دست عیسی گردون‌نشین فتاد
دین که داشتند نمی‌دانم آن گروه؟ کز جورشان، شکست به بنیادِ دین فتاد
گیسو در این عزا ببریدند حوریان‌ چون این ندا به ذروه‌ی [۴] خلد برین فتاد
روح الامین چو شد خبر از بیم این گناه‌ گفتی که رعشه بر تن روح الامین فتاد
کس را در این گناه مجال نطق نماند بی‌ماتم و ملال کسی غیر حق نماند


شعر 5

چون شد به رزمگاه خسان میر مهوشان‌ خوش شد ز دیدن رخ او جانِ ناخوشان
افراخت تیغ و آتشی افروخت در مصاف‌ کز شعله سوخت خرمنِ افسرده آتشان
با آنکه یافتند شبیه پیمبرش‌ کشتند باز، زمره‌ی بی‌دین و دانشان
بشنید ازو چو خسرو دین بانگ «یا ابی» بر فوج خصم تاخت پریشان چو بیهُشان
آن جسم پاک کش به فدا صد هزار جان‌ در پیش زین گرفت و سوی خیمه‌گه کشان
خاموش دید چون لب او از سخن به خویش‌ گریان ببرد و هِشت به پهلوی خامشان
بسیار خون ز دیده‌ی حق بین چو برفشاند رو بر سپهر گفت به چشمان خون فشان
«یا رب، تو آگهی که مرا دادرس نماند وز نو خطانِ آل علی هیچ کس نماند»


شعر 6

از پیش خصم سرور دین چون گذر نداشت‌ جز حربگه به هیچ رهی راه برنداشت
در زیر زین کشید عقاب پرنده را کش تُندی عقاب بُد و بال و پر نداشت
زینب برون دوید و رکابش گرفت زود کز سروران جیش، تنی را دگر نداشت
آمد به پیش لشکر و حجّت تمام کرد صد حرف راست گفت و در آنها اثر نداشت
خاتم شد او و خیل دغا حلقه گِرد او کز آن میان به هیچ طرف ره به در نداشت
از فرط تیر و تیغ تن پاک او نمود نخلی که غیر خنجر و پیکان ثمر نداشت
از پا فتاد زینب وقتی گشاد چشم‌ بر پیکر شریف برادر که سر نداشت
بر اشک او نسوخت دل دشمنان بلی‌ باران لطیف بود و اثر در حجر نداشت
دادند خیمه‌ی شهِ دین را صلای عام‌ نه عزّتی به پردگیان و نه احترام


شعر 7

گشتند چون که آل علی بر شتر سوار ز افغان و اه و ناله، قیامت شد آشکار
بهر چه سرنگون نشد این نُه سپهردون؟ بهر چه واژگون نشد این خاک بی‌مدار؟
زینب چو دید جسم برادر به خاک و خون‌ وز تیر و نیزه بر تن او زخم بی‌شمار
از کار رفت و نعره‌ی «هذا حسین» او در ساکنان عالم بالا نمود کار
گریان به ناله گفت: که ای جان من حسین‌ جسم تو را که کرده این چنین خسته و فکار؟
در خاک و خون سرشته در این دشت کین چراست‌ آن گیسویی که شانه زدش پیک کردگار؟
هست این تنی که فاطمه پرورد در بغل‌ کو آن سری که ختم رسل داشت در کنار؟
رو در مدینه کرد سوی هادی سُبُل‌ و انگه به گریه گفت که: «یا خاتم الرُسُل»


شعر 8

«این پاره‌پاره پیکر بی‌سر، حسین توست‌ این کشته کو مراست برادر، حسین توست
این سرخ‌رو ز خون شهادت که در غمش‌ زهرا سیاه ساخته معجر، حسین توست
این بی‌کس غریب که گردیده چاک‌چاک‌ جسمش به نوک نیزه و خنجر، حسین توست
این طائر فتاده ز گلزار آشیان‌ کز ناوک عدو بُودَش پر، حسین توست
این ماهیِ به خاک تپان کز برای آب‌ در بحر خون شده‌ست شناور، حسین توست
این فخر سروران، که به قهر از قفا سرش‌ ببریده شمر شوم بداختر، حسین توست
این تشنه لب که تشنه شهید از جفا شده‌ست‌ ننموده از فرات لبی تر، حسین توست»
چون حرف چند گفت به صد ناله با رسول‌ با اهل بیت کرد رخِ خود سوی بتول:


شعر 9

«کای بضعة الرّسول، بر این انجمن نگر یکسر اسیر و بی‌کس و دور از وطن نگر
آن را که یافت پرورش اندر کنار تو در خاک و خون افتاده، جدا سر ز تن نگر
کشتند نور چشم تو را و آن تن شریف‌ بر خاک گرم کرب و بلا بی‌کفن نگر
از هم دریده گرگ ستم یوسف تو را باور نمی‌کنی، سوی این پیرهن نگر
کردند دیو و دد به سلیمان دین جفا تخت و نگین او به کف اهرمن نگر
زین العباد را که عزیز زمانه بود یعقوب‌وار، خوار به بیت الحزن نگر
از اشک سرخ، دامن او پر ز گل ببین‌ وز آب چشم، مسکن او چون چمن نگر
آنگه زمام ناقه‌ی او ساربان کشید ناکام از شکایت امّت زبان کشید


شعر 10

چون شام اهل بیت نبی را مقام شد صبح امید زینب آواره شام شد
گنج معارف ازلی بوده آن گروه‌ نبود عجب خرابه‌شان گر مقام شد
آنان که در سُرادق عصمت نهان بُدند دیدارشان نظاره‌گه خاص و عام شد
آن را بدین ستم‌زده ظنّ کنیز رفت‌ وین را بدان اسیر، گمانِ غلام شد
دردا، که دهر آل علی را ذلیل کرد آوخ، که چرخ، نسلِ زنا را به کام شد
خون حرام، قوم ستم را حلال گشت‌ آب حلال، اهل حرم را حرام شد
در طشت زر چو دید سر شاه دین حسین‌ یکباره صبر و طاقت زینب تمام شد
با آه و گریه گفت که: «ای دهر بی‌نظام‌ بنگر چگونه دین نبی بی‌نظام شد
ما اهل بیت ساقی کوثر مگر نه‌ایم؟ ما دوحه‌ی ریاض پیمبر مگر نه‌ایم؟»


شعر 11

داند خدا که تا که به پا کرده خافقین [۵] کس سر نداده در ره مهرش به از حسین
جان را شمرده در تن خود دَینی از حبیب‌ و انگه نمود در بر جانان ادای دَین
علمش چو عین بوده، سراسر نقوش علم‌ آورده خوش ز علم، سراسر به سوی عین
آن را که عینِ هستی خود نصب عین شد تبدیل عین هستی خویش است فرض عین
زان حالتی که بین وی و حق وقوع داشت‌ تا حالت تصوّر ما، بس که فرق و بین
او را نبود عجز به دشمن ز بیم جان‌ صفین نه کم ز غزوه‌ی بدر آمد و حُنین
این بود حکمت ار ننمودی علاج خصم‌ شاهی که حکم داشت به تغییر عالمین
ای پادشاه عادل و ای داور قضا در این قضیه چاره چه باشد به جز رضا؟


شعر 12

این آتش ار نه کام و زبانها بسوختی‌ آن معنی آمدی که روانها بسوختی
حقّا که در دل کسی از درد دین بُدی‌ زین غم چه پیرها چه جوانها بسوختی
گر راز کربلا نشدی خلق را یقین‌ کی شرک را حجاب گمانها بسوختی؟
یک آه تشنگان اگرش رخصتی بدی‌ یکباره، کَونها و مکانها بسوختی
ور سر زدی ز خاطر یک تن شرار خشم‌ یکسر، پدیده‌ها و نهانها بسوختی
ای کاش ز آتش جگر آن گروه پاک‌ یک جذوه [۶] آمدی و جهانها بسوختی
گویی «هدایت» اخگری افتاده در دلت‌ کز سوز این سخن همه جانها بسوختی
دارم امید آن که چو روز جزا شود زین تعزیت شفیع تو را مصطفی شود [۷]


کتاب شناسی

  • دیوان منهج‌الهدایـﺔ. رضا قلی خان هدایت. تهران: بی تا.
  • مثنوی هدایت نامه. سرودۀ رضا قلی خان هدایت؛ تصحیح، مقدمه و پی نوشت پگاه مصلحی و لیدا شجاعی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی. 1393.
  • تذکره ریاض العارفین. اثر رضا قلی خان هدایت. تصحیح و تحشیه نصرت الله فروهر. تهران: امیرکبیر. 1388.
  • سفارت‌نامۀ خوارزم. رضا قلی خان هدایت. به کوشش علی حصوری. تهران. بی تا.
  • فهرس التواریخ. تألیف رضا قلی خان هدایت؛ به تصحیح و تحشیه عبدالحسین نوایی، میرهاشم محدث. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.1373.
  • انوار الهدایه. رضا قلی خان هدایت. تصحیح محمد ابراهیم ایرج پور، علیرضا ثابتی. همدان: انتشارات سکر. 1393.

منبع

پی نوشت

  1. لعت نامه دهخدا، مجمع الفصحاء، ج 6، ص 1209؛ ریحانه الدب، ج 6، ص 354
  2. نیلگون طبق= آسمان، شه نیلگون طبق، خورشید
  3. غسق= نیک تاریک شدن
  4. ذروه= بلندی، اوج، قله
  5. خافقین= مشرق و مغرب
  6. جذوه= اخگر، پاره آتش
  7. دیوان منهج الهدایة