ترکیب بند محتشم کاشانی

ترکیب بند محتشم کاشانی (905-996ق)، مشهورترین سروده درباره واقعه عاشورا به زبان فارسی است که با این بیت آغاز می‏شود: «باز این چه شورش است که در خلق عالم است/ باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است». این ترکیب بند در 12 بند که هر بند هشت بیت دارد سروده شده است. محتشم این ترکیب بند را به تشویق شاه تهماسب صفوی سرود. ترکیب بند محتشم بر مرثیه سرایان پس از او تأثیرگذار بوده و مورد تقلید شعرای بسیاری از جمله وصال شیرازی، وحشی بافقی، حزین لاهیجی و عاشق اصفهانی قرار گرفته است. طولانی‏ترین ترکیب بند مشابه را فدائی مازندرانی در بیش از چهار هزار بیت سروده است. اما هیچ کدام ترکیب بندهای مشابه، شهرت و مقبولیت ترکیب بند محتشم را نیافتند. کتیبه‏هایی که ابیاتی از این ترکیب بند بر آنها نوشته شده، از عناصر اصلی مجالس عزاداری به شمار می‏روند.

ترکیب بند

«ترکیب بند» یکی از قالب‏های شعر فارسی است که مشتمل بر بندهایی با وذن مشابه و قافیه‏های مختلف است که با تک بیت‏هایی در پایان هر بند با قافیه متفاوت، به هم متصل می‏شوند. ترکیب بند مشابه «ترجیع بند» است؛ تنها تفاوت آن دو در تک بیت‏های انتهایی هر بند است: در ترکیب بند این بند متفاوت از بندهای قبلی است، اما در ترجیع بند عینان تکرار می‏شود. به همیان دلیل ادبا تا قرن هشتم ترکیب بند را از انواع ترجیع بند محسوب می‏کردند. قدیمی‏ترین نمونه ترکیب بند را از قطران تبریزی (؟- 465ق) دانسته‏اند. عبدالرزاق اصفهانی، خاقانی، وحشی بافقی، محتشم کاشانی و وصال شیرازی شاعرانی‏اند که در سرودن ترکیب بند شهرت دارند. در ترکیب بند موضوعاتی مانند عشق، مدح، مرثیه و مضامین عرفانی مطرح می‏شود. همچنین شاعران دوره‏های مختلف، ترکیب بند را قالبی مناسب برای بیان مضامین مذهبی یافته‏اند. جمال‏الدین عبدالرزاق اصفهانی (؟- ح588ق) ترکیب بند معروف خود با مطلع «ای از بر سدره شاهراهت/ وی قبّه عرش تکیه گاهت» را در مدح پیامبر اکرم سرود و محتشم کاشانی با ترکیب بند معروف دوازده بندی خود با مطلع «باز این چه شورش است که در خلق عالم است/ باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است» در سرودن مرثیه‏های مذهبی به این قالب حیات تازه‏ای بخشید. در دوره‏های بعد، شاعران بسیاری به پیروی از محتشم، این قالب را برای سرودن مرثیه‏های عاشورایی برگزیدند که از مشهورترین آنها در دوره قاجار سروش اصفهانی و وصال شیرازی و در دوره معاصر مشفق کاشانی را می‏توان نام برد.

منابع

• براون، ادوارد (1369). تاریخ ادبیات ایران. ترجمه بهرام مقدادی. تهران: مروارید.
• جلیلی، غلامرضا (1381). «مراسم عاشورا در جهان اسلام». مشکوه. ش 76 و 77 (پاییز و زمستان 1381).
• خرمشاهی، قوام‏الدین (1386). «ترکیب بند محتشم». دایرة المعارف تشیع. ج 4. زیر نظر احمد صدر حاج سید جوادی، کامران فانی و بهاء‏الدین خرمشاهی. تهران: نشر شهید سعید محبی.
• درگاهی، حسین و انوری، محمد جواد و طالعی، عبدالحسین (1373). شورش در خلق عالم. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
• رستگار فسایی، منصور (1380). انواع شعر فارسی. شیراز: نوید شیراز.
• مؤتمن، زین‏العابدین (1339). تحول شعر فارسی. تهران: کتابفروشی مصطفوی.
• محتشم، علی بن احمد (1380). هفت دیوان. به کوشش عبدالحسین نوایی و مهدی صدری. تهران: میراث مکتوب.
• منشی، اسکندربیگ (1350). عالم آرای عباسی. تهران: امیرکبیر.
• همایی، جلال‏الدین (1373). فنون بلاغت و صناعات ادبی. تهران: موسسه نشر هما.
• هندی، سعید (1388). هفت بند هفتاد بند. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.