محمد بن اشعث: تفاوت میان نسخه‌ها
T.ramezani (بحث | مشارکتها) (صفحه‌ای تازه حاوی «محمدبن اشعث‌بن قیس‌بن مَعدی کَرِب اَشجَ کِندی اَزدی کوفی، منسوب به خاندان...» ایجاد کرد) |
T.ramezani (بحث | مشارکتها) جزبدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
'''محمد بن اشعث بن قیس بن مَعدی کَرِب اَشجَ کِندی اَزدی کوفی،''' منسوب به خاندان حارث بن معاویة بن جبلة بن عَدی، از قبیله بزرگ کِنده حَضرَمَوت در جنوب عربستان و یکی از رجال نظامی و سیاسی بنی‌امیه و از جانیان سرسخت کربلا بود. | |||
{{جعبه اطلاعات قاتل شهدای کربلا | |||
|اطلاعات قاتل = | |||
| تصویر = | |||
| توضیح تصویر = | |||
| نام کامل =محمد بن اشعث بن قیس بن مَعدی کَرِب اَشجَ کِندی اَزدی کوفی | |||
| کنیه =ابوالقاسم | |||
| لقب = | |||
| زادروز/زادگاه = | |||
| محل زندگی = کوفه | |||
| نسب/قبیله =کنده | |||
| خویشاوندان سرشناس =اشعث • جعده • قیس بن اشعث | |||
| تاریخ و مکان درگذشت=سال 67 ق | |||
| نحوه درگذشت=در جنگ مصعب با مختار | |||
| مدفن = | |||
| اقدامات = انکار انتساب امام حسین به پیامبر (ص) | |||
| انگیزه = | |||
| نقش‌های برجسته =فرماندهی نیروهای ابن زیاد در دستگیری مسلم بن عقیل | |||
| دیگر فعالیت‌ها =شهادت علیه حجر بن عدی • از مخالفان قیام مختار | |||
| منصب = | |||
}} | |||
درباره تاریخ تولد او اطلاع درستی در دست نیست، بنا بر برخی اقوال او در زمان | ==زندگینامه== | ||
خاندان ابن اشعث در میان قبیله کنده و دیگر قبایل مجاور عرب از اعتبار خاصی برخوردار بودند. محمد فرزند بزرگ اشعث بن قیس است. پس از مرگ اشعث بن قیس به سال 40 هجری، وی جای پدر را گرفت و رئیس قبیله کنده شد.<ref>- ر.ک : تاریخ طبری، ج5، ص369؛ الفتوح، ج6، ص285. </ref> او از حامیان سرسخت حکومت امویان بود. | |||
درباره تاریخ تولد او اطلاع درستی در دست نیست، بنا بر برخی اقوال او در زمان پیامبر (ص) متولد شد،<ref>- ر.ک : الفتوح، ج1، ص68؛ الاستیعاب، ج3، ص370؛ اسدالغابه، ج4، ص304. </ref> اما چون پدرش اشعث بعد از رحلت پیامبر (ص) و جریان ارتداد با اُمّ‌فَروَه دختر ابوقحافه، خواهر ابوبکر، خلیفه اول ازدواج کرد،<ref>- ر.ک : الطبقات الکبری، ج5، ص10-11؛ الفتوح، ج1، ص68؛ الثقات، ج5، ص352؛ الاستیعاب، ج3، ص370؛ اسدالغابه، ج1، ص118. </ref> تولد او در زمان خلافت ابوبکر بین سال‌های 11 تا 13 هجری می‌باشد. کُنیه‌اش ابوالقاسم یا ابومیثاء و به کندی کوفی منسوب بود.<ref>- ر.ک : الطبقات الکبری، ج5، ص65؛ الغارات، ج2، ص749؛ تاریخ طبری، ج5، ص263؛ الاستیعاب، ج3، ص370؛ اسدالغابه، ج1، ص118؛ جمهرة انساب العرب، ص425؛ تاریخ دمشق، ج52، ص124. </ref> | |||
===شخصیت=== | |||
محمد بن اشعث دارای شخصیتی دوگانه با حالات متغیر در برخورد با رویدادهای زمان خود بوده است که در زندگی‌اش کاملاً مشهود بود. | |||
===فرزندان=== | |||
از فرزندان متعدد محمد بن اشعث، عبدالرحمن با بودن برادران ارشدش به ریاست قبیلهاش رسید. او بر خلیفه وقت عبدالملک بن مروان و والی او در عراق حجاج بن یوسف ثقفی خروج کرد و در سال 85 در جنگ با او کشته شد.<ref>- ر.ک : تاریخ طبری، ج6، ص389-391؛ جمهرة انساب العرب، ص425.</ref> | |||
چهار تن دیگر از فرزندان او به نامهای اسحاق، صبّاح، منذر و قاسم در عرصه سیاست و جامعه شهر کوفه فعالیت داشتند. اسحاق و صبّاح، جانب حجاج بن یوسف ثقفی و خلفای اموی را گرفتند و در قیام عبدالرحمن شرکت نکردند. | |||
اسحاق در سال 66 گروهی از افراد قبیله کنده را در جنگ علیه مختار رهبری کرد. به هنگام امارت حجاج در عراق، سرپرستی سپاه کوفه را بین سال‌های 75 تا 76 هجری در طبرستان بر عهده گرفت و بعدها نیز چندی علیه گروه خوارج در رامهرمز جنگید.<ref>- الاخبار الطوال، ص280؛ تاریخ طبری، ج6، ص45؛ الکامل فی التاریخ، ج4، ص366.</ref> او مدتی نیز بر ری حکومت کرد.<ref>- الاخبار الطوال، ص280؛ الکامل فی التاریخ، ج4، ص366،442.</ref> | |||
او به دستور زیاد در دستگیری | صبّاح نیز در سال 77 هجری از طرف حجاج در نبرد سختی با خوارج، قطر‌ی بن فجائه رهبر یکی از گروههای این فرقه را کشت.<ref>- انساب الاشراف، ج7، ص441،438؛ تاریخ طبری، ج6، ص260؛ الکامل فی التاریخ، ج4، ص442. </ref> | ||
منذر هنگام قیام زید بن علی در سال 122، سرکرده قبایل کنده و ربیعه در کوفه بود.<ref>- تاریخ طبری، ج7، ص182. </ref> | |||
قاسم نیز در طبرستان کشته شد.<ref>- فتوح البلدان، ص335. </ref> | |||
از جمله دختران محمد بن اشعث، میمونه به عقد محمد پسر حجاج در آمد. عایشه همسر حارث بن عبدالله و اُمّ‌نعمان همسر عبیدالله بن زیاد بودند.<ref>- ر.ک : الطبقات الکبری، ج5، ص239،29؛ انساب الاشراف، ج5، ص408؛ الامامه و السیاسه، ج2، ص29. </ref> | |||
محمد بن اشعث از عایشه به نقل از پیامبر (ص) و ابوبکر روایت کرده است.<ref>- ر.ک : کتاب التاریخ الکبیر، ج1، ص22؛ انساب الاشراف، ج10، ص83. </ref> | |||
==در زمان خلافت امام حسن (ع)== | |||
محمد بن اشعث در زمان خلافت امام حسن (ع) از طرف آن حضرت برای انعقاد صلح بین امام و معاویه فرستاده شد.<ref>- الطبقات الکبری، ج6، ص171؛ انساب الاشراف، ج3، ص286. </ref> | |||
==در زمان حکومت والی کوفه== | |||
محمد بن اشعث از امیران مورد اعتماد زیاد بن ابیه و عبیدالله بن زیاد بود. زمانی که زیاد به عنوان والی وارد کوفه شد و حکومت آن شهر را علاوه بر بصره به دست گرفت، اولین کسی که با عنوان امیر به او سلام داد، محمد بن اشعث بود.<ref>- الاخبار الطوال، ص223.</ref> | |||
==نقش در دستگیری حجر بن عدی== | |||
او به دستور زیاد در دستگیری حجر بن عدی، صحابی پیامبر (ص) و از یاران امام علی (ع) شرکت فعال داشت. گفته شده پس از قیام حجر به سال 51، زیاد که از یافتن وی درمانده شده بود، محمد بن اشعث را تهدید کرد تا حجر را که هم قبیلهاش بود، نزد وی ببرد.<ref>- همانجا.</ref> سرانجام حجر پیامی نزد محمد بن اشعث فرستاد و به وی گفت به شرط آنکه زیاد به وی امان دهد، خود را تسلیم خواهد کرد تا نزد معاویه برود. محمد بن اشعث با جمعی از بزرگان و امرا نزد زیاد رفت و برای حجر امان گرفت. حتی وی از کسانی بود که بعد به درخواست زیاد، علیه حجر شهادت دادند که حجر بر ضد خلیفه شوریده است. با وجود امانی که به حجر دادند، او به دستور معاویه کشته شد و در پی آن عبیده کندی (بدی) شاعری کندی، محمد بن اشعث را به سبب یاری نکردن حجر سرزنش و نکوهش کرد.<ref>- ر.ک : انساب الاشراف، ج5، ص259، 262-263؛ تاریخ طبری، ج5، ص263-264، 285. </ref> | |||
{{شعر}} | {{شعر}} | ||
| خط ۳۱: | خط ۵۹: | ||
{{پایان شعر}} | {{پایان شعر}} | ||
==حکومت طبرستان== | |||
در | در زمانی که عبیدالله از طرف معاویه حاکم بصره بود، محمد بن اشعث را به حکومت طبرستان منصوب کرد. او با مردم طبرستان صلح کرد و پیمان بست، اما هنگامی که وارد طبرستان شد، راه را بر او بستند و پسرش ابوبکر را کشتند.<ref>- فتوح البلدان، ص335؛ البلدان ابن فقیه، ص570. </ref> | ||
==نامه به یزید== | |||
محمد بن اشعث و افرادی چون عمر بن سعد، عبدالله بن مسلم بن سعید حضرمی جزء کسانی بودند که طی نامهای اوضاع کوفه را به اطلاع یزید رساندند و او را از ضعف نعمان بن بشیر والی کوفه و اقدامات مسلم بن عقیل و اخبار کوفه آگاه نمودند.<ref>- انساب الاشراف، ج2، ص338؛ الاخبار الطوال، ص231؛ تاریخ طبری، ج5، ص356؛ الفتوح، ج5، ص35-36. </ref> | |||
در سال 60 چون عبیدالله بن زیاد به عنوان والی به کوفه رفت، محمد بن اشعث جزو بزرگان کوفه بود که بر وی وارد شد و عبیدالله وی را گرامی داشت و او را نزد خود بر روی تخت نشانید.<ref>- الاخبار الطوال، ص240.</ref> | |||
در سال 60 چون | ==نقش در دستگیری هانی بن عروه و مسلم بن عقیل== | ||
محمد بن اشعث در دستگیری هانی بن عروه و مسلم بن عقیل نقش فعال داشت: | |||
در این ایام چون مردم کوفه با مسلم بن عقیل بیعت کرده بودند و مسلم در خانه هانی بن عروه مخفی شده بود، عبیدالله بن زیاد با دانستن مخفیگاه مسلم، از راه مکر و حیله وارد شد تا بتواند به طریقی هانی بن عروه را به دارالاماره بکشاند و بین او و مسلم جدایی اندازد. او محمد بن اشعث، دوست هانی را به همراه اسماء بن حسان خارجه و عمرو بن حجاج زبیدی که هر سه از اقوام و دوستان هانی بودند و به دربار عبیدالله بن زیاد رفت و آمد داشتند، خواست تا هانی را وادار کنند که به نزدش بیاید. هر سه آنان به نزد هانی رفتند. اگر چه هانی مایل نبود به نزد عبیدالله برود، ولی آنان از او خواستند تا برای گم کردن راه و حفظ جان مسلم، به دیدن عبیدالله برود. در نزدیکی دارالاماره احساس خطر کرد، اما علیرغم میل خود به دارالاماره رفت<ref>- الاخبار الطوال، ص236؛ تاریخ طبری، ج5، ص360،349؛ الفتوح، ج5، ص45؛ الکامل فی التاریخ، ج4، ص28؛ اعلام الوری، ج1، ص440.</ref> و همین امر باعث شد تا عبیدالله بن زیاد بتواند بین او و مسلم بن عقیل جدایی اندازد که این جدایی در شکست نهضت مسلم تأثیر بسیاری داشت. | |||
چون اسماء دید که عبیدالله بن زیاد هانی را مجروح و دستور قتل او را صادر کرد، از اینکه باعث شده بود که هانی به دارالاماره بیاید، پشیمان شد، اما محمد بن اشعث به عبیدالله گفت: هر آنچه امیر رأی دهد، به نفع ما باشد یا ضررمان، خشنودیم که امیر تأدیب می‌کند.<ref>- تاریخ طبری، ج5، ص367؛ الفتوح، ج5، ص61. </ref> او به این ترتیب خواری خود را در مقابل عبیدالله اثبات کرد. این روایت حکایت از مصلحت‌اندیشی محمد بن اشعث دارد. محمد بن اشعث از اینکه منافع و موقعیت او در کوفه به واسطه شورش قبیله هانی بن عروه به خطر افتاده بود، بیمناک بود و حفظ جان هانی با وجود امانی که به او داده بود، در دید محمد بن اشعث اهمیتی نداشت. | |||
با اسارت هانی بن عروه و قیام مردم کوفه به همراهی مسلم بن عقیل، پسر زیاد چون خود را گرفتار دید، از بیست تن بزرگان کوفه که گرد او را گرفته بودند، تنی چند را میان مردم فرستاد تا به وسیله زر و زور و تزویر جمعیت را پراکنده سازند. یکی از آن افراد، محمد بن اشعث بود.<ref>- انساب الاشراف، ج2، ص387،338؛ الاخبار الطوال، ص238-239؛ تاریخ طبری، ج5، ص348-350؛ مروج الذهب، ج2، ص252.</ref> عبیدالله به او فرمان داد تا مردم کنده و حضرموت را که مطیعش بودند، از یاری مسلم باز دارد و از مخالفت با حکومت امویان بیم دهد و او چنین کرد.<ref>- تاریخ طبری، ج5، ص369؛ مروج الذهب، ج2، ص252؛ الکامل فی التاریخ، ج4، ص30-31. </ref> | |||
پس از آنکه مسلم تنها ماند به محله قبیله کنده رفت و به خانه پیر زنی به‌نام طَوْعَه<ref>- الفتوح، ج5، ص50؛ مقاتل الطالبیین، ص104.</ref> از موالی اشعث بن قیس کندی پناه برد. پیر زن پسری به نام بلال داشت که با خانواده اشعث ارتباط نزدیک داشت. او پس از خبر یافتن از پنهان شدن مسلم در خانه‌شان، جریان را به عبدالرحمن پسر محمد بن اشعث خبر داد. عبدالرحمن نیز زمانی که پدرش در مجلس عبیدالله بن زیاد به گفت‌وگو نشسته بود، ناگهان وارد دارالحکومه شد و پدرش را از محل اختفای مسلم آگاه کرد و به این ترتیب عبیدالله به مخفیگاه مسلم پی برد.<ref>- ر.ک : انساب الاشراف، ج2، ص338؛ الاخبار الطوال، ص240؛ تاریخ طبری، ج5، ص350-353؛ الفتوح، ج5، ص50؛ مقاتل الطالبیین، ص104؛ تاریخ ابن خلدون، ج3، ص29. </ref> | |||
در این ایام چون مردم کوفه با | عبیدالله بن زیاد بامداد آن شب هفتاد نفر از گماشتگان خود را به همراهی محمد بن اشعث برای دستگیری مسلم به طرف خانه طوعه فرستاد. مسلم در خانه طوعه بود که صدای سُم اسبان و آواز سربازان را شنید و دانست برای دستگیری او آمده‌اند. او فوری برخاست و با شمشیر کشیده بر آنان تاخت و آنان را از خانه طوعه بیرون ریخت. سربازان پسر زیاد چون دلاوری او را دیدند، به بام‌ها رفتند و با سنگ‌پرانی و آتش‌ریزی وی را خسته کردند. با این همه مسلم تسلیم نشد.<ref>- انساب الاشراف، ج2، ص338؛ تاریخ طبری، ج5، ص372-373؛ الفتوح، ج5، ص53.</ref> مسلم در آن نبرد سخت تعدادی را به هلاکت رساند. او با شمشیر آخته بر خصم زبون تاخت. محمد بن اشعث گفت: مسلم خودت را به کشتن مده! تو در امانی و کسی با تو کاری ندارد. مسلم در حالی که رجز می‌خواند، می‌جنگید. | ||
یاران محمد بن اشعث که یارای مقابله رویاروی با مسلم را نداشتند، بر بالای بام رفته و از آنجا سنگ و آتش بر سر و روی مسلم ریختند. از پشت سر نیز تیری به سوی او پرتاب شد و مسلم بر زمین افتاد. آن‌گاه او را دستگیر کرده و بر استری سوار نمودند و ابن اشعث شمشیر از دست وی گرفت و گفت تو در امانی!<ref>- انساب الاشراف، ج2، ص239؛ تاریخ طبری، ج5، ص374؛ الفتوح، ج5، ص53؛ مروج الذهب، ج3، ص253-254؛ الکامل فی التاریخ، ج4، ص33.</ref> مسلم فرمود: لعنت بر تو و امان تو باد ای گروه فاسق! محمد بن اشعث گفت: خودت را به کشتن مده. به خدا تو در امانی. آنان دروغ نمی‌گویند و فریبت نمی‌دهند. این قوم پسر عموهای تو هستند و تو را نمی‌کشند. مسلم بن عقیل اگر چه به امان او امیدی نداشت، سر انجام امان وی را پذیرفت. سرانجام مزدوران عبیدالله بن زیاد بر او دست یافتند.<ref>- تاریخ طبری، ج5، ص374.</ref> مسلم به محمد بن اشعث گفت: بنده خدا می‌دانم که تو از عهده امانی که به من داده‌ای بر نخواهی آمد، ولی از تو می‌خواهم نامهای به امام حسین (ع) بنویسی و او را از آنچه بر سر من آمده و از اوضاع پیش آمده و ناهمراهی کوفیان مطلع سازی!<ref>- انساب الاشراف، ج2، ص342؛ تاریخ طبری، ج5، ص374-375؛ ارشاد، ج2، ص60.</ref> اگر چه گفته شده که او از حیره پیکی سوی امام حسین (ع) فرستاد و پیغام مسلم را به آن حضرت رسانید، اما محمد بن اشعث بدون کسب اجازه از پسر زیاد نامهای نمی‌نوشت و مسلماً چنین نامهای را ننوشت و پیکی را نفرستاد. | |||
مسلم را که پس از جنگی قهرمانانه دستگیر شده بود، با تنی مجروح و لبی تشنه به قصر ابن زیاد آوردند.<ref>- الاخبار الطوال، ص240؛ تاریخ طبری، ج5، ص375-376؛ الفتوح، ج5، ص54-55.</ref> پسر اشعث به ابن زیاد گفت: من او را امان داده‌ام. ابن زیاد گفت: تو چه حق داری که به کسی امان بدهی یا ندهی! ما تو را برای دستگیری او فرستاده بودیم، نه امان دادن به وی. محمد بن اشعث هم خاموش شد.<ref>- ر.ک : انساب الاشراف، ج2، ص342؛ تاریخ طبری، ج5، ص374-375؛ ارشاد، ج2، ص60؛ مروج الذهب، ج3، ص253-254؛ مقاتل الطالبیین، ص105-108.</ref> | |||
چون اسماء دید که | عبیدة بن عمر کندی (بدی) محمد بن اشعث را به سبب غدر با مسلم بن عقیل و گرفتن شمشیر و زره او نکوهش کرد:<ref>- انساب الاشراف، ج2، ص342.</ref> | ||
با اسارت | |||
پس از آنکه مسلم تنها ماند به محله قبیله کنده رفت و به خانه | |||
یاران | |||
مسلم را که پس از جنگی قهرمانانه دستگیر شده بود، با تنی مجروح و لبی تشنه به قصر | |||
{{شعر}} | {{شعر}} | ||
| خط ۷۰: | خط ۸۱: | ||
{{پایان شعر}} | {{پایان شعر}} | ||
==نقش در دستگیری عمارة بن صَلخب ازدی== | |||
عمارة بن صَلخب ازدی، از یاران مخلص مسلم بن عقیل بود که از مردم کوفه برای امام حسین (ع) بیعت می‌گرفت.<ref>- ابصار العین فی انصار الحسین (ع)، ص187.</ref> به هنگام آغاز حرکت و جنبش مسلم، برای یاری آن حضرت از خانه بیرون آمد اما توسط محمد بن اشعث دستگیر و زندانی شد. بعد از شهادت مسلم و هانی، عبیدالله بن زیاد او را خواست و گفت که از کدام قبیله‌ای؟ عماره گفت از قبیله ازد. عبیدالله دستور داد او را به سوی قبیلهاش ببرند و در حضور افراد قومش او را گردن بزنند.<ref>- تاریخ طبری، ج5، ص379؛ ابصار العین فی انصار الحسین (ع)، ص187.</ref> | |||
==نقش در شهادت امام حسین (ع)== | |||
محمد بن اشعث از کسانی بود که در مقابل امام حسین (ع) ایستاد و در شهادت آن حضرت تا حدّ زیادی اثرگذار بود.<ref>- ر.ک : الفتوح، ج5، ص68. </ref> | |||
==پس از شهادت امام حسین (ع)== | |||
پس از شهادت امام حسین (ع) نیز محمد بن اشعث از طرف عبیدالله بن زیاد با گروهی از قبایل مُضر برای جنگ با عبدالله بن عفیف ازدی فرستاده شد. عبدالله از شیعیان فاضل کوفه بود که به سخنان وقیحانه عبیدالله در مسجد کوفه، پاسخی درشت داد و اقدام او به قتل امام حسین (ع) را تقبیح کرد.<ref>- ر.ک : الفتوح، ج5، ص123-125. </ref> | |||
==ولایت موصل== | |||
پس از شهادت امام حسین(ع) نیز | پس از مرگ یزید و تسلط عبدالله بن زبیر بر حجاز و عراق، او محمد بن اشعث را به ولایت موصل منصوب کرد، اما از او خواست تا با حاکم کوفه عبدالله بن مطیع مکاتبه داشته و شنوا و فرمانبردار او باشد. عبدالله بن زبیر همچنین از ابن مطیع خواست که بی اذن او حاکم موصل را از کار برکنار نکند.<ref>- انساب الاشراف، ج6، ص290؛ تاریخ طبری، ج6، ص34؛ الکامل فی التاریخ، ج4، ص227،144.</ref> | ||
==در زمان قیام مختار ثقفی== | |||
===فرار به تکریت=== | |||
پس از مرگ یزید و تسلط | پس از پیروزی مختار و بیرون راندن عمال عبدالله بن زبیر از عراق و به مجرد ورود عبدالرحمن بن سعید بن قیس به عنوان والی جدید موصل، محمد بن اشعث احساس کرد که دیگر جای ماندن در موصل نیست و قدرت مقابله با نیروهای مختار را ندارد، ناچار از موصل به تکریت فرار کرد. | ||
===پیوستن به مصعب بن زبیر=== | |||
گزارش‌هایی درباره رفتار مختار ثقفی در هنگام تسلط بر کوفه، با محمد بن اشعث وجود دارد. طبری از ابومخنف و او از هشام بن عبدالرحمن روایت کرده است که آن هنگام که مختار گرفتن انتقام از قاتلان امام حسین (ع) و شهدای کربلا را آغاز کرد، محمد بن اشعث در قریه اشعث، در نزدیکی قادسیه پناه گرفته بود. مختار، یکی از یارانش به نام حوشب را همراه یکصد نفر برای آوردن ابن اشعث فرستاد و به او امر کرد در صورتی که بر وی دست یافت، او را بکشد، اما ابن اشعث به سوی بصره گریخت و به مصعب بن زبیر پیوست.<ref>- انساب الاشراف، ج6، ص410؛ تاریخ طبری، ج6، ص94،66؛ مقتل الحسین خوارزمی، ج2، ص256. </ref> مختار دستور داد تا خانه‌اش را در قادسیه ویران سازند و با خشت و گِل آن خانه حجر بن عدی را که زیاد بن ابیه ویران کرده بود، دوباره بسازند.<ref>- تاریخ طبری، ج6، ص66؛ الکامل فی التاریخ، ج4، ص244.</ref> | |||
پس از پیروزی مختار و بیرون راندن عمال | اما بنا به گزارش ابن اعثم، مختار پسر ابن اشعث را برای احضار او به تکریت فرستاد. چون ابن اشعث به حضور مختار رسید، بر وی سلام امارت داد و توبه نامهای نوشت و با او بیعت کرد. مختار نیز او را بخشید.<ref>- الفتوح، ج5، ص70.</ref> اما زمانی که اشراف کوفه به مخالفت با مختار پرداختند و تصمیم به جنگ با او گرفتند، محمد بن اشعث نیز در کنار آنان بود. ابراهیم بن اشتر در جنگ سختی که بین سپاه او و شورشیان درگرفت، شورشیان را شکست داد.<ref>- ر.ک : تاریخ طبری، ج6، ص43-49؛ الکامل فی التاریخ، ج4، ص231-234. </ref> محمد بن اشعث همراه گروهی از اشراف کوفه، راه بصره را پیش گرفتند و به مصعب بن زبیر پیوستند.<ref>- الاخبار الطوال، ص301.</ref> | ||
===جنگ با مختار=== | |||
محمد بن اشعث آماده پیکار با مختار شد و همراه اشراف کوفه در جنگ با مختار شرکت کرد و مصعب بن زبیر، حریف سرسخت مختار را تقویت و حمایت نمود. | |||
گزارش‌هایی درباره رفتار مختار ثقفی در هنگام تسلط بر کوفه، با | مصعب احترام زیادی برای او قائل بود. محمد بن اشعث اصرار زیادی داشت که مصعب با مختار اعلام جنگ کند. مصعب در جواب محمد بن اشعث حضور مُهَلَّب بن اَبی صُفره، استاندار فارس را ضروری دانست. محمد برای راضی کردن مهلب به فارس رفت و او را قانع کرد تا به جنگ مختار درآید.<ref>- انساب الاشراف، ج6، ص428؛ الاخبار الطوال، ص300-301، 304-305؛ تاریخ طبری، ج6، ص94؛ الکامل فی التاریخ، ج4، ص267-268. </ref> | ||
سرانجام در نیمه سال 67 هجری نیروی متشکل ضد مختار به فرماندهی مهلب راهی کوفه شدند. در این جنگ محمد بن اشعث فرماندهی نیروهای کوفه که از آنجا فرار کرده و به مصعب پیوسته بودند، را برعهده داشت.<ref>- انساب الاشراف، ج6، ص430؛ تاریخ طبری، ج6، ص66. </ref> بنا به نقل دینوری چون مختار مردم کوفه را تحت تعقیب قرار داده بود، بزرگان ایشان پیوسته به بصره می‌گریختند، آن‌چنان که ده هزار تن کوفی در بصره جمع شدند، مصعب بن زبیر به محمد بن اشعث گفت: حال این شما و آن هم خون‌های شما.<ref>- تاریخ طبری، ج6، ص97؛ الکامل فی التاریخ، ج4، ص269-270.</ref> | |||
مختار سپاهی تدارک دید و فرماندهی آن را به احمر بن شُمَیط بجلی تنها فرد باقیمانده از یاران اولیه خویش واگذار کرد. محل برخورد دو سپاه در ساحل رودخانه دجله در نقطه‌ای به نام ”مذار“ بود. در این جنگ به خاطر تزلزل روحیه نیروهای مختار و خیانت اعراب قبیله خثعم و بجیله و عدم کارآیی و کفایت فرماندهی، شکستی دردناک بر سپاه مختار وارد آمد و تنها عده معدودی سواره نظام توانستند بگریزند. این شکست تلخ به شدت جوّ کوفه را متشنج نمود و مختار خود راهی پیکار گردید. در نقطه‌ای به نام ”حرورا“ میان سپاه اندک مختار و نیروهای بصره نبرد سختی درگرفت. در این جنگ نیروهای محمد بن اشعث با قساوت بیشتری همراه مردم بصره، با لشکریان مختار روبه‌رو می‌شدند و هر اسیری را که می‌گرفتند، بیدرنگ او را می‌کشتند.<ref>- انساب الاشراف، ج6، ص430-433، 437-438؛ تاریخ طبری، ج6، ص97. </ref> | |||
اما بنا به گزارش | ==مرگ== | ||
محمد بن اشعث و دو فرزندش در این نبرد کشته شدند.<ref>- انساب الاشراف، ج2، ص437-438؛ الاخبار الطوال، ص306؛ تاریخ طبری، ج6، ص101؛ تاریخ الاسلام، حوادث و وفیات 61-80، ص57.</ref> محمد بن اشعث به دست مالک بن عمرو نهدی معروف به ابونمران، فرمانده دلیر مختار کشته شد. بنا به نقلی دیگر او به دست مَزید و عبدالله فرزندان خیران از بنی‌عنبر کشته شده است.<ref>- اکمال الاکمال، ج3، ص209.</ref> قبایل کنده و خَثعم نیز هر یک مدعی بودند محمد بن اشعث را کشته‌اند.<ref>- ر.ک : انساب الاشراف، ج6، ص438.</ref> اما قول اول از اعتبار بیشتری برخوردار است. | |||
شعری درباره قتل محمد بن اشعث از اعشی هَمدان روایت شده است.<ref>- ر.ک : تاریخ طبری، ج6، ص101-103.</ref> | |||
==انتقام عبدالرحمن پسر محمد بن اشعث== | |||
عبدالرحمن پسر محمد بن اشعث که در این جنگ شرکت کرده بود، پس از کشته شدن پدر و دو برادرش نفرت و کینه عمیق او نسبت به شیعیان، شدت بیشتری پیدا کرد و به انتقام خون پدر و برادرانش، زندانیان شیعی و حتی اسیران هم‌قبیله‌اش را از دم تیغ گذراند.<ref>- انساب الاشراف، ج2، ص437-438؛ تاریخ طبری، ج6، ص101.</ref> | |||
==به شهادت رساندن مختار ثقفی== | |||
مصعب احترام زیادی برای او قائل بود. | تلفات سپاه مختار بسیار زیاد بود. مختار به ناچار عقب‌نشینی کرد و خود را به کوفه رساند. در ظرف مدت کوتاهی کوفه محاصره شد و کلیه راههای ارتباطی قطع گردید. تنها نیروهای وفادار به مختار همان موالی بودند و تعدادی از اعراب. کوفه یک‌بار دیگر سیمای کریه خویش را نشان داد و پیمان‌شکنی آغاز کرد. مردان به خانه خزیدند و زنان آنان را از همراهی با مختار باز داشتند. قصر حکومتی محاصره شد و مختار با نوزده تن از یارانش از قصر خارج شده جنگیدند تا به شهادت رسیدند. مصعب بن زبیر همه افرادی را که اسیر یا تسلیم شده بودند، بکشت. گویند تعداد کشته‌ها به هشت هزار نفر رسید و مصعب بن زبیر لقب ”قصّاب“ یافت. در این کشتار عبدالرحمن بن محمد بن اشعث نقش مهمی داشت.<ref>- ر.ک : انساب الاشراف، ج2، ص440-441؛ تاریخ طبری، ج6، ص103-110.</ref> | ||
سرانجام در نیمه سال 67 هجری نیروی متشکل ضد مختار به فرماندهی مهلب راهی کوفه شدند. در این جنگ | |||
مختار سپاهی تدارک دید و فرماندهی آن را به | |||
شعری درباره قتل | |||
عبدالرحمن پسر | |||
تلفات سپاه مختار بسیار زیاد بود. مختار به ناچار عقب‌نشینی کرد و خود را به کوفه رساند. در ظرف مدت کوتاهی کوفه محاصره شد و کلیه | |||
==منبع== | ==منبع== | ||
مرضیه محمدزاده، دوزخیان جاوید، نشر بصیرت، ص 221-231. | مرضیه محمدزاده، دوزخیان جاوید، نشر بصیرت، ص 221-231. | ||
==پی نوشت== | ==پی نوشت== | ||
[[رده: تاریخ]] | [[رده: تاریخ]] | ||
[[رده: افراد]] | |||
[[رده: قاتلان کربلا]] | [[رده: قاتلان کربلا]] | ||
[[رده: قاتلان اصحاب و خاندان]] | [[رده: قاتلان اصحاب و خاندان]] | ||
نسخهٔ ۱۷ مارس ۲۰۱۸، ساعت ۱۷:۱۹
محمد بن اشعث بن قیس بن مَعدی کَرِب اَشجَ کِندی اَزدی کوفی، منسوب به خاندان حارث بن معاویة بن جبلة بن عَدی، از قبیله بزرگ کِنده حَضرَمَوت در جنوب عربستان و یکی از رجال نظامی و سیاسی بنی‌امیه و از جانیان سرسخت کربلا بود.
| مشخصات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | محمد بن اشعث بن قیس بن مَعدی کَرِب اَشجَ کِندی اَزدی کوفی |
| کنیه | ابوالقاسم |
| محل زندگی | کوفه |
| نسب/قبیله | کنده |
| خویشاوندان سرشناس | اشعث • جعده • قیس بن اشعث |
| درگذشت | سال 67 ق |
| نحوه درگذشت | در جنگ مصعب با مختار |
| نقش در واقعه کربلا | |
| اقدامات | انکار انتساب امام حسین به پیامبر (ص) |
| نقش‌های برجسته | فرماندهی نیروهای ابن زیاد در دستگیری مسلم بن عقیل |
| دیگر فعالیت‌ها | شهادت علیه حجر بن عدی • از مخالفان قیام مختار |
زندگینامه
خاندان ابن اشعث در میان قبیله کنده و دیگر قبایل مجاور عرب از اعتبار خاصی برخوردار بودند. محمد فرزند بزرگ اشعث بن قیس است. پس از مرگ اشعث بن قیس به سال 40 هجری، وی جای پدر را گرفت و رئیس قبیله کنده شد.[۱] او از حامیان سرسخت حکومت امویان بود. درباره تاریخ تولد او اطلاع درستی در دست نیست، بنا بر برخی اقوال او در زمان پیامبر (ص) متولد شد،[۲] اما چون پدرش اشعث بعد از رحلت پیامبر (ص) و جریان ارتداد با اُمّ‌فَروَه دختر ابوقحافه، خواهر ابوبکر، خلیفه اول ازدواج کرد،[۳] تولد او در زمان خلافت ابوبکر بین سال‌های 11 تا 13 هجری می‌باشد. کُنیه‌اش ابوالقاسم یا ابومیثاء و به کندی کوفی منسوب بود.[۴]
شخصیت
محمد بن اشعث دارای شخصیتی دوگانه با حالات متغیر در برخورد با رویدادهای زمان خود بوده است که در زندگی‌اش کاملاً مشهود بود.
فرزندان
از فرزندان متعدد محمد بن اشعث، عبدالرحمن با بودن برادران ارشدش به ریاست قبیلهاش رسید. او بر خلیفه وقت عبدالملک بن مروان و والی او در عراق حجاج بن یوسف ثقفی خروج کرد و در سال 85 در جنگ با او کشته شد.[۵] چهار تن دیگر از فرزندان او به نامهای اسحاق، صبّاح، منذر و قاسم در عرصه سیاست و جامعه شهر کوفه فعالیت داشتند. اسحاق و صبّاح، جانب حجاج بن یوسف ثقفی و خلفای اموی را گرفتند و در قیام عبدالرحمن شرکت نکردند. اسحاق در سال 66 گروهی از افراد قبیله کنده را در جنگ علیه مختار رهبری کرد. به هنگام امارت حجاج در عراق، سرپرستی سپاه کوفه را بین سال‌های 75 تا 76 هجری در طبرستان بر عهده گرفت و بعدها نیز چندی علیه گروه خوارج در رامهرمز جنگید.[۶] او مدتی نیز بر ری حکومت کرد.[۷] صبّاح نیز در سال 77 هجری از طرف حجاج در نبرد سختی با خوارج، قطر‌ی بن فجائه رهبر یکی از گروههای این فرقه را کشت.[۸] منذر هنگام قیام زید بن علی در سال 122، سرکرده قبایل کنده و ربیعه در کوفه بود.[۹] قاسم نیز در طبرستان کشته شد.[۱۰] از جمله دختران محمد بن اشعث، میمونه به عقد محمد پسر حجاج در آمد. عایشه همسر حارث بن عبدالله و اُمّ‌نعمان همسر عبیدالله بن زیاد بودند.[۱۱] محمد بن اشعث از عایشه به نقل از پیامبر (ص) و ابوبکر روایت کرده است.[۱۲]
در زمان خلافت امام حسن (ع)
محمد بن اشعث در زمان خلافت امام حسن (ع) از طرف آن حضرت برای انعقاد صلح بین امام و معاویه فرستاده شد.[۱۳]
در زمان حکومت والی کوفه
محمد بن اشعث از امیران مورد اعتماد زیاد بن ابیه و عبیدالله بن زیاد بود. زمانی که زیاد به عنوان والی وارد کوفه شد و حکومت آن شهر را علاوه بر بصره به دست گرفت، اولین کسی که با عنوان امیر به او سلام داد، محمد بن اشعث بود.[۱۴]
نقش در دستگیری حجر بن عدی
او به دستور زیاد در دستگیری حجر بن عدی، صحابی پیامبر (ص) و از یاران امام علی (ع) شرکت فعال داشت. گفته شده پس از قیام حجر به سال 51، زیاد که از یافتن وی درمانده شده بود، محمد بن اشعث را تهدید کرد تا حجر را که هم قبیلهاش بود، نزد وی ببرد.[۱۵] سرانجام حجر پیامی نزد محمد بن اشعث فرستاد و به وی گفت به شرط آنکه زیاد به وی امان دهد، خود را تسلیم خواهد کرد تا نزد معاویه برود. محمد بن اشعث با جمعی از بزرگان و امرا نزد زیاد رفت و برای حجر امان گرفت. حتی وی از کسانی بود که بعد به درخواست زیاد، علیه حجر شهادت دادند که حجر بر ضد خلیفه شوریده است. با وجود امانی که به حجر دادند، او به دستور معاویه کشته شد و در پی آن عبیده کندی (بدی) شاعری کندی، محمد بن اشعث را به سبب یاری نکردن حجر سرزنش و نکوهش کرد.[۱۶]
اسلمت عمک لم تقاتل دونه | ||
و قتلت وافد آل بیت محمد | ||
لو کنت من أسد عرفت کرامتی | ||
فرقا و لو لا أنت کان منیعا | ||
و سلبت أسیافا له و دروعا | ||
و رایت لی بیت الحباب سفیعا |
حکومت طبرستان
در زمانی که عبیدالله از طرف معاویه حاکم بصره بود، محمد بن اشعث را به حکومت طبرستان منصوب کرد. او با مردم طبرستان صلح کرد و پیمان بست، اما هنگامی که وارد طبرستان شد، راه را بر او بستند و پسرش ابوبکر را کشتند.[۱۷]
نامه به یزید
محمد بن اشعث و افرادی چون عمر بن سعد، عبدالله بن مسلم بن سعید حضرمی جزء کسانی بودند که طی نامهای اوضاع کوفه را به اطلاع یزید رساندند و او را از ضعف نعمان بن بشیر والی کوفه و اقدامات مسلم بن عقیل و اخبار کوفه آگاه نمودند.[۱۸] در سال 60 چون عبیدالله بن زیاد به عنوان والی به کوفه رفت، محمد بن اشعث جزو بزرگان کوفه بود که بر وی وارد شد و عبیدالله وی را گرامی داشت و او را نزد خود بر روی تخت نشانید.[۱۹]
نقش در دستگیری هانی بن عروه و مسلم بن عقیل
محمد بن اشعث در دستگیری هانی بن عروه و مسلم بن عقیل نقش فعال داشت: در این ایام چون مردم کوفه با مسلم بن عقیل بیعت کرده بودند و مسلم در خانه هانی بن عروه مخفی شده بود، عبیدالله بن زیاد با دانستن مخفیگاه مسلم، از راه مکر و حیله وارد شد تا بتواند به طریقی هانی بن عروه را به دارالاماره بکشاند و بین او و مسلم جدایی اندازد. او محمد بن اشعث، دوست هانی را به همراه اسماء بن حسان خارجه و عمرو بن حجاج زبیدی که هر سه از اقوام و دوستان هانی بودند و به دربار عبیدالله بن زیاد رفت و آمد داشتند، خواست تا هانی را وادار کنند که به نزدش بیاید. هر سه آنان به نزد هانی رفتند. اگر چه هانی مایل نبود به نزد عبیدالله برود، ولی آنان از او خواستند تا برای گم کردن راه و حفظ جان مسلم، به دیدن عبیدالله برود. در نزدیکی دارالاماره احساس خطر کرد، اما علیرغم میل خود به دارالاماره رفت[۲۰] و همین امر باعث شد تا عبیدالله بن زیاد بتواند بین او و مسلم بن عقیل جدایی اندازد که این جدایی در شکست نهضت مسلم تأثیر بسیاری داشت. چون اسماء دید که عبیدالله بن زیاد هانی را مجروح و دستور قتل او را صادر کرد، از اینکه باعث شده بود که هانی به دارالاماره بیاید، پشیمان شد، اما محمد بن اشعث به عبیدالله گفت: هر آنچه امیر رأی دهد، به نفع ما باشد یا ضررمان، خشنودیم که امیر تأدیب می‌کند.[۲۱] او به این ترتیب خواری خود را در مقابل عبیدالله اثبات کرد. این روایت حکایت از مصلحت‌اندیشی محمد بن اشعث دارد. محمد بن اشعث از اینکه منافع و موقعیت او در کوفه به واسطه شورش قبیله هانی بن عروه به خطر افتاده بود، بیمناک بود و حفظ جان هانی با وجود امانی که به او داده بود، در دید محمد بن اشعث اهمیتی نداشت. با اسارت هانی بن عروه و قیام مردم کوفه به همراهی مسلم بن عقیل، پسر زیاد چون خود را گرفتار دید، از بیست تن بزرگان کوفه که گرد او را گرفته بودند، تنی چند را میان مردم فرستاد تا به وسیله زر و زور و تزویر جمعیت را پراکنده سازند. یکی از آن افراد، محمد بن اشعث بود.[۲۲] عبیدالله به او فرمان داد تا مردم کنده و حضرموت را که مطیعش بودند، از یاری مسلم باز دارد و از مخالفت با حکومت امویان بیم دهد و او چنین کرد.[۲۳] پس از آنکه مسلم تنها ماند به محله قبیله کنده رفت و به خانه پیر زنی به‌نام طَوْعَه[۲۴] از موالی اشعث بن قیس کندی پناه برد. پیر زن پسری به نام بلال داشت که با خانواده اشعث ارتباط نزدیک داشت. او پس از خبر یافتن از پنهان شدن مسلم در خانه‌شان، جریان را به عبدالرحمن پسر محمد بن اشعث خبر داد. عبدالرحمن نیز زمانی که پدرش در مجلس عبیدالله بن زیاد به گفت‌وگو نشسته بود، ناگهان وارد دارالحکومه شد و پدرش را از محل اختفای مسلم آگاه کرد و به این ترتیب عبیدالله به مخفیگاه مسلم پی برد.[۲۵] عبیدالله بن زیاد بامداد آن شب هفتاد نفر از گماشتگان خود را به همراهی محمد بن اشعث برای دستگیری مسلم به طرف خانه طوعه فرستاد. مسلم در خانه طوعه بود که صدای سُم اسبان و آواز سربازان را شنید و دانست برای دستگیری او آمده‌اند. او فوری برخاست و با شمشیر کشیده بر آنان تاخت و آنان را از خانه طوعه بیرون ریخت. سربازان پسر زیاد چون دلاوری او را دیدند، به بام‌ها رفتند و با سنگ‌پرانی و آتش‌ریزی وی را خسته کردند. با این همه مسلم تسلیم نشد.[۲۶] مسلم در آن نبرد سخت تعدادی را به هلاکت رساند. او با شمشیر آخته بر خصم زبون تاخت. محمد بن اشعث گفت: مسلم خودت را به کشتن مده! تو در امانی و کسی با تو کاری ندارد. مسلم در حالی که رجز می‌خواند، می‌جنگید. یاران محمد بن اشعث که یارای مقابله رویاروی با مسلم را نداشتند، بر بالای بام رفته و از آنجا سنگ و آتش بر سر و روی مسلم ریختند. از پشت سر نیز تیری به سوی او پرتاب شد و مسلم بر زمین افتاد. آن‌گاه او را دستگیر کرده و بر استری سوار نمودند و ابن اشعث شمشیر از دست وی گرفت و گفت تو در امانی![۲۷] مسلم فرمود: لعنت بر تو و امان تو باد ای گروه فاسق! محمد بن اشعث گفت: خودت را به کشتن مده. به خدا تو در امانی. آنان دروغ نمی‌گویند و فریبت نمی‌دهند. این قوم پسر عموهای تو هستند و تو را نمی‌کشند. مسلم بن عقیل اگر چه به امان او امیدی نداشت، سر انجام امان وی را پذیرفت. سرانجام مزدوران عبیدالله بن زیاد بر او دست یافتند.[۲۸] مسلم به محمد بن اشعث گفت: بنده خدا می‌دانم که تو از عهده امانی که به من داده‌ای بر نخواهی آمد، ولی از تو می‌خواهم نامهای به امام حسین (ع) بنویسی و او را از آنچه بر سر من آمده و از اوضاع پیش آمده و ناهمراهی کوفیان مطلع سازی![۲۹] اگر چه گفته شده که او از حیره پیکی سوی امام حسین (ع) فرستاد و پیغام مسلم را به آن حضرت رسانید، اما محمد بن اشعث بدون کسب اجازه از پسر زیاد نامهای نمی‌نوشت و مسلماً چنین نامهای را ننوشت و پیکی را نفرستاد. مسلم را که پس از جنگی قهرمانانه دستگیر شده بود، با تنی مجروح و لبی تشنه به قصر ابن زیاد آوردند.[۳۰] پسر اشعث به ابن زیاد گفت: من او را امان داده‌ام. ابن زیاد گفت: تو چه حق داری که به کسی امان بدهی یا ندهی! ما تو را برای دستگیری او فرستاده بودیم، نه امان دادن به وی. محمد بن اشعث هم خاموش شد.[۳۱] عبیدة بن عمر کندی (بدی) محمد بن اشعث را به سبب غدر با مسلم بن عقیل و گرفتن شمشیر و زره او نکوهش کرد:[۳۲]
و قتلت وافد آل بیت محمد | ||
و سلبت أسیافا له و دروعا |
نقش در دستگیری عمارة بن صَلخب ازدی
عمارة بن صَلخب ازدی، از یاران مخلص مسلم بن عقیل بود که از مردم کوفه برای امام حسین (ع) بیعت می‌گرفت.[۳۳] به هنگام آغاز حرکت و جنبش مسلم، برای یاری آن حضرت از خانه بیرون آمد اما توسط محمد بن اشعث دستگیر و زندانی شد. بعد از شهادت مسلم و هانی، عبیدالله بن زیاد او را خواست و گفت که از کدام قبیله‌ای؟ عماره گفت از قبیله ازد. عبیدالله دستور داد او را به سوی قبیلهاش ببرند و در حضور افراد قومش او را گردن بزنند.[۳۴]
نقش در شهادت امام حسین (ع)
محمد بن اشعث از کسانی بود که در مقابل امام حسین (ع) ایستاد و در شهادت آن حضرت تا حدّ زیادی اثرگذار بود.[۳۵]
پس از شهادت امام حسین (ع)
پس از شهادت امام حسین (ع) نیز محمد بن اشعث از طرف عبیدالله بن زیاد با گروهی از قبایل مُضر برای جنگ با عبدالله بن عفیف ازدی فرستاده شد. عبدالله از شیعیان فاضل کوفه بود که به سخنان وقیحانه عبیدالله در مسجد کوفه، پاسخی درشت داد و اقدام او به قتل امام حسین (ع) را تقبیح کرد.[۳۶]
ولایت موصل
پس از مرگ یزید و تسلط عبدالله بن زبیر بر حجاز و عراق، او محمد بن اشعث را به ولایت موصل منصوب کرد، اما از او خواست تا با حاکم کوفه عبدالله بن مطیع مکاتبه داشته و شنوا و فرمانبردار او باشد. عبدالله بن زبیر همچنین از ابن مطیع خواست که بی اذن او حاکم موصل را از کار برکنار نکند.[۳۷]
در زمان قیام مختار ثقفی
فرار به تکریت
پس از پیروزی مختار و بیرون راندن عمال عبدالله بن زبیر از عراق و به مجرد ورود عبدالرحمن بن سعید بن قیس به عنوان والی جدید موصل، محمد بن اشعث احساس کرد که دیگر جای ماندن در موصل نیست و قدرت مقابله با نیروهای مختار را ندارد، ناچار از موصل به تکریت فرار کرد.
پیوستن به مصعب بن زبیر
گزارش‌هایی درباره رفتار مختار ثقفی در هنگام تسلط بر کوفه، با محمد بن اشعث وجود دارد. طبری از ابومخنف و او از هشام بن عبدالرحمن روایت کرده است که آن هنگام که مختار گرفتن انتقام از قاتلان امام حسین (ع) و شهدای کربلا را آغاز کرد، محمد بن اشعث در قریه اشعث، در نزدیکی قادسیه پناه گرفته بود. مختار، یکی از یارانش به نام حوشب را همراه یکصد نفر برای آوردن ابن اشعث فرستاد و به او امر کرد در صورتی که بر وی دست یافت، او را بکشد، اما ابن اشعث به سوی بصره گریخت و به مصعب بن زبیر پیوست.[۳۸] مختار دستور داد تا خانه‌اش را در قادسیه ویران سازند و با خشت و گِل آن خانه حجر بن عدی را که زیاد بن ابیه ویران کرده بود، دوباره بسازند.[۳۹] اما بنا به گزارش ابن اعثم، مختار پسر ابن اشعث را برای احضار او به تکریت فرستاد. چون ابن اشعث به حضور مختار رسید، بر وی سلام امارت داد و توبه نامهای نوشت و با او بیعت کرد. مختار نیز او را بخشید.[۴۰] اما زمانی که اشراف کوفه به مخالفت با مختار پرداختند و تصمیم به جنگ با او گرفتند، محمد بن اشعث نیز در کنار آنان بود. ابراهیم بن اشتر در جنگ سختی که بین سپاه او و شورشیان درگرفت، شورشیان را شکست داد.[۴۱] محمد بن اشعث همراه گروهی از اشراف کوفه، راه بصره را پیش گرفتند و به مصعب بن زبیر پیوستند.[۴۲]
جنگ با مختار
محمد بن اشعث آماده پیکار با مختار شد و همراه اشراف کوفه در جنگ با مختار شرکت کرد و مصعب بن زبیر، حریف سرسخت مختار را تقویت و حمایت نمود. مصعب احترام زیادی برای او قائل بود. محمد بن اشعث اصرار زیادی داشت که مصعب با مختار اعلام جنگ کند. مصعب در جواب محمد بن اشعث حضور مُهَلَّب بن اَبی صُفره، استاندار فارس را ضروری دانست. محمد برای راضی کردن مهلب به فارس رفت و او را قانع کرد تا به جنگ مختار درآید.[۴۳] سرانجام در نیمه سال 67 هجری نیروی متشکل ضد مختار به فرماندهی مهلب راهی کوفه شدند. در این جنگ محمد بن اشعث فرماندهی نیروهای کوفه که از آنجا فرار کرده و به مصعب پیوسته بودند، را برعهده داشت.[۴۴] بنا به نقل دینوری چون مختار مردم کوفه را تحت تعقیب قرار داده بود، بزرگان ایشان پیوسته به بصره می‌گریختند، آن‌چنان که ده هزار تن کوفی در بصره جمع شدند، مصعب بن زبیر به محمد بن اشعث گفت: حال این شما و آن هم خون‌های شما.[۴۵] مختار سپاهی تدارک دید و فرماندهی آن را به احمر بن شُمَیط بجلی تنها فرد باقیمانده از یاران اولیه خویش واگذار کرد. محل برخورد دو سپاه در ساحل رودخانه دجله در نقطه‌ای به نام ”مذار“ بود. در این جنگ به خاطر تزلزل روحیه نیروهای مختار و خیانت اعراب قبیله خثعم و بجیله و عدم کارآیی و کفایت فرماندهی، شکستی دردناک بر سپاه مختار وارد آمد و تنها عده معدودی سواره نظام توانستند بگریزند. این شکست تلخ به شدت جوّ کوفه را متشنج نمود و مختار خود راهی پیکار گردید. در نقطه‌ای به نام ”حرورا“ میان سپاه اندک مختار و نیروهای بصره نبرد سختی درگرفت. در این جنگ نیروهای محمد بن اشعث با قساوت بیشتری همراه مردم بصره، با لشکریان مختار روبه‌رو می‌شدند و هر اسیری را که می‌گرفتند، بیدرنگ او را می‌کشتند.[۴۶]
مرگ
محمد بن اشعث و دو فرزندش در این نبرد کشته شدند.[۴۷] محمد بن اشعث به دست مالک بن عمرو نهدی معروف به ابونمران، فرمانده دلیر مختار کشته شد. بنا به نقلی دیگر او به دست مَزید و عبدالله فرزندان خیران از بنی‌عنبر کشته شده است.[۴۸] قبایل کنده و خَثعم نیز هر یک مدعی بودند محمد بن اشعث را کشته‌اند.[۴۹] اما قول اول از اعتبار بیشتری برخوردار است. شعری درباره قتل محمد بن اشعث از اعشی هَمدان روایت شده است.[۵۰]
انتقام عبدالرحمن پسر محمد بن اشعث
عبدالرحمن پسر محمد بن اشعث که در این جنگ شرکت کرده بود، پس از کشته شدن پدر و دو برادرش نفرت و کینه عمیق او نسبت به شیعیان، شدت بیشتری پیدا کرد و به انتقام خون پدر و برادرانش، زندانیان شیعی و حتی اسیران هم‌قبیله‌اش را از دم تیغ گذراند.[۵۱]
به شهادت رساندن مختار ثقفی
تلفات سپاه مختار بسیار زیاد بود. مختار به ناچار عقب‌نشینی کرد و خود را به کوفه رساند. در ظرف مدت کوتاهی کوفه محاصره شد و کلیه راههای ارتباطی قطع گردید. تنها نیروهای وفادار به مختار همان موالی بودند و تعدادی از اعراب. کوفه یک‌بار دیگر سیمای کریه خویش را نشان داد و پیمان‌شکنی آغاز کرد. مردان به خانه خزیدند و زنان آنان را از همراهی با مختار باز داشتند. قصر حکومتی محاصره شد و مختار با نوزده تن از یارانش از قصر خارج شده جنگیدند تا به شهادت رسیدند. مصعب بن زبیر همه افرادی را که اسیر یا تسلیم شده بودند، بکشت. گویند تعداد کشته‌ها به هشت هزار نفر رسید و مصعب بن زبیر لقب ”قصّاب“ یافت. در این کشتار عبدالرحمن بن محمد بن اشعث نقش مهمی داشت.[۵۲]
منبع
مرضیه محمدزاده، دوزخیان جاوید، نشر بصیرت، ص 221-231.
پی نوشت
- ↑ - ر.ک : تاریخ طبری، ج5، ص369؛ الفتوح، ج6، ص285.
- ↑ - ر.ک : الفتوح، ج1، ص68؛ الاستیعاب، ج3، ص370؛ اسدالغابه، ج4، ص304.
- ↑ - ر.ک : الطبقات الکبری، ج5، ص10-11؛ الفتوح، ج1، ص68؛ الثقات، ج5، ص352؛ الاستیعاب، ج3، ص370؛ اسدالغابه، ج1، ص118.
- ↑ - ر.ک : الطبقات الکبری، ج5، ص65؛ الغارات، ج2، ص749؛ تاریخ طبری، ج5، ص263؛ الاستیعاب، ج3، ص370؛ اسدالغابه، ج1، ص118؛ جمهرة انساب العرب، ص425؛ تاریخ دمشق، ج52، ص124.
- ↑ - ر.ک : تاریخ طبری، ج6، ص389-391؛ جمهرة انساب العرب، ص425.
- ↑ - الاخبار الطوال، ص280؛ تاریخ طبری، ج6، ص45؛ الکامل فی التاریخ، ج4، ص366.
- ↑ - الاخبار الطوال، ص280؛ الکامل فی التاریخ، ج4، ص366،442.
- ↑ - انساب الاشراف، ج7، ص441،438؛ تاریخ طبری، ج6، ص260؛ الکامل فی التاریخ، ج4، ص442.
- ↑ - تاریخ طبری، ج7، ص182.
- ↑ - فتوح البلدان، ص335.
- ↑ - ر.ک : الطبقات الکبری، ج5، ص239،29؛ انساب الاشراف، ج5، ص408؛ الامامه و السیاسه، ج2، ص29.
- ↑ - ر.ک : کتاب التاریخ الکبیر، ج1، ص22؛ انساب الاشراف، ج10، ص83.
- ↑ - الطبقات الکبری، ج6، ص171؛ انساب الاشراف، ج3، ص286.
- ↑ - الاخبار الطوال، ص223.
- ↑ - همانجا.
- ↑ - ر.ک : انساب الاشراف، ج5، ص259، 262-263؛ تاریخ طبری، ج5، ص263-264، 285.
- ↑ - فتوح البلدان، ص335؛ البلدان ابن فقیه، ص570.
- ↑ - انساب الاشراف، ج2، ص338؛ الاخبار الطوال، ص231؛ تاریخ طبری، ج5، ص356؛ الفتوح، ج5، ص35-36.
- ↑ - الاخبار الطوال، ص240.
- ↑ - الاخبار الطوال، ص236؛ تاریخ طبری، ج5، ص360،349؛ الفتوح، ج5، ص45؛ الکامل فی التاریخ، ج4، ص28؛ اعلام الوری، ج1، ص440.
- ↑ - تاریخ طبری، ج5، ص367؛ الفتوح، ج5، ص61.
- ↑ - انساب الاشراف، ج2، ص387،338؛ الاخبار الطوال، ص238-239؛ تاریخ طبری، ج5، ص348-350؛ مروج الذهب، ج2، ص252.
- ↑ - تاریخ طبری، ج5، ص369؛ مروج الذهب، ج2، ص252؛ الکامل فی التاریخ، ج4، ص30-31.
- ↑ - الفتوح، ج5، ص50؛ مقاتل الطالبیین، ص104.
- ↑ - ر.ک : انساب الاشراف، ج2، ص338؛ الاخبار الطوال، ص240؛ تاریخ طبری، ج5، ص350-353؛ الفتوح، ج5، ص50؛ مقاتل الطالبیین، ص104؛ تاریخ ابن خلدون، ج3، ص29.
- ↑ - انساب الاشراف، ج2، ص338؛ تاریخ طبری، ج5، ص372-373؛ الفتوح، ج5، ص53.
- ↑ - انساب الاشراف، ج2، ص239؛ تاریخ طبری، ج5، ص374؛ الفتوح، ج5، ص53؛ مروج الذهب، ج3، ص253-254؛ الکامل فی التاریخ، ج4، ص33.
- ↑ - تاریخ طبری، ج5، ص374.
- ↑ - انساب الاشراف، ج2، ص342؛ تاریخ طبری، ج5، ص374-375؛ ارشاد، ج2، ص60.
- ↑ - الاخبار الطوال، ص240؛ تاریخ طبری، ج5، ص375-376؛ الفتوح، ج5، ص54-55.
- ↑ - ر.ک : انساب الاشراف، ج2، ص342؛ تاریخ طبری، ج5، ص374-375؛ ارشاد، ج2، ص60؛ مروج الذهب، ج3، ص253-254؛ مقاتل الطالبیین، ص105-108.
- ↑ - انساب الاشراف، ج2، ص342.
- ↑ - ابصار العین فی انصار الحسین (ع)، ص187.
- ↑ - تاریخ طبری، ج5، ص379؛ ابصار العین فی انصار الحسین (ع)، ص187.
- ↑ - ر.ک : الفتوح، ج5، ص68.
- ↑ - ر.ک : الفتوح، ج5، ص123-125.
- ↑ - انساب الاشراف، ج6، ص290؛ تاریخ طبری، ج6، ص34؛ الکامل فی التاریخ، ج4، ص227،144.
- ↑ - انساب الاشراف، ج6، ص410؛ تاریخ طبری، ج6، ص94،66؛ مقتل الحسین خوارزمی، ج2، ص256.
- ↑ - تاریخ طبری، ج6، ص66؛ الکامل فی التاریخ، ج4، ص244.
- ↑ - الفتوح، ج5، ص70.
- ↑ - ر.ک : تاریخ طبری، ج6، ص43-49؛ الکامل فی التاریخ، ج4، ص231-234.
- ↑ - الاخبار الطوال، ص301.
- ↑ - انساب الاشراف، ج6، ص428؛ الاخبار الطوال، ص300-301، 304-305؛ تاریخ طبری، ج6، ص94؛ الکامل فی التاریخ، ج4، ص267-268.
- ↑ - انساب الاشراف، ج6، ص430؛ تاریخ طبری، ج6، ص66.
- ↑ - تاریخ طبری، ج6، ص97؛ الکامل فی التاریخ، ج4، ص269-270.
- ↑ - انساب الاشراف، ج6، ص430-433، 437-438؛ تاریخ طبری، ج6، ص97.
- ↑ - انساب الاشراف، ج2، ص437-438؛ الاخبار الطوال، ص306؛ تاریخ طبری، ج6، ص101؛ تاریخ الاسلام، حوادث و وفیات 61-80، ص57.
- ↑ - اکمال الاکمال، ج3، ص209.
- ↑ - ر.ک : انساب الاشراف، ج6، ص438.
- ↑ - ر.ک : تاریخ طبری، ج6، ص101-103.
- ↑ - انساب الاشراف، ج2، ص437-438؛ تاریخ طبری، ج6، ص101.
- ↑ - ر.ک : انساب الاشراف، ج2، ص440-441؛ تاریخ طبری، ج6، ص103-110.