زنجیر زنی: تفاوت میان نسخه‌ها
T.ramezani (بحث | مشارکتها) جزبدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۹ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۲۲: | خط ۲۲: | ||
| پانویس جعبه = | | پانویس جعبه = | ||
}} | }} | ||
'''زَنْجیرزَنی''' از آیین‌های جمعی | '''زَنْجیرزَنی''' از آیین‌های جمعی سوگواری شیعیان است که در آن برای یادکرد مصائب اهل‌بیت خصوصا اسرای کربلا، [[زنجیر|زنجیرهایی]] که به صورت خوشه‌ای به دسته ای چوبی آویخته شده را بر شانه خود فرود می‌آورند. گستره این آیین هند، پاکستان، ایران و[عراق است. این آیین نوعا مردانه و به صورت گروهی در مناسبت‌های مهم عزاداری مانند دهه اول محرم و دهه آخر صفر برگزار می‌شود. زنجیرزنی در سبک‌های گوناگونی انجام می شود و غالبا همراه دسته‌های زنجیرزنی، نوحه خوانده شده و از طبل و سنج استفاده می‌شود. اگرچه غالب فقها زنجیرزنی را جایز شمرده‌اند، اما گروهی از فقها زنجیرزنی را همانند قمه‌زنی تحریم کرده‌اند. | ||
==تاریخچه== | ==تاریخچه== | ||
منشأ زنجیرزنی را هند و پاکستان دانسته‌اند. احتمالاً این آیین در اواسط دوران | منشأ زنجیرزنی را هند و پاکستان دانسته‌اند. احتمالاً این آیین در اواسط دوران قاجار به ایران آمده باشد. در منابع قدیمی‌تر گزارشی از زنجیرزنی نیست. در سفرنامه‌های اروپاییان در عهد ناصرالدین‌شاه، گزارش‌هایی از زنجیرزنی آمده است. در زمان رضاشاه، آیین‌های عزاداری از جمله زنجیرزنی ممنوع شد. در زمان محمدرضا پهلوی نیز در مقاطعی محدودیت‌هایی در برگزاری این مراسم ایجاد شد. به عنوان نمونه، در شهریور1334، در آستانه ی محرم، حکومت پهلوی به استناد فتوایی از سید هبةالدین شهرستانی، از فقهای وقت عراق، زنجیرزنی و برخی عزاداری‌های دیگر را ممنوع کرد. این ممنوعیت اعتراض‌هایی را در پی داشت؛ یکی از این اعتراضات، دسته بزرگ زنجیرزنی آذربایجانی‌ها بود که در هشتم محرم در منزل سید محمد بهبهانی تحصن کردند و سرانجام با دخالت حسین علاء نخست وزیر وقت، خاتمه یافت.<ref>محسن حسام‌مظاهری، فرهنگ سوگ شیعی، مدخل زنجیرزنی</ref> هم‌چنین در 1927، در حیدرآباد زنجیرزنی ممنوع شد. | ||
==گستره جغرافیایی و محدوده اجرایی== | ==گستره جغرافیایی و محدوده اجرایی== | ||
زنجیرزنی از آیین‌های عزاداری شیعیان است که عمدتا در کشورهای ایران، عراق، لبنان، پاکستان و هند به اشکال مختلف انجام می‌شود.<ref>محسن حسام‌مظاهری، فرهنگ سوگ شیعی، مدخل زنجیرزنی</ref> | زنجیرزنی از آیین‌های عزاداری شیعیان است که عمدتا در کشورهای ایران، عراق، لبنان، پاکستان و هند به اشکال مختلف انجام می‌شود.<ref>محسن حسام‌مظاهری، فرهنگ سوگ شیعی، مدخل زنجیرزنی</ref> | ||
زنجیرزنی مکان خاصی ندارد و هم در کوچه و خیابان‌ها و هم در مکان‌های محدود مانند صحن‌های اماکن مذهبی و یا | زنجیرزنی مکان خاصی ندارد و هم در کوچه و خیابان‌ها و هم در مکان‌های محدود مانند صحن‌های اماکن مذهبی و یا حسینیه‌ها برگزار می‌شود..<ref>محمدصادق فربد، کتاب ایران: سوگواریهای مذهبی در ایران، ص 71</ref> | ||
==نمادشناسی== | ==نمادشناسی== | ||
| خط ۳۹: | خط ۳۸: | ||
===در ایران=== | ===در ایران=== | ||
زنجیرزنان در ایران، به صورت منظم و پشت سرهم در ستون‌های دو تایی یا بیشتر حرکت میکنند. در ردیف‌های جلو پیش‌کسوتان و سپس جوانان، نوجوانان و کودکان حرکت میکنند.<ref>محمدصادق فربد، کتاب ایران: سوگواریهای مذهبی در ایران، ص 142</ref> به صورت هماهنگ، بر اساس ریتم نوحه‌ای که همزمان نوحه‌خوان می‌خوانند، زنجیرها را بر کتف و پشت و گاهی سر و سینه خود می‌کوبند. همراه دسته، طبل و سنج می‌کوبند. زنجیرزنی سبک‌های گوناگونی دارد؛ از جمله تک‌ضرب، سه‌ضرب، چهارضرب و بیشتر. ریتم آن تابع ریتم نوحه و طبل است.<ref>محسن حسام‌مظاهری، فرهنگ سوگ شیعی، مدخل زنجیرزنی</ref> | زنجیرزنان در ایران، به صورت منظم و پشت سرهم در ستون‌های دو تایی یا بیشتر حرکت میکنند. در ردیف‌های جلو پیش‌کسوتان و سپس جوانان، نوجوانان و کودکان حرکت میکنند.<ref>محمدصادق فربد، کتاب ایران: سوگواریهای مذهبی در ایران، ص 142</ref> به صورت هماهنگ، بر اساس ریتم نوحه‌ای که همزمان نوحه‌خوان می‌خوانند، زنجیرها را بر کتف و پشت و گاهی سر و سینه خود می‌کوبند. همراه دسته، طبل و سنج می‌کوبند. زنجیرزنی سبک‌های گوناگونی دارد؛ از جمله تک‌ضرب، سه‌ضرب، چهارضرب و بیشتر. ریتم آن تابع ریتم نوحه و طبل است.<ref>محسن حسام‌مظاهری، فرهنگ سوگ شیعی، مدخل زنجیرزنی</ref> | ||
در روزهای | در روزهای تاسوعا و روز عاشورا|عاشورا، گاهی در پیشاپیش دسته‌های سینه‌زنی و زنجیرزنی اسب‌هایی با پوشش پارچه‌های سفید آغشته به قطرات سرخ‌رنگ به نشان خون حرکت میکنند. گاهی چند کبوتر پشت اسب‌ها می‌گذارند به نشانهٔ انتقال خبر شهادت امام حسین از کربلا به مدینه.<ref>محمدصادق فربد، کتاب ایران: سوگواریهای مذهبی در ایران، ص 145</ref> | ||
===در عراق=== | ===در عراق=== | ||
زنجیرزنی در عراق تقریبا همانند ایران برگزار می شود. زنجیرزنان همگی پیراهن سیاه بر تن کرده و قسمت بالای آن را از پشت چاک میزندد تا زنجیر را جهت تأسی بیشتر با اهل بیت امام حسین علیه السلام بر بدن برهنه فرودآوردند. در کاظمین، مجموعه ای از مردان با تشکیل حلقه های بزرگی به شکل مستطیل یا بیضی به طرح حرم کاظمین حرکت میکنند. همراه این دسته ها طبل و سنج و بوق به صدا در می آید و معمولا نوحه خوانی انجام می شود.<ref>ابراهیم حیدری، تراژدی کربلا، ترجمه علی معموری و محمدجواد معموری، ص 114</ref> برخی از زنجیرزنان به حلقه‌های زنجیر تیغ‌های کوچک متصل میکنند تا درد و رنج بیشتری را بر خود تحمیل کنند.<ref>ابراهیم حیدری، تراژدی کربلا، ترجمه علی معموری و محمدجواد معموری، ص 115</ref> | |||
زنجیرزنی در عراق تقریبا همانند ایران برگزار می شود. زنجیرزنان همگی پیراهن سیاه بر تن کرده و قسمت بالای آن را از پشت چاک میزندد تا زنجیر را جهت تأسی بیشتر با اهل بیت امام حسین علیه السلام بر بدن برهنه فرودآوردند. در کاظمین، مجموعه ای از مردان با تشکیل حلقه های بزرگی به شکل مستطیل یا بیضی به طرح حرم کاظمین حرکت میکنند. همراه این دسته ها طبل و سنج و بوق به صدا در می آید و معمولا | |||
===در پاکستان و هندوستان=== | ===در پاکستان و هندوستان=== | ||
این مراسم اگر چه در گذشته، با همان شیوه ای که در ایران رواج داشت، برگزار میگردید اما بعدها مردم پاکستان و هندوستان تغییراتی در آن ایجاد کرده و به انتهای زنجیر تیغ و چاقو اضافه کردند. تیغ‌زنان بر این باورند که چون | این مراسم اگر چه در گذشته، با همان شیوه ای که در ایران رواج داشت، برگزار میگردید اما بعدها مردم پاکستان و هندوستان تغییراتی در آن ایجاد کرده و به انتهای زنجیر تیغ و چاقو اضافه کردند. تیغ‌زنان بر این باورند که چون اویس قرنی، دندان خود را فدای رسول خدا نمود، آنان نیز مجازند که خون خود را برای امام حسین بریزند.<ref>صفیه رضایی، عزاداری امام حسین در جهان، ص 102</ref> | ||
زنجیرزنی در همه ی شهرهای پاکستان برپا شده و حتی برخی جوانان اهل سنت و مسیحی اهل این کشور در این مراسم شرکت میکنند.<ref>صفیه رضایی، عزاداری امام حسین در جهان، ص 102</ref> در پاکستان رسم است که زن و مردی که فرزند ندارند، نذر میکنند اگر خداوند به آنان فرزند پسر دهد، هر سال او را در مراسم زنجیرزنی امام حسین شرکت دهند.<ref>صفیه رضایی، عزاداری امام حسین در جهان، ص 101</ref> | زنجیرزنی در همه ی شهرهای پاکستان برپا شده و حتی برخی جوانان اهل سنت و مسیحی اهل این کشور در این مراسم شرکت میکنند.<ref>صفیه رضایی، عزاداری امام حسین در جهان، ص 102</ref> در پاکستان رسم است که زن و مردی که فرزند ندارند، نذر میکنند اگر خداوند به آنان فرزند پسر دهد، هر سال او را در مراسم زنجیرزنی امام حسین شرکت دهند.<ref>صفیه رضایی، عزاداری امام حسین در جهان، ص 101</ref> | ||
==مخالفان زنجیرزنی== | ==مخالفان زنجیرزنی== | ||
اگرچه غالب فقها زنجیرزنی را جایز شمرده‌اند<ref>برای نمونه: وقفة مع رسالة التنزیه وآثارها فی المجتمع، ضمن رسائل الشعائر الحسینیة، ج1، ص 42-45</ref>، اما گروهی از فقها زنجیرزنی را همانند | اگرچه غالب فقها زنجیرزنی را جایز شمرده‌اند<ref>برای نمونه: وقفة مع رسالة التنزیه وآثارها فی المجتمع، ضمن رسائل الشعائر الحسینیة، ج1، ص 42-45</ref>، اما گروهی از فقها زنجیرزنی را همانند قمه‌زنی تحریم کرده‌اند. | ||
* | *سید ابوالحسن اصفهانی: اصفهانی در فتوایی قمه‌زنی، زنجیرزنی و... را تحریم کرد. «به کار بردن شمشیرها (قمه‌زنی) و زنجیرها و طبل‌ها و بوق‌ها و کارهایى مانند این امور که امروزه در دسته‌هاى عزادارى و در روز عاشورا معمول است همه حرام و غیر شرعى است» <ref>سید محسن امین، أعیان الشیعة ج2، ص331؛جعفر خلیلی هکذا عرفتهم 1: 207.</ref> | ||
* | *سید محسن امین: در کتاب التنزیه لاعمال الشبیه، زنجیززنی را همردیف قمه‌زنی قرار می‌دهد و قائل به تحریم است.<ref>سید محسن امین، التنزیه لأعمال الشبیه، ضمن رسائل الشعائر الحسینیة، ج 2، ص171</ref> در این رساله به میرزای شیرازی حرمت لطم را در صورتی که موجب سرخ‌شدن شود، نسبت می‌دهد.<ref>سید محسن امین، التنزیه لأعمال الشبیه، ضمن رسائل الشعائر الحسینیة، ج 2، ص236</ref> | ||
* | *سید هبة الدین شهرستانی: این فتوا در مناطقی مؤثر افتاد؛ اما اعتراض‌هایی را نیز برانگیخت. <ref>سید محسن امین، أعیان الشیعة ج10، ص261؛ جعفر خلیلی، هکذا عرفتهم، ج 2، ص 212.</ref> | ||
{{عزاداری محرم}} | |||
== | ==پیوند به بیرون== | ||
منبع مقاله : [http://fa.wikishia.net/view/%D8%B2%D9%86%D8%AC%DB%8C%D8%B1%D8%B2%D9%86%DB%8C دانشنامه مجازی مکتب اهل بیت] | |||
==منابع== | ==منابع== | ||
# فرهنگ سوگ شیعی، مدخل زنجیرزنی، محسن حسام‌مظاهری | # فرهنگ سوگ شیعی، مدخل زنجیرزنی، محسن حسام‌مظاهری | ||
| خط ۶۹: | خط ۶۶: | ||
#ابراهیم حیدری، تراژدی کربلا، ترجمه علی معموری و محمدجواد معموری، مؤسسه دار الکتاب الاسلامیة، قم، 1380 | #ابراهیم حیدری، تراژدی کربلا، ترجمه علی معموری و محمدجواد معموری، مؤسسه دار الکتاب الاسلامیة، قم، 1380 | ||
==پی نوشت== | |||
[[رده: | [[رده:آئین‌ها و مراسم]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۹ نوامبر ۲۰۲۱، ساعت ۱۴:۰۴
| زنجیرزنی | |
|---|---|
 | |
| اطلاعات آئین | |
| زمان‌برگزاری: | دهه اول محرم • دهه آخر صفر |
| گستره جغرافیایی: | هند• پاکستان • ایران • عراق |
| منشأ تاریخی: | مصائب کاروان اسیران کربلا مانند غل و زنجیر |
| اشیاء و نمادها: | زنجیر |
زَنْجیرزَنی از آیین‌های جمعی سوگواری شیعیان است که در آن برای یادکرد مصائب اهل‌بیت خصوصا اسرای کربلا، زنجیرهایی که به صورت خوشه‌ای به دسته ای چوبی آویخته شده را بر شانه خود فرود می‌آورند. گستره این آیین هند، پاکستان، ایران و[عراق است. این آیین نوعا مردانه و به صورت گروهی در مناسبت‌های مهم عزاداری مانند دهه اول محرم و دهه آخر صفر برگزار می‌شود. زنجیرزنی در سبک‌های گوناگونی انجام می شود و غالبا همراه دسته‌های زنجیرزنی، نوحه خوانده شده و از طبل و سنج استفاده می‌شود. اگرچه غالب فقها زنجیرزنی را جایز شمرده‌اند، اما گروهی از فقها زنجیرزنی را همانند قمه‌زنی تحریم کرده‌اند.
تاریخچه[ویرایش | ویرایش مبدأ]
منشأ زنجیرزنی را هند و پاکستان دانسته‌اند. احتمالاً این آیین در اواسط دوران قاجار به ایران آمده باشد. در منابع قدیمی‌تر گزارشی از زنجیرزنی نیست. در سفرنامه‌های اروپاییان در عهد ناصرالدین‌شاه، گزارش‌هایی از زنجیرزنی آمده است. در زمان رضاشاه، آیین‌های عزاداری از جمله زنجیرزنی ممنوع شد. در زمان محمدرضا پهلوی نیز در مقاطعی محدودیت‌هایی در برگزاری این مراسم ایجاد شد. به عنوان نمونه، در شهریور1334، در آستانه ی محرم، حکومت پهلوی به استناد فتوایی از سید هبةالدین شهرستانی، از فقهای وقت عراق، زنجیرزنی و برخی عزاداری‌های دیگر را ممنوع کرد. این ممنوعیت اعتراض‌هایی را در پی داشت؛ یکی از این اعتراضات، دسته بزرگ زنجیرزنی آذربایجانی‌ها بود که در هشتم محرم در منزل سید محمد بهبهانی تحصن کردند و سرانجام با دخالت حسین علاء نخست وزیر وقت، خاتمه یافت.[۱] هم‌چنین در 1927، در حیدرآباد زنجیرزنی ممنوع شد.
گستره جغرافیایی و محدوده اجرایی[ویرایش | ویرایش مبدأ]
زنجیرزنی از آیین‌های عزاداری شیعیان است که عمدتا در کشورهای ایران، عراق، لبنان، پاکستان و هند به اشکال مختلف انجام می‌شود.[۲]
زنجیرزنی مکان خاصی ندارد و هم در کوچه و خیابان‌ها و هم در مکان‌های محدود مانند صحن‌های اماکن مذهبی و یا حسینیه‌ها برگزار می‌شود..[۳]
نمادشناسی[ویرایش | ویرایش مبدأ]
این مراسم احتمالاً به صورت نمادین به مصائب کاروان اسیران کربلا در مسیر شام اشاره دارد؛ مصائبی مانند در غل و زنجیربودن و نیز تازیانه خوردن از نگهبانان کاروان. زنجیرزنی نوعی تحمل ریاضت و رنج است که اجراکنندگان بدین وسیله خود را در مصائب و مشکلاتی شریک می کنند که دشمنان شهدای کربلا برای آنها به وجود آورده‌اند.[۴]
چگونگی و انواع[ویرایش | ویرایش مبدأ]
این مراسم با حفظ ماهیت واحد خود، در مناطق مختلف ایران و عراق با تفاوت هایی اندک برگزار میگردد. اما در هندوستان و پاکستان این مراسم متفاوت با ایران و عراق برگزار می شود؛ تفاوت بارز این مراسم در استفاده از زنجیرهای تیغ دار و چاقودار در این دو کشور است.
در ایران[ویرایش | ویرایش مبدأ]
زنجیرزنان در ایران، به صورت منظم و پشت سرهم در ستون‌های دو تایی یا بیشتر حرکت میکنند. در ردیف‌های جلو پیش‌کسوتان و سپس جوانان، نوجوانان و کودکان حرکت میکنند.[۵] به صورت هماهنگ، بر اساس ریتم نوحه‌ای که همزمان نوحه‌خوان می‌خوانند، زنجیرها را بر کتف و پشت و گاهی سر و سینه خود می‌کوبند. همراه دسته، طبل و سنج می‌کوبند. زنجیرزنی سبک‌های گوناگونی دارد؛ از جمله تک‌ضرب، سه‌ضرب، چهارضرب و بیشتر. ریتم آن تابع ریتم نوحه و طبل است.[۶]
در روزهای تاسوعا و روز عاشورا|عاشورا، گاهی در پیشاپیش دسته‌های سینه‌زنی و زنجیرزنی اسب‌هایی با پوشش پارچه‌های سفید آغشته به قطرات سرخ‌رنگ به نشان خون حرکت میکنند. گاهی چند کبوتر پشت اسب‌ها می‌گذارند به نشانهٔ انتقال خبر شهادت امام حسین از کربلا به مدینه.[۷]
در عراق[ویرایش | ویرایش مبدأ]
زنجیرزنی در عراق تقریبا همانند ایران برگزار می شود. زنجیرزنان همگی پیراهن سیاه بر تن کرده و قسمت بالای آن را از پشت چاک میزندد تا زنجیر را جهت تأسی بیشتر با اهل بیت امام حسین علیه السلام بر بدن برهنه فرودآوردند. در کاظمین، مجموعه ای از مردان با تشکیل حلقه های بزرگی به شکل مستطیل یا بیضی به طرح حرم کاظمین حرکت میکنند. همراه این دسته ها طبل و سنج و بوق به صدا در می آید و معمولا نوحه خوانی انجام می شود.[۸] برخی از زنجیرزنان به حلقه‌های زنجیر تیغ‌های کوچک متصل میکنند تا درد و رنج بیشتری را بر خود تحمیل کنند.[۹]
در پاکستان و هندوستان[ویرایش | ویرایش مبدأ]
این مراسم اگر چه در گذشته، با همان شیوه ای که در ایران رواج داشت، برگزار میگردید اما بعدها مردم پاکستان و هندوستان تغییراتی در آن ایجاد کرده و به انتهای زنجیر تیغ و چاقو اضافه کردند. تیغ‌زنان بر این باورند که چون اویس قرنی، دندان خود را فدای رسول خدا نمود، آنان نیز مجازند که خون خود را برای امام حسین بریزند.[۱۰]
زنجیرزنی در همه ی شهرهای پاکستان برپا شده و حتی برخی جوانان اهل سنت و مسیحی اهل این کشور در این مراسم شرکت میکنند.[۱۱] در پاکستان رسم است که زن و مردی که فرزند ندارند، نذر میکنند اگر خداوند به آنان فرزند پسر دهد، هر سال او را در مراسم زنجیرزنی امام حسین شرکت دهند.[۱۲]
مخالفان زنجیرزنی[ویرایش | ویرایش مبدأ]
اگرچه غالب فقها زنجیرزنی را جایز شمرده‌اند[۱۳]، اما گروهی از فقها زنجیرزنی را همانند قمه‌زنی تحریم کرده‌اند.
- سید ابوالحسن اصفهانی: اصفهانی در فتوایی قمه‌زنی، زنجیرزنی و... را تحریم کرد. «به کار بردن شمشیرها (قمه‌زنی) و زنجیرها و طبل‌ها و بوق‌ها و کارهایى مانند این امور که امروزه در دسته‌هاى عزادارى و در روز عاشورا معمول است همه حرام و غیر شرعى است» [۱۴]
- سید محسن امین: در کتاب التنزیه لاعمال الشبیه، زنجیززنی را همردیف قمه‌زنی قرار می‌دهد و قائل به تحریم است.[۱۵] در این رساله به میرزای شیرازی حرمت لطم را در صورتی که موجب سرخ‌شدن شود، نسبت می‌دهد.[۱۶]
- سید هبة الدین شهرستانی: این فتوا در مناطقی مؤثر افتاد؛ اما اعتراض‌هایی را نیز برانگیخت. [۱۷]
پیوند به بیرون[ویرایش | ویرایش مبدأ]
منبع مقاله : دانشنامه مجازی مکتب اهل بیت
منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]
- فرهنگ سوگ شیعی، مدخل زنجیرزنی، محسن حسام‌مظاهری
- صفیه رضایی، عزاداری امام حسین در جهان، انتشارات سبط النبی، قم، 1388
- محمدصادق فربد، کتاب ایران: سوگواریهای مذهبی در ایران، الهدی، تهران، 1386
- ابراهیم حیدری، تراژدی کربلا، ترجمه علی معموری و محمدجواد معموری، مؤسسه دار الکتاب الاسلامیة، قم، 1380
پی نوشت[ویرایش | ویرایش مبدأ]
- ↑ محسن حسام‌مظاهری، فرهنگ سوگ شیعی، مدخل زنجیرزنی
- ↑ محسن حسام‌مظاهری، فرهنگ سوگ شیعی، مدخل زنجیرزنی
- ↑ محمدصادق فربد، کتاب ایران: سوگواریهای مذهبی در ایران، ص 71
- ↑ محمدصادق فربد، کتاب ایران: سوگواریهای مذهبی در ایران، ص 148
- ↑ محمدصادق فربد، کتاب ایران: سوگواریهای مذهبی در ایران، ص 142
- ↑ محسن حسام‌مظاهری، فرهنگ سوگ شیعی، مدخل زنجیرزنی
- ↑ محمدصادق فربد، کتاب ایران: سوگواریهای مذهبی در ایران، ص 145
- ↑ ابراهیم حیدری، تراژدی کربلا، ترجمه علی معموری و محمدجواد معموری، ص 114
- ↑ ابراهیم حیدری، تراژدی کربلا، ترجمه علی معموری و محمدجواد معموری، ص 115
- ↑ صفیه رضایی، عزاداری امام حسین در جهان، ص 102
- ↑ صفیه رضایی، عزاداری امام حسین در جهان، ص 102
- ↑ صفیه رضایی، عزاداری امام حسین در جهان، ص 101
- ↑ برای نمونه: وقفة مع رسالة التنزیه وآثارها فی المجتمع، ضمن رسائل الشعائر الحسینیة، ج1، ص 42-45
- ↑ سید محسن امین، أعیان الشیعة ج2، ص331؛جعفر خلیلی هکذا عرفتهم 1: 207.
- ↑ سید محسن امین، التنزیه لأعمال الشبیه، ضمن رسائل الشعائر الحسینیة، ج 2، ص171
- ↑ سید محسن امین، التنزیه لأعمال الشبیه، ضمن رسائل الشعائر الحسینیة، ج 2، ص236
- ↑ سید محسن امین، أعیان الشیعة ج10، ص261؛ جعفر خلیلی، هکذا عرفتهم، ج 2، ص 212.