کامل الزیارات

کامل‌الزیارات
نویسنده	ابوالقاسم جعفربن محمد بن قولویه قمی
ناشر	نشر صدوق-انتشارات ابرون
تعداد صفحات	۲۶۰
زبان	فارسی

کامل‌ الزیارات، کتاب‌ الزیارات یا جامع‌ الزیارات، کتابی معتبر که درباره فضیلت، ثواب و شیوه زیارت پیامبر اکرم(ع)، ائمه معصومین(ع)، امام‌زادگان، مومنین و بزرگان دین اسلام است. این کتاب در قرن چهارم هجری به وسیله ابوالقاسم جعفربن محمدبن قولویه قمی (متوفی 368 یا 369 قمری/ 979 یا 980 میلادی)، تدوین یافته و طی حدود یازده قرن گذشته، یکی از اصلی‌ترین مراجع برای انجام نحوه مراسم‌های زیارت، سوگواری‌ها و به ویژه سوگواری واقعه کربلا و نهضت حسینی بوده‌است.

معرفی نویسنده

اِبْن‌ِ قولویه‌، ابوالقاسم‌ جعفر بن‌ محمد بن‌ جعفر قمی‌ (متوفی۳۶۸ یا ۳۶۹ق‌/ ۹۷۹ یا ۹۸۰م‌) در شهر قم متولد شده و از محدثین معتبر و فقهاء شیعی در قرن چهارم به شمار می‌آید. او به عنوان یکی از معتبرترین چهره‌های علمی زمانه خود شناخته شده و از نظر اعتبار روایت‌شناسی و روایات موجود در آثارش، پیوسته توسط بسیاری از علمای بزرگ شیعه در قرون بعد، مورد استناد و احترام قرار می‌گرفته است. به نحوی که به طور نمونه در رابطه با وثاقت ابن قولویه، شیخ مفید از وی تعبیر به صدوق کرده‌است. ابن قولویه در بغداد فوت کرد و در کاظمین دفن شد. از جمله دیگر آثار وی: کتاب مداواة الجسد؛ تاریخ الشهور و الحوادث فیها؛ کتاب الصلاة و کتاب الردّ علی ابن داوود فی عدد شهر رمضان می‌باشد.

معرفی مترجم

مترجمِ این نسخه از کامل‌الزیارات که در نوشتار حاضر مورد بررسی قرار گرفته است، سیدمحمدجواد ذهنی تهرانی (1326- 1381) است که فقیه، مدرس و صاحب تالیفات و ترجمه‌های متعددی است. او بيش از 170 جلد كتاب در 44 عنوان از خود به يادگار نهاد. اولين تأليف ايشان كتاب «درة الثمينه» (شرح عربى بر صمديه) و اولين تقرير وى كتاب «صلاة الجمعه» به عربى می‌باشد. ذهنی تهرانی در مقدمه کتاب «کامل الزیارات» از آن با عنوان: «اقدام و استوارترین کتاب در زمینه ذکر مصائب و گریستن بر مظلومیت‌های عزیزترین موجودات نزد خداوند تبارک و تعالی، یعنی معصومین بالاخص سیدالشهداء یاد می‌کند.»

درباره کتاب

در قرن چهارم هجری ابوالقاسم جعفر بن محمد بن قولویه قمی (متوفی 368 یا 369 قمری/ 979 یا 980 میلادی) در راستای بزرگداشت ائمه معصومین و  به طور اخص واقعه کربلا، درصدد تهیه مجموعه‌ای از روایات و احادیثی که تا آن زمان در باب ثواب و فضیلت زیارت مشاهد و اماکن مقدسه اسلامی و شیعی و عزاداری واقعه عاشورا وجود داشت، نموده و بدین‌وسیله کتاب جامعی را تدوین کرد که تا قرن‌ها بعد از فوتش، حتی تا زمان حاضر، به یکی از مهمترین منابع و متون زیارات و مصیبت‌های شیعی به شمار می‌‌رود‌.

از کتاب جامع الزیارات چند نسخه خطی به شرح زیر وجود دارد:

• نسخه‌ کتابخانه کاشف الغطاء در نجف اشرف
• نسخه‌ کتابخانه آیت‌الله خوانساری
• نسخه‌ کتابخانه سیدحسن صدر، صاحب کتاب تاسیس الشیعه
• نسخه‌ کتابخانه مجلس شورای اسلامی به‌خط محمدشفیع کرمانی (تاریخ کتابت ۱۰۹۳ق)
• نسخه کتابخانه آستان قدس رضوی به‌خط سید ابوالقاسم نجفی

کتاب الزیارات به دفعات مکرر طی یک قرن اخیر چاپ و منتشر شده است. از چاپ آن که با تحقیق علامه امینی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و مقدمه محمدعلی اردوبادی فراهم شد، گرفته تا چاپ مکررش در دهه‌های اخیر می‌توان یاد کرد که از جمله آخرین آنها، با ترجمه حسین انصاریان در زمستان سال 1399 توسط مرکز نشر عرفان در کتابفروشی‌ها جای گرفت. همچنین کتاب مزبور به زبان انگلیسی و منتخب آن به زبان اردو نیز ترجمه شده است.

در نوشتار حاضر، نسخه‌هایی از الزیارات که توسط ذهنی تهرانی ترجمه و تدوین شده، و چاپ نخستین آن در سال 1377 و چاپ هشتمش در سال 1392 توسط انتشارات پیام حق به بازار کتاب عرضه گردید، مورد بررسی و بحث قرار خواهد گرفت.

در یک حالت کلی، کتاب مذکور در باب بیان فضیلت و چگونگی زیارت پیامبر (ص)، ائمه اهل بیت (ع)، امامزادگان و چند تن از رجال مشهور صدر اسلام و مومنین از طریق ارائه مجموعه‌ای از روایات و احادیث ائمه (ع) است.  بدین ترتیب که کل کتاب بر اساس نام هر یک از معصومین یا مومنین و یا امامزادگان تقسیم شده و در مورد هر یک از آنان، به طور مستقل و یا مشترک، در یک باب تا هشتاد و پنج باب، فضائل و ثواب زیارت یا سوگواری بر مصائب ائمه و معصومین بیان می‌شود. بنابراین ساختار کلی کتاب بر این اساس است که متن کتاب شامل 843 حدیث و روایت در یکصد و هشت باب وجود دارد. در هر باب، نخست متن روایت به زبان عربی و سپس ترجمه آن به زبان فارسی ارائه می‌شود. به طور مثال، باب هشتاد و یکم (قصر شدن نماز وجب و رخصت در خواندن نماز مستحبی در حائر و تمام مشاهد مشرفه) شامل هفت حدیث و روایت کوتاه و بلند می‌باشد(ابن قولویه القمی، 1392: صص330-332). اما در این میان می‌باید به باب نهم کتاب جامع الزیارات نیز اشاره داشت. عنوان آن باب «روشن نمودن و تعیین کیفیت مکان قبر امیرالمومنین علیه‌السلام» است. لیکن در متن ذیل آن، موضوع محل دفن سر مطهر حضرت سیدالشهداء نیز بیان می‌گردد(از جمله حدیث ششم باب نهم) که این موضوع در عنوان باب نهم ذکر نشده است.

نتیجه بررسی آماری از میزان صفحات و باب‌های اختصاص داده شده به هر یک از معصومین (ع) در کتاب کامل الزیارات، را می‌توان در جدول زیر ارائه کرد:

معصوم علیهم‌السلام	تعداد باب‌ها	تعداد صفحات
در باب رسول اکرم (ص) به طور خاص	2-3-4-7	19
در باب امیرالمومنین (ع) به طور خاص	8-10-11-12	20
در باب حضرت فاطمه (ع) به طور خاص	0	0
در باب امام حسن مجتبی (ع) به طور خاص	14	4
در باب امام حسین (ع) سیدالشهدا و شهدای کربلا	13و 16تا 98 و 108 مجموعا 85 باب	341
در باب امام سجاد، زین العابدین، علی بن الحسین (ع) به طور خاص	0
در باب امام محمد باقر، محمدبن علی (ع) به طور خاص	0
در باب امام صادق، جعفربن محمد (ع) به طور خاص	0
در باب امام کاظم، موسی بن جعفر (ع) به طور خاص	0
در باب امام رضا، علی بن موسی (ع)	101-102	10
در باب امام تقی، محمدبن علی (ع) الجواد به طور خاص	0
در باب امام نقی ، علی بن محمد (ع) الهادی به طور خاص	0
در باب امام حسن عسکری، حسن بن علی (ع) به طور خاص	0
در باب امام مهدی، حجت بن الحسن (ع) به طور خاص	0
در باب ائمه (ع) به طور مشترک	1-6-9-15-99-100-103-104	27
در باب امام‌زادگان	106-107	2
در باب بزرگان اسلام، نظیر حضرت حمزه عموی پیامبر (ص) و مومنین	5- 105	9

در رابطه با جایگاه و هدف کلی از تالیف آن کتاب، ذهنی تهرانی در مقدمه کوتاهش بر كامل‌الزيارات، به خوانندگان کتاب آگاهی می‌دهد: «بهترین و ارزشمندترین سرمایه‌های معنوی طایفه حقة امامیة اثنی عشریه، دعا و توسل به اذیال پر فیض وسائط بین خالق و مخلوق و انوار درخشان مظاهر کامله حضرت احدیت، یعنی ذوات مقدسة حضرات چهارده معصوم سلام‌‌الله علیهم اجمعین می‌باشد. عالی‌ترین نوع توسل و تقرب جستن به درگاه حق عزوجل، ذکر مصائب و گریستن بر مظلومیت‌های عزیزترین موجودات نزد خداوند تبارک و تعالی یعنی معصومین علیهم‌السلام بالاخص حضرت سیدالشهدا سلام‌‌الله علیه می‌باشد».

بدین ترتیب کتاب کامل‌الزیارات، با هدف ذکر مصائب وارده بر چهارده معصوم (ع) تدوین و متن آن نیز در همین جهت یعنی ذکر مصائب، تدوین یافته است. اما با توجه به متون عرضه شده از سوی ابن قولویه در ذیل یکصد و هشت باب و اینکه 85 باب و 341 صفحه و به طور کلی حدود 78% از متن کتاب الزیارات به بیان وقایع کربلا و نهضت عاشورا و امام حسین (ع) و یارانش اختصاص پیدا کرده است و نیز با توجه به اهمیت و میزان تاثیرگذاری شگفت‌انگیز متن الزیارات بر شیوه عزاداری‌های حسینی در قرن‌های بعد و حتی تا زمان حاضر، می‌باید گفت که علیرغم اینکه ابن قولویه در کتاب جامع‌الزیارات، باب‌هایی نیز به ذکر ثواب و فضیلت زیارت حضرت رسول اکرم (ص) و دیگر ائمه (ع) و نیز بزرگان و مومنین و دو تن از امام‌زادگان، اختصاص داده است، لیکن، کتاب الزیارات را می‌باید کتابی مختص به نهضت عاشورا، واقعه کربلا و مهمترین منبع و یا حداقل یکی از مهمترین منابع برای طرز تفکری خاص و نگرش ویژه‌ای بر نهضت حسینی و عاشوراپژوهی به شمار آورد. ساختار کلی کتاب، نوع بیان وقایع، نوع نگاه به واقعه عاشورا و کربلا در کامل‌الزیارات، تقریبا به همان ترتیب و حتی به شکلی بسط داده شده، در قرون بعدی نیز به کار برده شد. نگرشی که باید آن را در «نگرش عاطفی» به مقوله کربلا جای داد و در طول افزون بر یک هزار سال بعد از تالیف الزیارات، کتاب‌های دیگری نیز به همان ترتیب و چارچوب و با بهره‌گیری از مندرجات جامع‌الزیارات تدوین شد.

نکته دیگری که در مجموع کتاب الزیارات به نظر جالب می آید، فقدان یک باب مستقل در مورد حضرت فاطمه (ع) است. در این رابطه حتی در بخش‌های دیگر و از جمله باب ششم از کتاب که به بیان فضیلت و ثواب زیارت مشاهد مشرفه در مدینه اختصاص دارد، اشاره‌ای به زیارت حضرت فاطمه (ع) نمی‌گردد. این در حالی است که در ذیل حدیث شماره 5 از همان باب، به «عرفه مادر ابراهیم» و خواندن نماز در آنجا اشاره می‌شود. همچنین باب صد و ششم الزیارات، به بیان فضیلت زیارت حضرت فاطمه دختر موسی بن جعفر صلوات‌الله علیه در شهر قم» (شامل دو روایت) اختصاص دارد. به نظر می‌رسد در زمان تالیف کتاب الزیارات (قرن چهارم هجری) اهمیت پنهان نگاه داشتن مدفن حضرت فاطمه (ع) در نزد شیعیان به قدری زیاد بود که در ارتباط با حضرت فاطمه (ع) ابن قولویه تقیه نموده و در کتابش اشاره صریح به فضیلت زیارت مدفن آن حضرت نمی‌کند و تنها در باب سوم «زیارت قبر رسول خدا (ص) و خواندن دعا بر آن»، به موضوع «چنانچه رسول خدا (ص) فرمودند: بین منبر و قبر من بستانی است از بساتین بهشت» که مدفن آن حضرت است، اشاره می‌نماید.

متاسفانه مقدمه نوشته شده توسط مرحوم ذهنی تهران، بسیار کوتاه بوده و در آن تنها به هدف از تالیف کتاب توسط ابن قولویه‌القمی و نیز جایگاه و اهمیت کتاب، اشارات مختصری می‌شود. حق این است که با توجه به فوت مترجم کتاب، ناشر (نشر پیام حق)، اقدام به تهیه مقدمه‌ای مفصل در زمینه معرفی نویسنده کتاب (ابن قولویه‌القمی)، مترجم آن (ذهنی تهرانی) و دیگر موضوع‌هایی که به فهم و درک هر چه بیشتر خواننده کتاب از مطالب و متن کتاب کمک کند، می‌نمود. بدون شک، کتاب كامل‌الزيارات به دلیل اهمیت و مرجعیتش در رابطه با موضوع مصائب ائمه (ع) و به طور خاص مصائب امام حسین‌(ع)، نیازمند معرفی کاملی است.

چکیده کتاب

باب‌های یکصد و هشت گانه کتاب کامل‌الزیارات، پیرامون بیان ثواب و فضیلت زیارت و بیان زیارت‌نامه‌های مختلف در باب مشاهده مقدسه است. از جمله: باب چهارم به بیان فضیلت خواندن نماز در مسجد رسول اکرم (ص)، باب دهم به بیان ثواب زیارت امیرالمومنین علیه‌السلام، باب نود و نهم به بیان ثواب زیارت قبر حضرت ابی‌الحسن موسی بن جعفر و محمدبن علی‌الجواد علیه‌السلام در بغداد و باب صد و چهارم به بیان زیارت نامه جمیع ائمه علیهم‌السلام «زیارت جامعه» اختصاص یافته است. 

علاوه بر ائمه (ع)، دو قست از کتاب مورد بحث در ارتباط با دو تن از امام‌زادگان است. ابن قولویه باب 106 را به بیان فضیلت زیارت حضرت فاطمه دختر موسی بن جعفر صلوات‌الله علیه در شهر قم و باب 107 را نیز به بیان فضیلت زیارت قبر حضرت عبدالعظیم بن عبدالله‌الحسینی در ری (مجموعا) در دو صفحه اختصاص داده است. همچنین دو باب از کتاب الزیارات نیز پیرامون ثواب و فضیلت زیارت حضرت حمزه و قبور شهداء بدر (باب پنجم) و مومنین و کیفیت آن (باب صد و پنجم) می‌باشد.

برای آشنایی با متن کتاب، به عنوان نمونه مروری بر سومین روایت در ذیل باب صد و پنجم (فضیلت زیارت مومنین و کیفیت آن) خواهیم داشت. در آن روایت می‌خوانیم: «[ابن قولویه نقل می‌کند:] پدرم و محمد بن یعقوب و جماعتی از اساتیدم رحمت‌الله علیهم از محمد بن یحیی، از محمد بن احمد بن یحیی نقل کرده‌اند که وی گفت: من در فید (شهرکی است بین کوفه و مکه) بودم. پس با علی بن بلال به طرف قبر محمد بن اسماعیل بن بزیع می‌رفتیم. علی بن بلال به من گفت: صاحب این قبر از حضرت رضا علیه‌السلام برایم نقل کرد که آن جناب فرمودند: دست روی آن گذارده و سوره «انا انزلناه» را هفت مرتبه بخواند از روز فزع اکبر در امان می‌باشد.»

اما همان گونه که قبلا گفته شد بخش عمده کتاب مذکور شامل هشتاد و پنج باب از یکصد و هیجده باب، در ارتباط با نهضت حسینی، واقعه کربلا و عاشورا و امام حسین (ع) است. برخی از عناوین باب‌های اختصاص یافته به سیدالشهدا(ع) در کتاب کامل‌الزیارات به این شرح می‌باشد:

• باب چهل و هشتم: در بیان اینکه واجب است زائر حضرت حسین بن علی علیهماالسلام چگونه باشد.
• باب پنجاه و یکم: ایام زیارت حضرت حسین بن علی علیهم‌االسلام جزء عمر زائر شمرده نمی‌شود.
• باب شصت و دوم: زیارت امام حسین علیه‌السلام گناهان را محو می‌کند.
• باب شصت و پنجم: در بیان اینکه زیارت حضرت امام حسین علیه‌السلام معادل یک حج و یک عمره می‌باشد.
• باب هفتاد و نهم: در نقل زیارات وارده برای حضرت حسین بن علی علیهماالسلام.
• باب نود و یکم: شفاء بودن تربت قبر حضرت امام حسین علیه‌السلام و مقدار مستحب بودن آن.
• باب نود و دوم: تربت قبر حضرت امام حسین علیه‌السلام شفاء و امان می‌باشد.
• باب نود و چهارم: آنچه شخص هنگام تناول نمودن تربت می‌گوید.

ارزش و اهمیت کتاب کامل الزیارات

کتاب کامل‌الزیارات یکی از مهمترین منابع روایتی برای تالیف کتاب‌هایی در زمینه ذکر ادعیه، مصائب و سوگواری‌ها و زیارت‌نامه‌ها (از جمله زیارت عاشورا) در مذهب شیعی است. اما علاوه بر آن، روایات نقل شده در کتاب الزیارات، به نوبه خود مورد استناد بسیاری از علما علی‌الخصوص علمای شیعه در تالیف کتاب‌های‌شان قرار گرفته است که از آن جمله می‌توان به المزار شیخ مفید، تهذیب و استبصار شیخ طوسی و المزار ابن مشهدی اشاره کرد. علامه مجلسی از کتاب الزیارات با عنوان: «اصول معتبر و مشهور میان فقهای شیعه یاد می‌کند.» 

منابع

• ابن قولویه، جعفر بن محمد (368ق)، کامل الزیارات، فارسی- عربی، مترجم محمدجواد ذهنی تهرانی. تهران: پیام حق، چاپ هشتم، 1392
• اقتباسات کامل الزیارات/ ابن قولویه قمی، به کوشش محمدمهدی رضائی، مترجم سیدمبین حیدر رضوی.: تهران، نشر مشعر 1395
• محمد اسفندیاری، کتابشناسی تاریخی امام حسین، ویراست دوم. تهران: نشر آرما، 1400
• ناصر انطیقه‌چی و نعمت‌الله صفری فروشانی، بررسی روابط دولت‌های شیعی در قرن چهارم هجری. تاریخ در آینه پژوهش، ش 3، س 8، پائیز و زمستان 1390، صص7-34