عبرات المصطفین فی مقتل الحسین علیه السلام

عبرات المصطفین فی مقتل الحسین علیه السلام کتابی است درباره‌ی مقام و قیام امام حسین که توسط محمّد باقر محمودی نوشته شده است.(چاپ اول: 472 + 391 ص)

عبرات المصطفین فی مقتل الحسین علیه السلام
نویسنده	محمّد باقر محمودی
ناشر	مجمع احیاء الثقافة الاسلامیة
محل نشر	قم
تاریخ نشر	1415 ق
قطع	وزیری
تعداد جلد	2

درباره نویسنده

محمدباقر محمودی به سال 1302 (1341 قمری) در شهر علا مرودشت متولد شد. در عنفوان جوانی برای ادامه تحصیلات حوزوی به عتبات مهاجرت کرده و در حوزه های علمیه نجف و کربلا، مدارج عالیه علمی را گذراند. از همان زمان تحصیل، به پژوهش، تالیف و ترجمه و تصحیح متون دینی و مذهبی پرداخت و پس از بازگشت به ایران در سال 1358 همان کار را ادامه داد. تا اینکه در فروردین 1385 در شهر قم درگذشت.

درباره‌ کتاب

عنوان کامل کتاب به عربی: «عبرات المصطفین فی مقتل الحسین علیه السلام الماخوذ من اقدم المصادر التاریخیه اسلامیه» می باشد که در ترجمه فارسی، به «سرشک خوبان، در سوگ سالار شهیدان» تغییر یافت. آن کتاب معمولا در دو جلد چاپ می شود. اما متن مورد بررسی این نوشتار در یک مجلد فراهم شده است.

محمودی پژوهشگر و محققی فعال بود که در طول عمر خود، ده ها عنوان کتاب از خود به یادگار گذاشت. منیه الطالب فی مستدرک دیوان سید الاباطح ابی طالب، کشف الرمس عن حدیث رد الشمس، ز فرات الثقلین فی ماتم الحسین و مهمترین آنها نهج السعاده فی مستدرک نهج البلاغه در چهارده جلد می باشد که علاوه بر متن کامل، خلاصه هایی نیز از آن نیز منتشر شده است.

در فهرست کتاب چهار مقدمه وجود دارد که نخستین آنها، تحت عنوان مقدمه مولف، به بیان انگیزه و هدف نویسنده پیرامون تالیف کتاب اختصاص دارد. در این رابطه، محمودی ضمن تذکر این نکته که «به گواهی تاریخ، شهادت حسین بن علی علیه السلام یکی از دردناک ترین فاجعه هایی است که در جهان روی داده است و چشم روزگار همانندش را ندیده و هرگز نخواهد دید» و با تاکید بر اینکه «دوستان خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله و دیگر آزاد اندیشان، چنان که باید نتوانسته‌اند گزارش های خود را درباره این فاجعه عظیم تدوین کنند» و «اینک که اوضاع زمانه دگرگون شده و مردم می توانند بیشتر بخوانند و بیندیشند، این بنده ناتوان شیخ محمدباقر محمودی نیز تصمیم گرفت مقتلی بنویسد که در بردارنده نوشته‌های مورخان بزرگ باشد و شواهد و قراین قوی آن را تایید کند. زیرا این کار برای خوانندگان دلنشین‌تر است و آنان را شایق می سازد و تردید و گمان را می زداید.»

ساختار کلی ارائه مطالب در کتاب عبرات المصطفین (سرشک خوبان) بر این اساس است که نخست مولف عبارت یا عباراتی را در توضیح کلی موضوع مورد نظر در ذیل یک تیتر بیان می کند  و سپس روایت های مربوط به آن موضوع که تایید کننده ادعا و تحلیل مولف است، ارائه می شود. نخستین عبارات متن اصلی کتاب، در ذیل تیتر اصلی «آبرومندی و منزلت الهی امام حسین علیه السلام» و تیتر فرعی «شرافت تبار»، به خوبی گویای ترتیب ارائه مطالب در کلیت متن کتاب می‎باشد. در ذیل تیتر های مذکور، می خوانیم: « روایت هایی که در ذیل می آید حکایت از بلندی مقام و منزلت امام حسین علیه السلام دارد و نشان می دهد که طاغوتیان و نیروهای تبلیغاتی بنی امیه چه اندازه تلاش کردند تا با وجود این منزلت بلند الهی فرزند پیامبر (ص)، میان او و مردم جدایی بیندازند و موجبات شهادتش را فراهم سازند.»

در خلال متن کتاب، موضوع های مهمی نیز مورد اشاره قرار گرفته است که هر یک از آنها، به نوبه خود محلی برای انجام مباحث متعدد و گسترده ای در باب قیام امام (ع) بوده و می باشد. از آن جمله موضوع اول اربعین حسین (ع) است. در این باب، نویسنده کتاب سرشک خوبان (عبرات المصطفین)، عقیده ای بر برگزاری اول اربعین در کربلا توسط کاروان اسراء شام نداشته ودر فرازی از کتابش که به بازگشت اسراء از دمشق اختصاص دارد، می نویسد: « چون قصد بیرون آمدن از دمشق کردند [فرستاده یزید] اهل بیت را شب ها حرکت می داد و آنان پیشاپیش او حرکت می‎کردند تا از چشمش دور نیفتند. [چون به مدینه رسیدند] علی بن الحسین (علیه السلام) با زنان همراهش در نزدیک شهر فرود امد.»

منابع کتاب

منابع مورد استفاده مولف در تالیف مقتل عبرات مصطفین (سرشک خوبان) به دو دسته تقسیم می شود:

منابع اصلی. شامل چهار کتاب:

مقتل ابومخنف (م 175 ق)، به روایت طبری، که او هم به روایت هشام بن محمد کلبی مطالب مقتل ابومخنف را نقل کرده است.انساب الاشراف، تألیف احمد بن یحیی بلاذری (م ح 250 ق).الطبقات الکبری، تألیف محمّد بن سعد (م 235 ق یا در حدود آن).الاخبار الطوال، تألیف دینوری (م 285 ق).

این چهار کتاب جزو منابع متقدم و در قرون دوم و سوم هجری تالیف شده است.

منابع فرعی. محمودی علاوه بر چهار منبع اصلی، به کرات از منابع دیگری نیز برای تالیف مقتل خود استفاده کرده از جمله کتاب مقتل الحسین خوارزمی، بغیة الطلب ابن عدیم و تاریخ دمشق ابن عساکر. اسامی این منابع در ذیل صفحات و همچنین در خلال فهرست منابعی، در بخش انتهایی کتاب، ارائه شده است.

گردآورنده ضمن نقل روایات و گزارش‌های تاریخی، راویان آن‌ها را نیز ذکر کرده و گاه به شرح حالشان پرداخته است. در پاورقی‌های کتاب، که فراوان است، سندهای دیگر یک گزارش، اختلاف آن با دیگر گزارش‌ها، شرح بعضی از واژه‌ها و مطالب دیگری آمده است.

چکیده کتاب

کلیت کتاب عبرات المصطفین (سرشک خوبان، در سوگ سالار شهیدان) از فهرست ها (مطالب، منابع)، مقدمه ها (چهار مقدمه) و متن اصلی کتاب (شامل پنج قسمت –مطلب-) تشکیل شده و حجیم ترین آنها، قسمت چهارم کتاب است که به بیان وقایع کربلا اختصاص دارد.

صرف‌نظر از نخستین مقدمه که در واقع پیشگفتار کتاب به قلم مولف است، بر اساس تقسیم بندی انجام شده در فهرست مطالب، سه مقدمه توضیحی کتاب به ترتیب با عنوان: «آبرومندی و منزلت الهی امام حسین علیه السلام، درباره گریستن بر حسین علیه السلام، درباره سوگواری» در واقع زمینه‌سازی برای ورود به متن اصلی کتاب است. در ذیل مقدمه نخست، موضوع‌های مختلفی از جمله: «شرافت تبار، منزلت امام حسین علیه السلام، محبت پیامبر نسبت به حسن. حسین علیهما السلام، سرور جوانان بهشت، سرنوشت دشمنان اهل‌بیت، کشتی نجات، خاندان پیامبر همسنگ کتاب خدا، ستارگان هدایت، بیعت انصار بر حمایت از پیامبر (ص) و خاندانش، جنگ و سازش با خاندان پیامبر (ص)، داستان مباهله، صلوات، نزول آیه تطهیر و آیه مودت» مورد بحث قرار می گیرد. محمودی دومین مقدمه کتابش را با اشاره به اهمیت گریستن بر سوگ امام (ع) آغاز و می نویسد:« گریستن و مرثیه خوانی بر امام حسین (ع) از باب پیروی از پیامبر خدا (ص) و خاندان پاکش، مستحب موکد و از لوازم ایمان به پیامبر (ص) است.»

نخستین قسمت-مطلب (چرا امام حسین (ع) مدینه را به سوی مکه ترک گفت؟) از متن کتاب که کوتاه ترین قسمت‌ها نیز هست، در دو بخش «اشاره و بازتاب مرگ معاویه در کوفه» ارائه می‎شود. در ادامه بحث کوفه، قسمت- مطلب- دوم کتاب نیز در باب «ورود مسلم به کوفه» است. 

قسمت- مطلب- سوم کتاب، در واقع سرآغاز روایت عاشورا و کربلا در کتاب عبرات المصطفین است. در آن قسمت (با عنوان به سوی کوفه) وقایع و رویدادهای پیش آمده برای امام (ع) از هنگام خروج از مکه تا رسیدن به کربلا، بیان می شود. در آغاز این قسمت و در ذیل تیتر فرعی «اشاره»، محمودی به عنوان مقدمه می نویسد: «پیش از این گفتیم که چون کوفیان از آمدن امام حسین (ع) به مکه و بیعت نکردن ایشان با یزید آگاه شدند، هیاتی فرستادند و بزرگان اهل کوفه نامه نوشتند و از ایشان خواستند تا به کوفه بیاید. آنها چنین عنوان کردند که حاضرند با امام (ع) بیعت و یزید را برکنار کنند. هیات اعزامی از جمله هنگام دیدار با امام چنین گفتند ما مردم را در حالی پشت سر نهاده ایم که جان هاشان به سوی شما پر می کشد. امیدواریم خداوند به کمک شما ما را بر حق گرد اورد و به وسیله شما از زیر بار ستم بیرون آورد. شما از یزید بن معاویه و پدرش که بیت المال مردم را چپاول کرده و برگزیدگانشن را کشته اند، به حکومت سزاورارترید.

پس از آنکه نامه‌های اهل کوفه پی در پی به امام حسین (ع) رسید، مسلم بن عقیل را فرا خواند و گفت: به کوفه برو و اجتماع شان را که دیدی برای من نامه بنویس.

مسلم پنهانی به کوفه وارد شد. پس از آنکه شیعیان آمدند و با وی بیعت کردند خطاب به امام حسین (ع) نوشت: من به کوفه وارد شده ام و تاکنون که این نامه را می نویسم هجده هزار تن با من بیعت کرده اند. بشتاب و بیا که هیچ مانعی در راه حکومت ما نیست. اما (ع) پس از مشاهده نامه های فراوان کوفیان و نیز نامه مسلم، تصمیم رفتن به کوفه را گرفت»

قسمت- مطلب- چهارم با عنوان «کربلا» طولانی ترین و مهمترین قسمت کتاب است. این قسمت با ذکر روایتی از امام حسین (ع) از حضرت علی (ع) در مورد سرزمین کربلا آغاز شده و در ذیل تیترهایی همچون: «دیدار حسین (ع) با ابن سعد، فرار یک سست عنصر، ماموریت عباس (ع) برای آوردن آب، عصر تاسوعا، سخنان حسین (ع) در روز عاشورا، احتجاج امام (ع)، محاصره خیمه گاه، شهادت یاران امام (ع) تحت عناوین جدا، پیکار سیدالشهدا (ع)، شمار شهیدان کربلا، زیارتنامه شهیدان» جزئیات واقعه کربلا به دقت تشریح شده است. در فراز پایانی این قسمت، محمودی از پدیده های غیرعادی هنگام شهادت امام حسین (ع) نوشته و می گوید: «بنا به نقل بسیاری از مورخان و محدثان شیعه و سنی، پس از شهادت امام (ع) اوضاع جوی دگرگون شد و از آسمان خون بارید. ابونعیم به نقل از نضره ازدی گوید: هنگام شهادت حسین (ع) آسمان خون بارید و چون شب را به صبح آوردم دیدم که کاسه و کوزه های ما پر از خون است.»

بالاخره آخرین قسمت- مطلب- کتاب عبرات المصطفین (سرشک خوبان) نیز همچون دیگر مقاتل، در باب وقایع پس از شهادت امام حسین (ع) عزیمت کاروان اسرا از کربلا به کوفه، شام و دمشق و سپس بازگشت آنان به مدینه می باشد. کتاب با اشاراتی به «مکافات عمل قاتلین امام (ع)، دریغ خوردن برخی از اولیاء الله بر شهادت امام حسین (ع)، محکومیت قتل امام حسین (ع) نزد شماری از بزرگان و بالاخره حکم لعن یزید» به پایان می رسد.

معرفی مترجم کتاب

ترجمه کتاب عبرات المصطفین از طرف مدیریت تحقیقات عاشورای مرکز تحقیقات اسلامی نمایندگی ولایت فقیه در سپاه و توسط آقایان: غلامرضا جمشیدنژاد اول و عبدالحسین بینش انجام شده است. اما در فرآیند انجام آن، مواردی نیز در متن اعمال گردید که عبارت است از:

1. از ترجمه روایت های تکراری متن پرهیز گردید. به این ترتیب یکی از آن میان برگزیده و ترجمه شد و درباره دیگر روایت ها به ذکر مأخذ بسنده گشت؛
2. از ترجمه روایت هایی که در پی نوشت ها آمده و همانند آنها در متن کتاب نیز نقل شده است، پرهیز گردید؛
3. از آنجا که مطلب سوم کتاب بسیار گسترده بود، به سه عنوان « مطلب سوم: به سوی کوفه»، «مطلب چهارم: در کربلا» و «مطلب پنجم: پس از شهادت» تغییر یافت.

علل اهمیت کتاب

عبرات المصطفین (سرشک خوبان)، همان گونه که در عنوان آن گفته شد، در واقعه یک مقتل امام حسین (ع) است که با شیوه و روش متفاوت، ادبیات نسبتا جدیدتر و بالاخره با استفاده از منابع متعدد و ارجاعات مفصل، تدوین و تالیف گردیده است. اما علیرغم تمامی تمهیدات مذکور، باز هم چارچوب کلی روایی و استدلالی آن، در همان چارچوب سنتی مقتل نویسی و مصیبت نامه نویسی عاشورایی قرار دارد.

همچنین اهمیت کتاب حاضر در این است که اولاً مطالب آن از منابع کهن است، ثانیاً این منابع از اهل سنت است و ثالناً در هر موضوع غالباً از چند منبع استفاده شده است.

جستارهای وابسته

• کتابشناسی عبرات المصطفین فی مقتل الحسین علیه السلام در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.

منابع

• کتابشناسی تاریخی امام حسین علیه‌السلام، محمد اسفندیاری، ص 197-198.

• محمودی، محمدباقر، سرشک خوبان، در سوگ سالار شهیدان، (عبرات المصطفین فی مقتل الحسین علیه السلام)، مترجم: جمشید نژاد اول، غلامرضا و بینش، عبدالحسین. قم: افق فردا، 1379
• مهرآوران، محمود، از شمار خرد هزاران بیش، یادنامه علامه فقید استاد محمدباقر محمودی. مجله سفینه، ش 10، بهار 1385