تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهدا علیه السلام

تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهدا علیه السلام کتابی است مقتلی و تاریخی درباره‌ی امام حسین(ع) و واقعه عاشورا که توسط گروهی از تاریخ‌پژوهان زیر نظر مهدی پیشوایی نوشته شده است. این کتاب، علی‌رغم عنوان آن، به قیام و مقتل امام حسین اختصاص ندارد، بلکه فراتر از آن است و شامل زندگی آن حضرت در پیش از قیام نیز می‌شود.

تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهدا علیه السلام
نویسنده	گروهی از تاریخ‌پژوهان زیر نظر مهدی پیشوایی
ناشر	مؤسّسهٔ آموزشی و پژوهشی امام خمینی
محل نشر	قم
تاریخ نشر	1389
تعداد صفحات	1064
قطع	وزیری. جدول
تعداد جلد	۲

درباره نویسنده

مهدی پیشوایی (۱۳۲۱-۱۴۰۰ش) متولد مشگین‌شهر اردبیل که با توصیه علی‌اکبر فیض مشکینی، در قم به تحصیل دروس حوزوی پرداخت. روحانی، پژوهشگر و نویسنده ایرانی که با تمرکز بر تاریخ اسلام و شیعیان، مقالات و کتاب‌های متعددی دارد که از آثار مشهور وی می‌توان به سیره پیشوایان و تاریخ اسلام اشاره کرد.

تمرکز علمی و تلاش پیشوایی بر پژوهش و نوشتن در موضوعات تاریخ اسلام و مسلمانان بوده است. وی سفرهای تبلیغی، متوجه نادرستی برخی از مطالب منابع تاریخ اسلام به‌خصوص عاشورا شده و تلاش کرده که کتاب‌های معتبری برای سخنرانان و روضه‌خوانان بنویسد.

از دیگر آثار او می توان به ارزیابی انقلاب امام حسین (ع)، پیشوای آزاده، شیخصیت‌های اسلامی شیعه، تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهدا و ... اشاره کرد.

درباره‌ی کتاب

تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهدا(ع) تحقیقی گسترده و مستند دربارهٔ زندگی و نهضت امام حسین (ع) واقعه عاشورا است که در پی سال‌ها مطالعه و پس از نظرخواهی از عاشوراپژوهان، در دو جلد ( جلد اول 1064 صفحه و جلد دوم 862 صفحه) چاپ و منتشر شده است. هجدمین نسخه از این کتاب در سال 1397 توسط موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی با همکاری گروهی از تاریخ‌پژوهان، زیر نظر مهدی پیشوایی چاپ و منتشر شده است.

در نگارش این اثر، یازده تن از پژوهشگران حوزوی-دانشگاهی سهم داشتند و هر پارهٔ آن به قلم یک نفر است. نویسندگان در این کتاب مقتل‌های مختلف و معتبر را جمع‌آوری کرده و موضوعاتی چون فلسفه قیام عاشورا، سیر تاریخی عزاداری برای امام حسین (ع) و زندگی‌نامه یاران امام حسین (ع) را بررسی کرده‌اند.

دو ویژگی این مقتل، یکی جامعیت آن است و دیگری سعی نویسندگان در پرهیز از اخبار بی‌اعتبار. در فهرست منابع کتاب، نام 559 اثر آمده است؛ از کهن‌ترین منابع تا آخرین آثار در حوزهٔ عاشوراپژوهی.

در مقدمهٔ کتاب می‌خوانیم: «در تدوین این کتاب همهٔ مقاتل کهن و متأخر و مهم‌ترین مقاتل جدید، اعم از عربی و فارسی، از نظر گذشته است. پس اگر در لابلای کتاب، به‌ویژه در بیان چگونگی شهادت شهیدان یا در جریان اسارت اهل بیت (ع) برخی جزئیات و تفاصیل و شاخ و برگ‌های اضافی رایج در زمان ما بیان نشده، قطعاً از نظر مؤلفان دور نمانده است؛ بلکه چون از نظر شورای علمی با مبانی پژوهشی تاریخی سازگار نبوده، مطرح نشده و فرصت توضیح ضعف یا بی‌پایگی تک‌تک آن‌ها نبوده است؛ وگرنه چندین جلد بر کتاب افزوده می‌شد»

همانطور که در مقدمه کتاب آمده تفاوت این کتاب با مقتل‌های دیگر در موارد زیر است:

• بیان گزارش جامع و مستند از قیام عاشورا
• توجه به نیاز و پرسش های مخاطبان
• رعایت معیارهای تاریخ نگاری علمی
• چگونگی گردش علمی مباحث و کار گروهی
• مولفان و پژوهشگرانی که در ایجاد آن نقش دارند همگی دانش آموخته حوزوی- دانشگاهی رشته تاریخ هستند.

محتوا

مقتل حاضر مشتمل بر چهار بخش و چند فصل است.

جلد اول

• بخش اول با عنوان «فصول مقدماتی»، حاوی مباحثی است دربارهٔ سیر مقتل‌نویسی از آغاز تا عصر حاضر، ادوار زندگی امام حسین، شهادت آن حضرت در گفتار پیامبران و امامان، فضیلت عزاداری برای آن حضرت، ریشه‌های قیام امام حسین و فلسفهٔ آن، پیشگویی‌های معصومان دربارهٔ تسلط بنی‌امیه.
• بخش دوم تحت عنوان «امام حسین (ع) و معاویه»، موانع قیام آن حضرت علیه معاویه، مواضع وی علیه حکومت معاویه و چگونگی ولی‌عهدی یزید بررسی شده است.
• بخش سوم با عنوان «نهضت عاشورا از آغاز تا ورود امام حسین(ع) به کربلا» که دربارهٔ کارنامهٔ آن حضرت در مدینه و مکه و در راه کوفه و نیز ساختار سیاسی-مذهبی کوفه.
• بخش چهارم با عنوان «امام حسین (ع) در کربلا»، گزارشی است از ورود امام به کربلا تا عاشورا، رویدادهای عاشورا تا شهادت بنی‌هاشم و پس از آن، نبرد و شهادت امام حسین و رویدادهای در پی آن.

فصل اول کتاب در مورد مقتل نویسی و تاریخ نگاری عاشورا و بحث کرده که در دو مقطع نخست (قرن دوم تا هفتم) و مقطع دوم (قرن ۸ تا ۱۴ ) طبق روایات منقول از امامان و منابع معتبر بررسی و توصیف شده است.

در فصول دیگر این بخش نیز به زندگانی امام حسین(ع) از ابتدای تولد و منزلت ایشان نزد پیامبر، شهادت امام حسین(ع) در گفتار پیامبران و امامان، فضیلت گریه بر امام حسین(ع)  و... اشاره می کند.

بخش دوم در سه فصل به موانع قیام امام حسین (ع) بر ضد معاویه و ولیعهدی یزید پرداخته ، بخش سوم در چهار فصل مرگ معاویه و نامه یزید به حاکم مدینه برای بیعت گرفتن با وی آغاز می‌شو و به نهضت عاشورا از آغاز تا ورود امام حسین(ع) به کربلا نیز پرداخته شده،‌در این فصل همچنین به شهادت هانی و مسلم نیز اشاره شده است.

بخش چهارم کتاب توصیفی کامل از ورود امام به کربلا تا روز عاشورا و شهادت اهل بیت و یاران امام و شهادت امام حسین(ع)  پرداخته شده است. در این فصل به نقل از کتاب طبری زمان دستور من آب بر امام و یارانش را سه روز پیش از عاشورا یعنی روز هفتم یا حداکثر هشتم محرم بیان کرده که مبارزه و یاران امام سخت شود اما در منابع دیگر آمده که امام تا صبح عاشورا به مقدار اندکی توانسته آب تهیه کند و آن در نامه ابن زیاد به ابن سعد نشان داده که امام حداقل یک بار اقدام به حفر چاه نموده است که در کتاب این موضوع با استناد به منابع معتبر کامل توضیح داده شده است.

در فصل بعدی به ساختارهای سیاسی مذهبی کوفه و سپس به منزل ها و حوادثی که امام حسین(ع) و یارانش در راه کوفه با آنها روبرو بودند از جمله رویارویی با سپاه حر در شراف، ملاقات با عبیدالله بن حر جعفی در قصر بنی مقاتل و ... پرداخته است.

در فصول بعدی ترتیب و چگونگی شهادت یاران امام و اهل بیت امام و حوادثی که در روز ۱۱ محرم بر خاندان امام گذشت مانند آتش زدن خیمه ها، احوال خاندان در قتلگاه، فرستادن سرهای شهدا به کوفه و ...  پرداخته شده است.

در پایان جلد اول کتاب جدول تطبیقی ترتیب شهادت شهدای بنی‌هاشم بر اساس ترتیب تاریخی که در منابع معتبر آمده ذکر شده است.

جلد دوم

بخش اول کتاب و حوادث پس از عاشورا، حضور اهل بیت در کوفه که با توصیف و خصوصیات مردم کوفه شروع شده و در ادامه به چگونگی رفتار دشمن و اهل کوفه با اسرای اهل‌بیت و سپس با حضرت زینب(س) و امام سجاد(ع) به صورت مفصل بیان شده است.

فصل بعدی احوال اهل‌بیت در مسیر شام و منازل بین راه کوفه تا شام را توصیف می کند. در این فصل مسلمان شدن راهبه مسیحی بعد از سخن گفتن سر امام حسین(ع) با او نیز اشاره شده است که بعنوان یکی از حوادث خرق عادت در مسیر کوفه تا شام بود. از دیگر حوادث خروج دست یا قلم آهنین از دیوار، قرآن خواندن سر امام حسین(ع)، گریه جنیان بر امام و ... می توان اشاره کرد که کتاب در مورد هر کدام توضیح داده است.

بخش بعدی به احوال اهل‌بیت در مدینه می پردازد. در این بخش تحلیل کامل درباره خطبه‌های اهل‌بیت در کوفه، شام و مدینه آمده است و سپس توضیحاتی در مورد تداوم نهضت حسینی و ترویج فرهنگ اسلامی با شناساندن مقام امامت و صاحبان اصلی آن با رهبری امام سجاد(ع)  داده شده است.

بخش دوم کتاب به پیامدهای قیام عاشورا اشاره دارد که در دو فصل با عناوین پیامدهای تکوینی (حوادث خارق العاده مانند و خورشیدگرفتگی؟ مشاهده خون در نقاط گوناگون و...) و پیامدهای اجتماعی و سیاسی (خشم و تنفر مردم از بنی‌امیه‌ و قاتلان کربلا، رسوایی بنی امیه، قیام های توّابین و مختار و...) توصیف شده است.

بخش سوم کتاب به عنوان مباحث پیرامونی به پژوهشی در اربعین امام حسین(ع) پرداخته شده که در دو بحث اول: منکران ورود اهل بیت به کربلا در اربعین اول که از آنها می توان به ابن طاووس، ابن‌نما و... اشاره کرد.

بحث دوم: مدافعان ورود اهل بیت به کربلا در اربعین اول مانند ابوریحان بیرونی، مستوفی، هروی، واعظ کاشفی و ... می‌باشند که کتاب هرکدام از نظریات را نقد و بررسی و اشکالات وارده را توضیح داده است.

در فصل دوم این بخش، به فلسفه عزاداری برای امام حسین(ع) در چند بحث چیستی و چرایی عزاداری و چیستی و چرایی عزاداری بر امام بیان می‌کند.

فصل سوم کتاب به سیر تاریخی عزاداری برای امام حسین(ع)  پرداخته است. ابتدا در مورد سابقه عزاداری برای شهیدان توضیح داده شده که از اثر نبوی سابقه دارد آغاز سوگواری برای امام حسین(ع) از همان روز عاشورای ۶۱ قمری آغاز شده که اهل بیت امام و بنی هاشم که از نخستین کسانی بودند که برای شهادت امام حسین(ع)  عزاداری کردند. سپس و عزاداری در مدینه و شام پرداخته شده است. بخشی از کتاب به صورت مفصل به شکل عزاداری در اعصار مختلف از جمله آل بویه، غزنویان، سلجوقیان ... تا انقلاب اسلامی می‌پردازد. در قرن چهارم مقتل خوانی یا بیان مظلومیت شهیدان در کربلا در قالب نثر گسترش یافت.

در پایان این بخش به عنوان واقعه عاشورا در آیینه آمار و ارقام به آمارهایی از قبیل تعداد نامه‌های کوفیان به امام حسین(ع)،  تعداد بیعت کنندگان با حضرت مسلم، شمار صحابه پیامبر در میان شهیدان کربلا، آمار سرهای بریده شده و... با استناد به منابع معتبر تاریخی آمده است.

فصل دیگر این بخش در مورد پرسش‌هایی که در مورد واقعه عاشورا ممکن است به ذهن آید مانند؛

چرا محمد حنفیه در کربلا حضور نداشت؟

علت غیبت عبدالله بن جعفر در کربلا چه بود؟

امام حسین از چه زمانی به سیدالشهدا ملقب شد؟

و سوالات دیگر که همگی با استناد به منابع معتبر پاسخ داده شده‌اند.

بخش چهارم کتاب نیز شرح حال و معرفی کاملی از اصحاب امام حسین(ع) در قالب دو بحث شهدای بنی هاشم و شهدای غیر بنی هاشم ( ۹۴ نفر و همچنین افراد دیگری که در منابع تاریخ جزء شهیدان کربلا معرفی شده‌اند) بیان شده است.

در پایان هر دو جلد کتاب نیز منابعی که نویسندگان کتاب به آنها استناد کرده اند، آمده است.

با وجود کوشش نویسندگان کتاب در پرهیز از اخبار بی‌اعتبار، در مواضع متعددی ضمن نقل این اخبار، براساس آن تحلیل و نتیجه‌گیری شده است. فی‌المثل با اینکه نویسندگان کتاب معتقدند که امام حسین می‌دانست سرانجام در این قیام در عاشورای سال 61 به شهادت می‌رسد، اما به صورت قطعی از آن حضرت نقل کرده‌اند که فرمود: انّ اهل العراق غرّونی. یعنی اهل عراق (کوفیان)، مرا فریب دادند (ص 601).

برشی از کتاب

شمار یاران حسین چنان اندک بود که اگر یک یا دو نفرشان کشته می‌شد نمایان بود اما لشکریان عمر بن سعد آنقدر زیاد بودند که هر قدر از آنها کشته می‌شد پیدا نبود. چون ابوثمامه عمر بن عبدالله صائدی چنین دید به امام حسین عرض کرد جانم به فدایت ای اباعبدالله میبینم که دشمن به شما نزدیک شده است، به خدا سوگند من باید پیش از شما کشته شوم انشا الله و دوست دارم در حال لقای پروردگارم نائل شوم که این نمازی که وقت آن نزدیک است به جای آورده باشم امام حسین سر به سوی آسمان بلند کرد و فرمود یادآور نماز شدی خداوند تو را از نمازگزاران و ذاکران قرار دهد آری اول وقت نماز است سپس فرمود از آنها بخواه دست از ما بردارند تا نماز بخوانیم(ص۷۸۱)

جستارهای وابسته

• کتابشناسی تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهدا علیه السلام در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.

منابع

• کتابشناسی تاریخی امام حسین علیه‌السلام، محمد اسفندیاری، ص 257-258.
• تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهدا علیه السلام  (1391)، گروهی از تاریخ پژوهان زیر نظر مهدی پیشوایی. قم: انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.