عنقای اصفهانی (زاده 1260 در اصفهان- درگذشته 1308 در اصفهان) از شعرای سده سیزدهم بود.
| عنقای اصفهانی
|
|
| نام اصلی
|
میرزا محمد حسین
|
| زمینهٔ کاری |
شعر و ادبیات
|
| زادروز
|
1260
اصفهان
|
| پدر و مادر
|
فرزند هماى شیرازى
|
| مرگ
|
1308
اصفهان
|
| ملیت
|
ایرانی
|
| علت مرگ
|
مسمومیت ناشی از نوشیدن قهوه زهرآگین
|
| لقب
|
ملک الشعرا
|
| پیشه
|
شاعر و خوشنویس
|
| سبک نوشتاری
|
سبک خراسانی و بیشتر سبک عراقی
|
| تخلص
|
«عنقا»
|
زندگینامه
نامش میرزا محمد حسین، تخلص شعرى‌اش «عنقا» ملقب به «ملک الشعرا» و بزرگ‌ترین فرزند هماى شیرازى از شعراى پرآوازۀ سدۀ سیزدهم هجرى و برادر طرب اصفهانى و سُهاى اصفهانى بود. عنقا در محضر پدر ادیب و دانشمندش (هما) به تحصیل علوم و فنون و خوشنویسى پرداخت و به خاطر طبع آزاده و خصلت درویشى و وسعت مشربى که داشت، غالبا با شعرا و عرفا و اهل سیر و سلوک و قلندران معاشر بود و از مردم دو رنگ و ظاهرپرست و دنیادار پرهیز مى‌کرد. عنقا سخن‌دانی چیره‌زبان و عارفی خوش حالت و ادیبی فاضل بود که در تحصیل علم و ادب و کسب هنر و مجاهدت و سیر و سلوک روحانی، رنج فراوانی برده بود. فنون ادب فارسی و عربی و علوم عقلی و نقلی به خصوص فلسفه و عرفان را نزد پدر و دیگر اساتید بزرگ در اصفهان آموخت و در تتبّع دواوین شعرا و گویندگان فارسی نظیر نداشت. عنقا در شعر و شاعری از اساتید بزرگ مسلم زمان خود بود و در انجمن‌های شعرای اصفهان نظیر انجمن «ابو الفقراء» و انجمن‌های بعد از آن شرکت می‌کرد و جزو شعرای طبقه‌ی اول محسوب می‌شد. به سال 1286 هجری انجمن در خانه‌ی عنقا برگزار شد که تاکنون انجمن شعری به گرمی و حرارت و نشاط انجمن عنقا تشکیل نشده است. وی علاوه بر شاعری از هنر خط و خوشنویسی نیز نصیب وافر داشت که این هنر را در نزد پدر و میرزا عبدالحسین گلستانه آموخته بود. او در سفری به تهران به سال 1292 هجری به دربار ناصرالدّین شاه قاجار راه یافت و مورد تفقّد ایشان قرار گرفت و لقب «ملک الشعرایی» را دریافت نمود.
آثار
طبع عنقاى اصفهانى در قصیده متأثر از شیوه متقدمین بوده و غالبا در سبک خراسانى طبع آزمایى مى‌کرده ولى در غزل و مراثى به سبک عراقى متمایل بوده است. مدایح غرّایی در مدح مولای متقیان علی (ع) و مراثی جانسوز کربلا در دیوان او حاکی از فطرت پاک و قوت روح و ایمان اوست. [۱]
برگزیده اشعار
| چون شد شهید زهر جفا شاه دین حسین |
|
جن و ملک ز ماتم او سوگوار شد |
| امشب دوباره زینب محزون یتیم گشت |
|
امشب دوباره کلثوم از غم فگار [۲] شد |
| ای دوستان ز دیده روان خون دل کنید |
|
کز جور خصم چشم فلک اشکبار شد |
| آه از دمی که در صف میدان، شه شهید |
|
بر تیغ کافران ستمگر دچار شد |
| جانش چو جعد قاسم آشفته شد پریش |
|
روزش چو موی اکبر ناکام تار شد |
| در خون چشم لاله رخانش، ز تیغ کین |
|
دامان دشت کرب و بلا لاله‌زار شد |
| هر آهویش به دست گرازی اسیر گشت |
|
هر بلبلش به چنگ بازی شکار شد |
| این هر دو ماه بود زمان عزای ما |
|
کز گریه چشم‌ها همه ابر بهار شد [۳] |
مرثیه:
| گلستان روی اصغر چونکه آید در خیالم |
|
غنچه پیکان گردد اندر چشم و چون بلبل بنالم |
| غنچه‌ی پیکان چو بر حلق علی اصغر آمد |
|
خون روان شد جای آب از چشم و شد شوریده حالم |
| موی مشکین علی اصغر چو از خون گشت رنگین |
|
سال و مه از مویه مویم، روز و شب از ناله نالم |
| یاد یاقوت لب لعل علی اصغر کنم چون |
|
خاک با دم گر نگردد دامن از خون مال مالم |
| قمری باغ حسینی از نوا افتاد من چون |
|
با هزاران شور همچون بلبل شیدا ننالم |
| با دو چشم تر سکینه گفت با عباس کای عم! |
|
خشک شد مرجان لعل اصغر شیرین مقالم |
| خیز و بنشانش عطش از جرعه‌ی آبی و بنشان |
|
آتش دل را که از سوزش زبان گردیده لالم |
| خیز و مادر لحظه‌ای بنشین و بنشان آتش دل |
|
کز جفای چرخ شام هجر شد صبح وصالم |
| بر سر نعش علی اکبر بزاری گفت لیلی |
|
کز غمت مجنون شدم بر پا نه از گیسو عقالم |
| مو بمو شرح پریشانی لیلی تا شنیدم |
|
همچو گیسوی علی اصغر پریشان گشت حالم |
| راستی چون در گلستان بنگرم سرو و گلی را |
|
قامت و روی علی اکبر آید در خیالم |
| ماه چون خورشید کسب از سایه‌ی من نور کردی |
|
این زمان از جور گردون زرد رو همچون هلالم |
| ماه رویم منخسف از سیلی شمر و سنان شد |
|
من که اندر ابر خجلت رفت خورشید از جمالم |
| گر هزاران کوه قافم هست عصیان غم ندارم |
|
تا چو «عنقا» چاکر و مدحتگر معصوم و آلم |
| گلستان روی اصغر چونکه آید در خیالم
|
|
غنچه پیکان گردد اندر چشم و چون بلبل بنالم
|
| غنچه‌ی پیکان چو بر حلق علی اصغر آمد
|
|
خون روان شد جای آب از چشم و شد شوریده حالم
|
| موی مشکین علی اصغر چو از خون گشت رنگین
|
|
سال و مه از مویه مویم، روز و شب از ناله نالم
|
| یاد یاقوت لب لعل علی اصغر کنم چون
|
|
خاک با دم گر نگردد دامن از خون مال مالم
|
| قمری باغ حسینی از نوا افتاد من چون
|
|
با هزاران شور همچون بلبل شیدا ننالم
|
| با دو چشم تر سکینه گفت با عباس کای عم!
|
|
خشک شد مرجان لعل اصغر شیرین مقالم
|
| خیز و بنشانش عطش از جرعه‌ی آبی و بنشان
|
|
آتش دل را که از سوزش زبان گردیده لالم
|
| خیز و مادر لحظه‌ای بنشین و بنشان آتش دل
|
|
کز جفای چرخ شام هجر شد صبح وصالم
|
| بر سر نعش علی اکبر بزاری گفت لیلی
|
|
کز غمت مجنون شدم بر پا نه از گیسو عقالم
|
| مو بمو شرح پریشانی لیلی تا شنیدم
|
|
همچو گیسوی علی اصغر پریشان گشت حالم
|
| راستی چون در گلستان بنگرم سرو و گلی را
|
|
قامت و روی علی اکبر آید در خیالم
|
| ماه چون خورشید کسب از سایه‌ی من نور کردی
|
|
این زمان از جور گردون زرد رو همچون هلالم
|
| ماه رویم منخسف از سیلی شمر و سنان شد
|
|
من که اندر ابر خجلت رفت خورشید از جمالم
|
| گر هزاران کوه قافم هست عصیان غم ندارم
|
|
تا چو «عنقا» چاکر و مدحتگر معصوم و آلم
|
| چون لب خشک علی اصغر آید در خیالم |
|
خوشتر این باشد زبان گردد بکام از غصه لالم |
| راستی آن به که گردد مژّگان پیکان بچشمم |
|
غنچه‌ی لعل علی اصغر چو آید در خیالم |
| گشت مالامال خون قنداق اصغر چون ز پیکان |
|
دامن از سیلاب اشک آن به که گردد مال مالم |
| گفت اندر قتلگه با نعش شاه دین سکینه |
|
کای پدر نه بر سرم نک دستی و بشنو مقالم |
| سوختم از آتش دوری مسوزان بیش از اینم |
|
ساختم با درد مهجوری بپرس آخر ز حالم |
| گرددم افزون پریشانی و روزم شب نماید |
|
گیسوی مشکین قاسم چونکه آید در خیالم |
| از خروش زینب بی‌یار محزون در خروشم |
|
وز ملال خاطر کلثوم دلخون پر ملالم |
| تار گیسویم بچنگ ظالمی افتاد و از کین |
|
گوشوارم برد و داد از زخم سیلی گوشمالم |
| عذرخواهان شاه گفتش کز کجا دست و سر آرم |
|
منکه از سم ستوران مخالف پایمالم |
| زیر خنجر شاه دین با شمر گفت ای ظالم دون |
|
از طپش در التهابم وز عطش در اشتغالم |
| گر ترا مقصود قتل من بود آن تیغ و آن سر |
|
دیگر ای ظالم چه می‌خواهی تو از اهل و عیالم |
| زد عطش آتش بجانم سوخت مغز استخوانم |
|
آخر ای بی‌رحم سنگین دل ترحّم کن بحالم |
| منکه جبریلم ز خدمت سرور خیل ملک شد |
|
چون شد اکنون پایمال مرکب اهل ضلالم |
| خوشتر آن باشد گلستان حسینی خشک چون شد |
|
روز و شب در قاف غم «عنقا» چو بلبل می بنالم |
| چون لب خشک علی اصغر آید در خیالم
|
|
خوشتر این باشد زبان گردد بکام از غصه لالم
|
| راستی آن به که گردد مژّگان پیکان بچشمم
|
|
غنچه‌ی لعل علی اصغر چو آید در خیالم
|
| گشت مالامال خون قنداق اصغر چون ز پیکان
|
|
دامن از سیلاب اشک آن به که گردد مال مالم
|
| گفت اندر قتلگه با نعش شاه دین سکینه
|
|
کای پدر نه بر سرم نک دستی و بشنو مقالم
|
| سوختم از آتش دوری مسوزان بیش از اینم
|
|
ساختم با درد مهجوری بپرس آخر ز حالم
|
| گرددم افزون پریشانی و روزم شب نماید
|
|
گیسوی مشکین قاسم چونکه آید در خیالم
|
| از خروش زینب بی‌یار محزون در خروشم
|
|
وز ملال خاطر کلثوم دلخون پر ملالم
|
| تار گیسویم بچنگ ظالمی افتاد و از کین
|
|
گوشوارم برد و داد از زخم سیلی گوشمالم
|
| عذرخواهان شاه گفتش کز کجا دست و سر آرم
|
|
منکه از سم ستوران مخالف پایمالم
|
| زیر خنجر شاه دین با شمر گفت ای ظالم دون
|
|
از طپش در التهابم وز عطش در اشتغالم
|
| گر ترا مقصود قتل من بود آن تیغ و آن سر
|
|
دیگر ای ظالم چه می‌خواهی تو از اهل و عیالم
|
| زد عطش آتش بجانم سوخت مغز استخوانم
|
|
آخر ای بی‌رحم سنگین دل ترحّم کن بحالم
|
| منکه جبریلم ز خدمت سرور خیل ملک شد
|
|
چون شد اکنون پایمال مرکب اهل ضلالم
|
| خوشتر آن باشد گلستان حسینی خشک چون شد
|
|
روز و شب در قاف غم «عنقا» چو بلبل می بنالم
|
| ای باد صبا نافه گشا بلکه تو باشی |
|
پیغامبر کرب و بلا بلکه تو باشی |
| برگو بخم زلف علی اکبر ناشاد |
|
غارتگر چین شور ختا بلکه تو باشی |
| با شبه پیمبر علی اکبر، شه دین گفت |
|
مقصود خدا از شهدا بلکه تو باشی |
| جامی است لبالب ز بلا وز کف ساقی |
|
نوشنده‌ی آن جام بلا بلکه تو باشی |
| لیلی بخم زلف علی دست زد و گفت |
|
سر حلقه‌ی ارباب وفا بلکه تو باشی |
| با شور حسینی بنوا گفت سکینه |
|
کای عمه پناه اسرا بلکه تو باشی |
| در کرب و بلا گفت به شاه شهدا عشق |
|
در مرتبه شاه شهدا بلکه تو باشی |
| گفتا بجوابش شه بی‌یار که ای عشق |
|
در کوی وفا راهنما بلکه تو باشی |
| هرشب ز غمت ناله و فریاد برآریم |
|
فریاد رس روز جزا بلکه تو باشی |
| در ماتمت امروز همی زار بنالیم |
|
فردای جزا شافع ما بلکه تو باشی |
| عنقا بسرا نوحه‌ی دلسوز جگرکاه |
|
مقبول حسین از شعرا بلکه تو باشی |
| گر ز چشم دل بیاد لعل اصغر خون نباری |
|
مردمان گویند هیچت نیست ای جان رسم یاری |
| غنچه‌ی پیکان شد آگه از دهان اصغر ار نه |
|
هیچکس آگه نشد این نکته را از هوشیاری |
| در خیالم چون لب خشک علی اصغر آید |
|
خوشتر آن باشد بگریم همچو ابر نو بهاری |
| بشنود گر طیب مشکین گیسوی پرچین اکبر |
|
نافه خون دل خورد در ناف آهوی تتاری |
| ام لیلی گشت مجنون، زلف چون زنجیر اکبر |
|
دید اندر خاک و خون افتاده بی‌عزّت بخواری |
| گفت مادر خیز و بنشین شانه زن بر موی مشکین |
|
تا پریشانی ما آشفتگان را جمع آری |
| آفتاب برج عصمت زینب غمدیده گفتا |
|
مو کِنان مویه کُنان با نعش شاه دین به زاری |
| خیز و بنشین ای برادر دختران خویش بنگر |
|
بی‌پدر بی‌عم و مادر سر برهنه بی‌عماری |
| ناگهان آوازی از بریده حلقومش برآمد |
|
غم مخور خواهر زمانی صبر کن در سوگواری |
| چون برآمد دود ظلم از خیمه‌گاه شاه بیکس |
|
ای فلک جا دارد آتش جای خون از دیده باری |
| گلشن آل نبی از صرصر کین چون خزان شد |
|
با دل پر خون بگریم همچو ابر نوبهاری |
| در نوا عنقا نگردی بلبل گلزار جنّت |
|
راست با شور حسینی گر بلحن خود نزاری |
| گر ز چشم دل بیاد لعل اصغر خون نباری
|
|
مردمان گویند هیچت نیست ای جان رسم یاری
|
| غنچه‌ی پیکان شد آگه از دهان اصغر ار نه
|
|
هیچکس آگه نشد این نکته را از هوشیاری
|
| در خیالم چون لب خشک علی اصغر آید
|
|
خوشتر آن باشد بگریم همچو ابر نو بهاری
|
| بشنود گر طیب مشکین گیسوی پرچین اکبر
|
|
نافه خون دل خورد در ناف آهوی تتاری
|
| ام لیلی گشت مجنون، زلف چون زنجیر اکبر
|
|
دید اندر خاک و خون افتاده بی‌عزّت بخواری
|
| گفت مادر خیز و بنشین شانه زن بر موی مشکین
|
|
تا پریشانی ما آشفتگان را جمع آری
|
| آفتاب برج عصمت زینب غمدیده گفتا
|
|
مو کِنان مویه کُنان با نعش شاه دین به زاری
|
| خیز و بنشین ای برادر دختران خویش بنگر
|
|
بی‌پدر بی‌عم و مادر سر برهنه بی‌عماری
|
| ناگهان آوازی از بریده حلقومش برآمد
|
|
غم مخور خواهر زمانی صبر کن در سوگواری
|
| چون برآمد دود ظلم از خیمه‌گاه شاه بیکس
|
|
ای فلک جا دارد آتش جای خون از دیده باری
|
| گلشن آل نبی از صرصر کین چون خزان شد
|
|
با دل پر خون بگریم همچو ابر نوبهاری
|
| در نوا عنقا نگردی بلبل گلزار جنّت
|
|
راست با شور حسینی گر بلحن خود نزاری
|
| آمد محرّم و باز چون ابر نو بهاری |
|
از چشم مردمان شد سیل سرشک جاری |
| جای سرشک طوفان آن به کنیم جاری |
|
از دیده بر شهیدان چون ابر نو بهاری |
| بر حال سوگواران خون جگر چو باران |
|
آن به چو غمگساران ای دل ز دیده باری |
| دل‌های داغداران ای باغبان بیاد آر |
|
در ساحت گلستان گر لاله‌یی بکاری |
| ای باد عنبرین بو مجروح قاسم و تو |
|
از نافه‌های آهو در جیب مشک داری |
| با اکبر دلارا با ناله گفت لیلا |
|
تو در میان اعدا چون گل میان خاری |
| در کربلا گذر کن بر قتلگه نظر کن |
|
رو ترک جان و سر کن کاین است شرط یاری |
| بر گنج علم یزدان بنشست شمر و برخاست |
|
از اهل بیت اطهار افغان و آه و زاری |
| در خاک و خون سکینه غلطان چو دید شه ر |
|
اگفتا پدر ز جا خیز بنشین به شهریاری |
| بنگر که شمر و خولی از تیغ و تازیانه |
|
این می‌کشد به زورم وان می‌کشد به زاری |
| جا داشت شاه مظلوم گوید به طفل معصوم |
|
کای داغدار محروم خو کن به سوگواری |
| چندان گریست زینب بر کشته‌ی برادر |
|
کز شش جهت فراتی شد از سرشک جاری |
| کلثوم اشکباران گفتا ز داغ یاران |
|
کای چرخ بر اسیران وقت است رحمت آری |
| «عنقا» نه من بنالم از شور نینوا راست |
|
نالان در این گلستان چون من بود هزاری |
| ای پشت دین احمد پر شد ز کفر عالم |
|
وقت است دست غیرت از آستین برآری |
| آمد محرّم و باز چون ابر نو بهاری
|
|
از چشم مردمان شد سیل سرشک جاری
|
| جای سرشک طوفان آن به کنیم جاری
|
|
از دیده بر شهیدان چون ابر نو بهاری
|
| بر حال سوگواران خون جگر چو باران
|
|
آن به چو غمگساران ای دل ز دیده باری
|
| دل‌های داغداران ای باغبان بیاد آر
|
|
در ساحت گلستان گر لاله‌یی بکاری
|
| ای باد عنبرین بو مجروح قاسم و تو
|
|
از نافه‌های آهو در جیب مشک داری
|
| با اکبر دلارا با ناله گفت لیلا
|
|
تو در میان اعدا چون گل میان خاری
|
| در کربلا گذر کن بر قتلگه نظر کن
|
|
رو ترک جان و سر کن کاین است شرط یاری
|
| بر گنج علم یزدان بنشست شمر و برخاست
|
|
از اهل بیت اطهار افغان و آه و زاری
|
| در خاک و خون سکینه غلطان چو دید شه ر
|
|
اگفتا پدر ز جا خیز بنشین به شهریاری
|
| بنگر که شمر و خولی از تیغ و تازیانه
|
|
این می‌کشد به زورم وان می‌کشد به زاری
|
| جا داشت شاه مظلوم گوید به طفل معصوم
|
|
کای داغدار محروم خو کن به سوگواری
|
| چندان گریست زینب بر کشته‌ی برادر
|
|
کز شش جهت فراتی شد از سرشک جاری
|
| کلثوم اشکباران گفتا ز داغ یاران
|
|
کای چرخ بر اسیران وقت است رحمت آری
|
| «عنقا» نه من بنالم از شور نینوا راست
|
|
نالان در این گلستان چون من بود هزاری
|
| ای پشت دین احمد پر شد ز کفر عالم
|
|
وقت است دست غیرت از آستین برآری
|
| یاد آید زینبم کش لاله باشد داغداری |
|
هرکجا بینم غریبی بی‌کسی دور از دیاری |
| نکته‌ی لعل و رخ اصغر به یاد آید چو بینم |
|
غنچه‌ای در گلستانی لاله‌ای در لاله‌زاری |
| قامت موزون اکبر راستی آید به یادم |
|
بنگرم چون سرو رعنایی به طرف جویباری |
| مجمع آشفتگی باشد پریشان موی اکبر |
|
ورنه ایشان هیچ نبود یا نشد از روزگاری |
| بویی از مشکین خط اکبر به همراه ارمغان بر |
|
ای صبا بر تربت زهرا اگر آری گذاری |
| عرض کن ای بانوی خلد از پریشانی زینب |
|
آگهیت نیست یک مو کاین چنین داری قراری |
| گلستانی را که پروردی به خون دل نظر کن |
|
غرق خونش غنچه گل پژمرده لاله داغداری |
| غنچه لعل اصغر و گل روی اکبر لاله لیلی |
|
وقت آن آمد که سر از غرفه‌ی جنّت برآری |
| تا ببینی پاره‌پاره همچو گل از تیر و خنجر |
|
پیکری را کش نبی از جان نکوتر داشت باری |
| گفت با زینب سکینه عمه‌ی بی‌یار محزون |
|
هست آیا همچو من آواره‌ی دور از دیاری |
| بی‌کسی بی‌یاوری بی‌خانمانی بی‌پناهی |
|
بی‌دلی بی‌نان و آبی بی‌لباسی سوگواری |
| مشتری شد سایه‌ی روی مرا خورشید روزی |
|
رفت اندر ابر خجلت شب چو ماه از شرمساری |
| گفت زینب جان عمه غم مخور کاندر مدینه |
|
خان و مانت هست و هم شهزاده‌یی هم شهریاری |
| چند می‌داری روا ای چرخ بی‌مهر از سر کین |
|
آل عصمت پابرهنه آل سفیان در عماری [۴] |
| یاد آید زینبم کش لاله باشد داغداری
|
|
هرکجا بینم غریبی بی‌کسی دور از دیاری
|
| نکته‌ی لعل و رخ اصغر به یاد آید چو بینم
|
|
غنچه‌ای در گلستانی لاله‌ای در لاله‌زاری
|
| قامت موزون اکبر راستی آید به یادم
|
|
بنگرم چون سرو رعنایی به طرف جویباری
|
| مجمع آشفتگی باشد پریشان موی اکبر
|
|
ورنه ایشان هیچ نبود یا نشد از روزگاری
|
| بویی از مشکین خط اکبر به همراه ارمغان بر
|
|
ای صبا بر تربت زهرا اگر آری گذاری
|
| عرض کن ای بانوی خلد از پریشانی زینب
|
|
آگهیت نیست یک مو کاین چنین داری قراری
|
| گلستانی را که پروردی به خون دل نظر کن
|
|
غرق خونش غنچه گل پژمرده لاله داغداری
|
| غنچه لعل اصغر و گل روی اکبر لاله لیلی
|
|
وقت آن آمد که سر از غرفه‌ی جنّت برآری
|
| تا ببینی پاره‌پاره همچو گل از تیر و خنجر
|
|
پیکری را کش نبی از جان نکوتر داشت باری
|
| گفت با زینب سکینه عمه‌ی بی‌یار محزون
|
|
هست آیا همچو من آواره‌ی دور از دیاری
|
| بی‌کسی بی‌یاوری بی‌خانمانی بی‌پناهی
|
|
بی‌دلی بی‌نان و آبی بی‌لباسی سوگواری
|
| مشتری شد سایه‌ی روی مرا خورشید روزی
|
|
رفت اندر ابر خجلت شب چو ماه از شرمساری
|
| گفت زینب جان عمه غم مخور کاندر مدینه
|
|
خان و مانت هست و هم شهزاده‌یی هم شهریاری
|
| چند می‌داری روا ای چرخ بی‌مهر از سر کین
|
|
آل عصمت پابرهنه آل سفیان در عماری [۵]
|
منابع
پی نوشت
- ↑ برگزیده دیوان سه شاعر اصفهان؛ زندگانی عنقا با تلخیص، ص 3- 84.
- ↑ فگار: آزرده، خسته.
- ↑ برگزیده‌ی دیوان سه شاعر اصفهان؛ ص 897.
- ↑ همان؛ ص 778- 785.
- ↑ همان؛ ص 778- 785.
