ذوالجناح

ذوالجناح یعنی صاحب دو بال و پر، در فرهنگ عزاداری شیعیان نام اسب حسین بن علی است که او در روز عاشورا بر آن سوار بود. ذوالجناح در تعزیه و دسته‌های سوک امام سوم شیعیان از اهمیت و احترام خاصی برخوردار است. ذوالجناح را در ضمن به عنوان عقل فعال به حساب آورده و آن را به براق تشبیه می‌کنند.

نام

ذوالجناح بسیار چابک بود و در میدان نبرد سرعت عمل از خود نشان می‌داد و به واسطهٔ شباهتش در تیزی با پرندگان به این نام خوانده می‌شد. به گفتهٔ برخی ذوالجناح از اسب‌های محمد بن عبداللّه، بود که حسین بن علی به ارث برده بود. از آن در زیارت ناحیهٔ مقدسه به نام الجواد یاد شده است.

وفاداری

وفاداری ذوالجناح

« پس از اینکه حسین بن علی خود را به نهر فرات رساند درحالیکه 4000 جنگجو نگهبانی می‌دادند. آنان را کنار زدند وقتی ذوالجناح به فرات رسید با ولع و اشتیاق زیاد سر خود را به آب نزدیک برد که آب بنوشد، حسین بن علی راکبش فرمود تو تشنه‌ای و من تشنه به خدا سوگند لب به آب نخواهم زد تا اینکه تو سیراب شوی، هنگامی که اسب سخنان حسین بن علی را شنید سر خود را بالا گرفت و آب ننوشید گویا سخنان حسین بن علی را فهمید سپس حسین بن علی به او امر کرد بنوش و من نیز خواهم نوشید... »

ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج4، ص58

نویسندگان مقاتل و راویان در وفاداری، هوشمندی و صمیمت ذوالجناح روایات بسیار ذکر کرده‌اند و در آثار خود با عظمت از آن نام برده‌اند به ویژه هنگامی که حسین بن علی بر اثر عطش و جراحات و خون‌ریزی بی‌حال شده بودند، او با مهارت و چابکی و زیرکی خاص صاحبش (حسین بن علی) را از میدان نبرد خارج نمود که به خیمه‌گاه برساند ولی حسین بن علی پیش از رسیدن به خیمه‌گاه از اسب به زمین افتاد. ابن سعد فریاد زد آن اسب را بگیرید به خدا سوگند از گرانبهاترین اسب‌های محمد بن عبدالله است. هنگامی که سپاه عمر بن سعد خواستند اسب را بگیرند ذوالجناح به آنان حمله کرد و با لگد آنان را به هلاکت رساند. ابن شهر آشوب آمار کشتگان توسط ذوالجناح را 40 جنگجو ضبط کرده و دیگران بیش از این تعداد یاد کرده‌اند. ابن سعد فریاد زد او را رها کنید وگرنه همه را به قتل می‌رساند.

رساندن خبر کشته شدن حسین به علی

هنگامی که دشمن از او دور شد و ذوالجناح اطمینان حاصل کرد که او را رها کرده‌اند، بر سر بالین حسین بن علی و به دور جسد بی‌حال او می‌چرخید و او را بو می‌کرد و می‌بوسید. سپس پیشانی خود را به خون بدن حسین بن علی آغشته کرد در حالیکه دست‌های خود را بر زمین می‌کوبید و شیهه سر می‌داد به سوی خیمه‌گاه رفت، هنگامی که به خیمه گاه رسید آواز بلند می‌کشید و سر خود را به زمین می‌کوبید، وقتی که اهل بیت حسین بن علی ذوالجناح را به آن حال دیدند از خیمه‌ها بیرون آمده و گریه‌کنان دور ذوالجناح گرد آمده و دست بر سر و صورت و پای او می‌کشیدند، ام کلثوم دو دست خود را بر بالای سر خویش گذاشت و فریاد می‌زد: وامحمداه واجداه وانبیاه.

تاریخ بایگانی

سرانجام

تاریخ‌نگاران در مورد سرنوشت ذوالجناح در عصر عاشورا اختلاف دارند؛

• گروهی بر این باروند که ذوالجناح پس از رساندن خبر کشته شدن حسین بن علی به خاندان او آنقدر سر خود را به زمین کوبید تا اینکه مقابل خیمه‌گاه نقش بر زمین گشت و مرد.
• برخی نیز می‌گویند پیش از کشته شدن حسین بن علی کشته شد و او زمانی را پیاده با لشکر عبیدالله بن زیاد جنگید تا کشته‌شد.
• برخی دیگر می‌گویند او از خیمه‌گاه با سرعت به سوی شط فرات شتافت و خود را در وسط آن غرق نمود.

آثار هنری

از ذوالجناح در ادب عاشورایی یاد می‌شود و شیعیان در اشعار عربی و فارسی و... از هوشمندی و وفای وی به امام نام برده‌اند. در روز عاشورا اسبی را بدون سرنشین در حالی که او را با رنگ سرخ رنگ نموده و تیر به بدنش آویزان کرده‌اند به علامت کشته شدن حسین بن علی در مقابل دستهٔ عزادار و حسینیه‌ها به حرکت در می‌آورند.

نقاشان شیعه نیز از دیرزمان تصاویر، عکس‌ها و نقاشی بر پارچه و پشت شیشه از ذوالجناح به صورت حزین و دردناک و غمگین کشیده‌اند.

اخیراً فرشچیان هنرمند معاصر تابلوی ذوالجناح به هنگام بازگشت به خیمه‌گاه که اهل بیت حسین بن علی در اطراف او گردآمده‌اند را به تصویر کشیده است. اصل این تابلو در موزهٔ آستان قدس رضوی نگه‌داری می‌شود و میلیون‌ها نسخه در حجم و اندازه‌های مختلف از آن طبع گردیده و در سراسر مراکز تشیع توزیع شده است.

عمان سامانی در گنجینة الاسرار، دیگر اسب مشهور و محبوب میان شیعیان، ذوالجناح را که مرکب حسین بن علی در روز عاشوراست را به براق تشبیه می‌کند.

تاریخ بایگانی

منابع

• Zuljanah - A brief introduction