مسلم بن عقیل
مسلم بن عقیل، از قبیله قریش و از تیره بنی هاشم، پسر عمو و سفیر امام حسین (ع) در کوفه و از مشاهیر تابعین و بزرگان و اشراف بنی هاشم است. پدرش عقیل برادر امیرالمؤمنین علی (ع) [۱] از نسب شناسان بزرگ و از آگاهان به وقایع عصر جاهلیت عرب بود. [۲]
| اطلاعات اصحاب امام حسین (ع) | |
|---|---|
| نام کامل | مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. بن ابی طالب بن عبدالمطلب بن هاشم بن عبد مناف بن قصی بن کلاب |
| نسب | بنی هاشم |
| خویشاوندان سرشناس | پدرش عقیل برادر امیرالمؤمنین علی (ع) |
| وفات/شهادت | چهارشنبه نهم ذی‌الحجه |
| نحوه وفات/شهادت | مسلم را مشرف به “خدائین“ گردن زدند، به گونه‌ای که سرش در میدان افتاد و پس از آن پیکرش را از بام، پایین افکندند |
| مدفن | کنار دارالاماره کوفه به خاک سپردند، اکنون مزارش به مسجد معروف کوفه متصل است و در زاویه شرقی آن قرار دارد |
| نقش های برجسته | پسر عمو و سفیر امام حسین (ع) در کوفه |
زندگینامه
عقیل از اشخاص مورد عنایت پیامبر (ص) بود که در همان اوایل بعثت اسلام آورده بود و همین اسلام و تسلیم او در برابر حق بود که سبب محبت رسول الله (ص) به وی گردید. اما در مورد مادرش مورخین دو قول را نقل کرده‌اند: بنا به نقلی او زنی آزاده به نام خلیله از آل فهریدی [۳] و یا از قبیله نبطیه و از آل فرزندا [۴] که جماعتی عرب بودند، بود؛ و بنا به قول دیگر مادر او کنیزی بود که عقیل از شام خریداری نمود [۵] و نامش علیه، [۶] حلیه، [۷] حلبة، [۸] یا خلیله [۹] بود. مسلم با برادران و خواهرانش عبدالله اصغر، عبیدالله، محمد، ام‌عبدالله و رمله از یک مادر بودند؛ [۱۰] اگر چه ابوالفرج اصفهانی معتقد است که حلیه فرزندی جز او نزاد. [۱۱] او در خاندان بنی هاشم پرورشی نیکو یافت. خاندانی که بر آن وحی نازل شد و قطب زندگی دینی و سیاسی مردم بود. در مورد سال تولد او اختلاف است. گفته شده مسلمانان در زمان خلیفه دوم عمر بن خطاب، بعد از محاصره‌ای شدید شهر ”البهنسا“ واقع در غرب رود نیل (منطقه صعید) را فتح کرده و وارد شهر شدند. مسلم نیز که همراه دیگر جوانان به ارتش اسلام پیوسته بود، در این جنگ از خود رشادت‌های زیادی نشان داد. او پس از مجروح شدن دو برادرش جعفر و علی، حماسه‌سرایی کرد و در حالی که چنین رجز می‌خواند، به همراه هاشمیان وارد شهر شد: [۱۲] با از دست دادن یاران مخلص و با فضیلتم، غم و اندوه فراوان بر من سایه افکند. انتقام جعفر و علی شیران کارزار و فرزندان بنی عقیل را خواهم گرفت و با شمشیر برّان هر ناسزاگوی را خواهم کشت. شاید با این انتقام سوزش اندوه را فرونشانم. همچنین گفته شده که او در جنگ صفین شرکت داشت و امیرالمؤمنین علی (ع) میمنه پیادگان لشکر خود را به او و عبدالله بن جعفر طیار سپرد. [۱۳] اگر مسلم در این دو واقعه حضور داشته است، پس تولد او در دهه دوم هجری بوده و این سخن که عقیل در زمان معاویه از شام کنیزی خریداری نمود، [۱۴] نمی‌تواند صحت داشته باشد و او در هنگام شهادت به سال 60 هجری باید حدود 40 سال داشته باشد. اگر چه در مورد او سن 35 سال [۱۵] و 28 سال [۱۶] نیز گفته شده است. عبدالرزاق مقرم در تحلیلی او را به هنگام شهادت 50 ساله می‌داند. [۱۷] اما به نظر می‌آید سن مسلم در هنگام شهادت بین 35-40 سال بوده و او در سال‌های 20-25 هجری متولد شده است.
خصوصیات
مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. مردی شجاع، [۱۸] عالم و اهل رأی، [۱۹] فداکار و پاک‌باز، مقید به احکام و اوامر الهی، شیفته و عاشق امام حسین (ع) بود. امام حسین (ع) او را اعلم ناس می‌دانست. [۲۰]
فرزندان
در شمار و نام فرزندان مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. اختلاف است: خلیفه بن خیاط، ذهبی و ابن عماد حنبلی از دو پسر با نامهای عبدالله و عبدالرحمن نام می‌برند که هر دو در کربلا به شهادت رسیدند. [۲۱] ابن قتیبه و بلاذری از چهار پسر با نامهای عبدالله، علی، مسلم و عبدالعزیز نام می‌برند. عبدالله و علی که مادرشان رقیه دختر امیرالمؤمنین علی (ع) بود، در کربلا به شهادت رسیدند. [۲۲] طبری نیز از سه فرزند با نامهای عبدالله، علی و زینب صغری نام می‌برد. [۲۳] مقرم شمار فرزندان مسلم را، پنج پسر و یک دختر به نامهای عبدالله، علی، محمد، عبدالرحمن، عبدالعزیز و حمیده می‌داند و می‌نویسد: دو تن از آنان در کربلا به شهادت رسیدند و دو تن در کوفه شهید شدند و از سرنوشت فرزند پنجم او اثری بر جای نمانده است. [۲۴] دختر مسلم نیز با پسر عمویش عبدالله بن محمد بن عقیل ازدواج کرد. [۲۵] در اینکه عبدالله در کربلا به شهادت رسید، شکی نیست. [۲۶] اما در اسم فرزند دوم او که در کربلا به شهادت رسید، اختلاف است و بنا به نقلی علی، [۲۷] محمد [۲۸] و یا عبدالرحمن [۲۹] است که به احتمال قوی نام او محمد است. [۳۰] از مسلم نسلی باقی نمانده است.
طفلان مسلم بن عقیل
در برخی منابع متقدم و سپس منابع متأخر و تعزیه‌ها باور بر این است که دو فرزند مسلم به نامهای محمد و ابراهیم که همراه پدرشان به کوفه رفته و یا پس از واقعه عاشورا به اسارت گرفته شدند. این دو توسط فردی به نام حارث به طرز فجیعی در کنار رود فرات به شهادت رسیدند. حارث بدن‌های آن‌دو را در رود انداخت و سرها را برای اخذ جایزه نزد عبیدالله بن زیاد برد. اما عبیدالله بن زیاد با دیدن سرهای آن دو کودک منقلب شده و دستور قتل حارث را در همان مکان قتل داد. [۳۱] نحوه گرفتاری دو برادر به اختلاف ذکر شده است: گفته شده هنگامی که حضرت مسلم عازم کوفه گردید، دو فرزند خردسال خود را نیز به همراه خود برد و پس از حادثه منزل هانی بن عروه و شروع واقعه کربلا، مسلم آن دو را به شریح قاضی سپرد تا در حمایت او به سلامت بمانند. شریح نیز وقتی خواست دو طفل را به مدینه بفرستد آن دو به دست نیروهای عبیدالله بن زیاد گرفتار شدند. بنا به نقل دیگر پس از واقعه عاشورا و در حال اسارت این دو به نزد عبیدالله بن زیاد برده شده و او آنان را زندانی نمود. زندانبان آنان که مشکور نام داشت پس از شناخت آن دو، آنان را آزاد ساخت. دو کودک در هنگام فرار به خانه‌ای پناه بردند که توسط داماد صاحبخانه به نام حارث اسیر گردیدند. [۳۲] بنا به نقل دیگر هنگامی که قافله اسیران، کربلا را به سوی کوفه ترک می‌کرد، این دو کودک از ترس و هراس از قافله فرار نموده و به خانه فردی اموی پناه برده که توسط او کشته شدند. مضمون روایت شیخ صدوق در برخی منابع متقدم هم نقل شده است. ابن سعد این داستان را به صورت مختصر روایت کرده با این تفاوت که وی به جای طفلان مسلم، آن دو را از آن عبدالله بن جعفر طیار دانسته است. [۳۳] بلاذری [۳۴] و طبری [۳۵] نیز در روایتی تقریباً یکسان خلاصه روایت ابن سعد را نقل کرده‌اند. این روایت فاقد اعتبار تاریخی است. اگر این دو فرزند در آن سفر سخت و مخفیانه و طاقت‌فرسا همراه پدر به کوفه رفته باشند، بسیار بعید است. هیچ مورخ و مقتل‌نویسی از آن دو به عنوان همراهان مسلم نام نبرده است و اگر بعد از واقعه عاشورا به کوفه فرار کرده باشند، این نیز توسط هیچ منبعی تأیید نشده است. پس شهادت این دو فرزند به آن طریق قابل قبول نیست. از طرف دیگر محمد در کربلا به شهادت رسیده و نام ابراهیم نیز در میان فرزندان مسلم ناست. داستان دو طفل مسلم به قدری با خرافه آمیخته شده که بسیاری از مورخان به آن توجه نکرده‌اند. برای مثال شیخ عباس قمی علیرغم اینکه اخباری مسلک است و به طور طبیعی به استقبال بسیاری از منقولات تاریخی می‌رود با صراحت بیان می‌دارد که این داستان با این ابعاد و کیفیت از نظر من بعید به نظر می‌رسد. من فقط به خاطر شیخ صدوق آن را نقل کردم. [۳۶] تعزیه‌ای نیز با نام طفلان مسلم شهرت خاصی دارد که براساس روایات غیر مستند و مخدوش ساخته شده است و با رویکردی غالباً عاطفی شکل گرفته و در آن گزاره‌های ضد و نقیض زیادی وجود دارد که اصل داستان را غیر باور می‌کند و تعزیه‌نویسان صرفاً می‌خواسته‌اند مظلومیت دو طفل را برجسته نمایند.
قبل از واقعه کربلا
از زندگانی مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. تا واقعه کربلا اطلاع چندان در دست نیست، اما نقش او در حوادث کوفه، قبل از واقعه کربلا چشمگیر است. زمانی که امام حسین (ع) قصد هجرت به سوی مکه را داشت، مسلم به او پیشنهاد کرد از بی‌راهه به مکه روند که هرگاه سپاهیان ولید بن عتبة بن ابی سفیان والی مدینه درصدد تعقیب برآمدند، به آنان دسترسی پیدا نکنند. اما امام نپذیرفت و از جاده اصلی به سوی مکه حرکت کرد و فرمود: از راه اصلی خارج نمی‌شوم تا آنچه را خداوند مقدر فرموده، عملی سازد. [۳۷] پس از اینکه مردم کوفه از امام حسین (ع) دعوت کردند تا رهبری آنان را در مبارزه با امویان برعهده گیرد و دعوت نامه‌های بسیاری که شمار آن‌ها را تا دوازده هزار تخمین زده‌اند، [۳۸] به سوی امام حسین (ع) فرستادند، اکنون امام امام حسین (ع) باید دعوت این مردم را بپذیرد. نزد آنان برود و بر مردم کوفه بود که به حکم این پیمان که با او می‌بندند، تا پایان کار در کنار ایشان بایستند. این مردم با نامه‌های بسیار که برای وی فرستادند، حجت را بر او تمام کردند. اگر نزد آنان نمی‌رفت، فردا نزد خدا و همه آزادگان جهان چه جوابی داشت؟
رفتن به کوفه
امام حسین (ع) از مخالفت با یزید، اصل دین را می‌خواست. شکایتش در دوران معاویه این بود که سنت‌های الهی مُرده و بدعت زنده شده است. اکنون که برای او یاور پیدا شده، باید سنت الهی را زنده سازد. پایان کار چه باشد، با خداست. با همه این احوال، برای اطمینان از تصمیم شیعیان کوفه و روشن ساختن وضع آنان به مسلم مأموریت داد تا به کوفه رود و اوضاع آنجا و کمیت و کیفیت نیروهای مردمی را بررسی کرده و به اطلاعش برساند. [۳۹] همچنین امام حسین (ع) در نامهای برای مردم کوفه او را برادر خود نامید و ذکر کرد که او شخص مورد اعتمادش است و او را وصی خود قرار داده است. [۴۰]
نامه امام حسین (ع) به مردم کوفه
متن نامه امام حسین (ع) که حاوی مطالب پرارزشی است، چنین است: ”بسم الله الرحمن الرحیم . این نامهای است از حسین بن علی به گروه انبوه مسلمانان مؤمن. آخرین نمایندگان شما -هانی و سعید- با نامه‌های شما نزد من آمدند. از محتوای نامه‌های شما آنچه را که بیان کرده‌اید، دریافتم و دانستم که شما از من می‌خواهید که به سوی شما بیایم تا به لطف خداوندی، همگان بر محور حق گرد آیید. اینک من برادر و پسر عمو و شخصیت مورد اطمنیان خود -مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. - را به جانب شما می‌فرستم تا درباره امور شما به من گزارش کند. اگر او در گزارش خود برای من بنویسد که خردمندان و صاحب‌نظران و عموم مردم بر آنچه در نامه‌ها نوشته شده، اتفاق نظر دارند، من به زودی به شما خواهم پیوست. ان‌شاءالله. به جان خودم سوگند، امام نیست مگر آن کسی که در میان مردم بر اساس کتاب خدا داوری کند. دادگر باشد. از راه مستقیم دیانت منحرف نگردد و خود را وقف خدمت در راه خدا نماید. و السلام“. [۴۱]
برنامه امام حسین (ع)
امام حسین (ع)، برنامه مسلم را براساس سه مطلب: “امرَه‌ُ بِالتَّقْوی وَ کتْمان‌ِ امرِه‌ِ وَ اللُطف‌ِ“ تقوا، پنهان داشتن هدف، لطف و محبت، تنظیم نمود. سه اصل انسانی و عقل‌‌پسند. همچنین به مسلم گفت: اگر همه سیاست‌مداران خردمند، متفق هستند که نیروهای کوفه آماده حمایت از من هستند و مردم را یک رأی و هماهنگ یافتی، به سرعت گزارش کن تا به کوفه بیایم و اگر آنان به گونه دیگری بودند، شتابان برگرد. [۴۲] آن‌گاه فرمودند: خداوند آن‌گونه که دوست دارد، کار و مأموریت تو را مقدّر نماید.
حرکت از مکه
مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. در روز 15 رمضان سال 60 هجری به همراه قیس بن مُسَهَّر صیداوی از مکه خارج شد. [۴۳] او ابتدا به مدینه رفت و پس از زیارت مرقد پیامبر (ص) [۴۴] و وداع با خاندانش، [۴۵] به همراه دو راهنما از قبیله قیس بن مُسَهَّر صیداوی به سمت کوفه حرکت کرد [۴۶] و چون شبانه راه افتادند، راه را گم کردند. چنان‌که مورخان نوشته‌اند فشار تشنگی و گرسنگی باعث شد تا دو راهنمای او فوت کنند. [۴۷] اما مسلم توانست خود را به تنگه دره خبیت [۴۸] و یا مضیق برساند [۴۹] و نجات پیدا کند. [۵۰] او این پیشامد را به فال بد گرفت و از آنجا نامهای برای امام حسین (ع) نوشت و اخبار را به ایشان اطلاع داد و کسب تکلیف نمود. [۵۱] متن نامه مسلم چنین است: “بعد از حمد و درود! من از مدینه با دو راهنما حرکت کردم. این دو راهنما راه را گم کردند و تشنگی ما شدید شد و طولی نکشید که آن دو نفر فوت شدند. ما به حرکت خود ادامه دادیم تا به آب رسیدیم و توانستیم خود را نجات دهیم و این آب در مکانی است که “مضیق” نامیده می‌شود که در تنگه دره خبیت واقع شده است و من از این پیشامد فال بد زدم. اکنون اگر موافقت فرمایید، مرا معاف دارید و دیگری را به جای من بفرستید. والسلام“. [۵۲] امام بار دیگر تأکید کرد که به سمت کوفه حرکت نماید و در اجرای دستور کوتاهی نکند و نوشت: ما اهل بیت به فال اعتقادی نداریم. [۵۳]
ورود به کوفه
مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. در پنجم شوال سال 60 وارد کوفه شد [۵۴] و در خانه مختار بن ابی عبیده ثقفی اقامت گزید. [۵۵] بنا به نقلی امام حسین (ع) از او خواسته بود تا بر هانی بن عروه وارد شود. [۵۶] براساس برخی اخبار ابتدا نزد هانی آمد. اما اخبار دیگری اشاره دارد که بر مختار وارد شد. [۵۷] خبر دیگر حکایت دارد که بر مسلم بن عوسجه وارد گردید. [۵۸] قاعدتاً برای اینکه محل وی چندان مشخص نباشد، ممکن است چندین خانه را به عنوان محل استقرار خود معین کرده باشد. به مجرد ورود مسلم، جلسه‌ای در منزل سلیمان بن صُرَد خُزاعی برگزار شد که به خاطر سرّی بودن مذاکرات در این مرحله، تنها رهبران نهضت در آن حضور یافتند و در پاسخ به نامه امام حسین (ع) که در برابر حاضرین قرائت شد، رهبران شیعیان چون عابس بن ابی شبیب شاکری، حبیب بن مظاهر اسدی و سعید بن عبدالله، سخنان شورانگیزی ایراد کردند و از صمیم قلب، حمایت خود را تا آخرین نفس، نسبت به امام حسین (ع) اعلام داشتند. [۵۹]
بیعت مردم کوفه
پس از آن شیعیان در خانه مختار با او دیدار می‌کردند و هر بار که اجتماعی در آنجا فراهم می‌شد، مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. نامه امام را برای آنان قرائت می‌کرد و پس از خواندن نامه، مردم با او به عنوان نماینده امام حسین (ع) بیعت می‌کردند. [۶۰] تاریخ نویسان نص بیعت مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. را با مردم کوفه ثبت نکرده‌اند، اما گفته شده مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. هدف خود را از بستن پیمان با مردم بیان داشت و مبنای بیعت را، عمل به کتاب خدا، سنت رسول خدا،تم مبارزه با سگران، دفاع از مستضعفان و تقسیم غنایم به‌طور عادلانه قرار داد. نعمان بن بشیر حاکم کوفه که دوستدار عافیت بود، مزاحمتی برای او ایجاد نکرد و مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. توانست از هجده هزار نفر از اهالی کوفه بیعت بگیرد. [۶۱] نهضت به سرعت همه‌گیر گردید و مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. قادر شد تا ریاست جلسات عمومی را از منبر مسجد کوفه نیز بر عهده گیرد.
نامه به امام حسین (ع)
مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. که مسلمانی پرهیزکار و پاک‌دل بود؛ مسلمانی که رعایت مقررات دین و گفته پیامبر (ص) را از هر چیز مهم‌تر می‌شمرد و خود هرگز با نفاق و دورنگی زندگی نکرده بود، گمان نمی‌کرد که مسلمانی پیمان ببندد و سپس به عهدی که بسته است، وفا نکند. او باور نمی‌کرد که این چندین هزار نفر که چنین مشتاقانه و با هیجان به خاطر بیعت با او یکدیگر را کنار می‌زنند، روزی از گرد وی پراکنده شوند. به همین سبب وقتی استقبال مردم شهر را دید، طی نامهای که توسط یکی از رهبران مورد اعتماد شیعیان کوفه یعنی عابس بن ابی شبیب شاکری به امام حسین (ع) فرستاد، امام را به کوفه فراخواند [۶۲] و از هماهنگی آنان برای ورود امام حسین (ع) نوشت. [۶۳] متن نامه مسلم ن عقیل چنین است: ”هیچ‌گاه نماینده یک گروه به همراهان خودش دروغ نمی‌گوید. تمام مردم کوفه با شمایند و تاکنون هجده هزار نفر از آنان با من دست بیعت فشرده‌اند. به محض اینکه نامه من را دریافت داشتید، با شتاب تمام به سوی کوفه حرکت کنید.“ [۶۴] مسلم روز پانزدهم رمضان عازم کوفه شد و روز پنجم شوال وارد کوفه گشت و یک ماه و هفت روز وقت صرف کرد و پس از بررسی‌های طولانی و همه جانبه در دوازدهم ذی‌القعده یعنی 27 روز قبل از شهادتش به امام حسین (ع) نامه نوشت. نامه در روز هشتم ذی‌حجه به دست آن حضرت رسید و امام که از احساسات عمیق کوفیان مطمئن شده بود، تصمیم به حرکت به سوی عراق گرفت. طبیعی است که امام به گزارش مأمور مورد اعتمادش اطمینان کند.
نامه یزید به عبیدالله بن زیاد
نعمان بن بشیر حاکم کوفه گفت: من جز با کسی که با من پیکار کند، جنگ نخواهم کرد و جز بر کسی که بر من حمله کند، حمله نخواهم کرد و کسی را به تهمت و سوءظنی نمی‌گیرم، ولی هر کس بیعت خود را بشکند و آشکارا رویاروی من قرار گیرد، تا هنگامی که دسته شمشیرم در دستم باشد، با او جنگ خواهم کرد، هر چند تنها باشم. او همچنین مردم را از آشوب و فتنه برحذر داشت. [۶۵] طرفداران بنی امیه مانند عمر بن سعد، محمد بن اشعث، عبدالله بن مسلم بن سعید حضرمی طی نامهای اوضاع کوفه را به اطلاع یزید رساندند و اقدامات مسلم و ناتوانی نعمان بن بشیر را خبر دادند. [۶۶] یزید نیز در پی درخواست طرفداران بنی امیه و شامیان [۶۷] و نیز صلاحدید مشاور رومی خود سرجون، نعمان بن بشیر را عزل و عبیدالله بن زیاد را که والی بصره بود، هم‌زمان به حکومت کوفه منصوب و او را مأمور ساخت تا مسلم را از کوفه بیرون راند یا بکشد. [۶۸] متن نامه یزید چنین است: ”طرفداران من در کوفه، به من گزارش داده‌اند که مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. در کوفه مردم را گرد آورده و می‌خواهد پیوند وحدت مسلمین را بر هم زند. بنابراین پس از قرائت این نامه به سوی کوفه رهسپار شو و مسلم را به هر حیله که مقدور باشد دستگیر کرده، سپس وی را به بند افکن یا به قتل برسان و یا از کوفه اخراج نما. والسلام“. [۶۹]
ورود عبیدالله بن زیاد به کوفه
عبیدالله بن زیاد در حالی‌که چهره خود را پوشانده بود، به‌طور ناشناس وارد کوفه شد و مردم که چشم انتظار ورود امام حسین (ع) بودند، او را امام حسین (ع) پنداشتند و به او خوش‌آمد گفتند و بدین‌گونه توانست بدون مزاحمتی وارد دارالاماره شود. [۷۰] عبیدالله بن زیاد با ورود به کوفه مردم را مرعوب نمود و از همان روزهای نخست با سخنانی تند و با تهدید و تطمیع ابتدا مردم سرشناس کوفه را با خود همراه کرد و بدین وسیله دیگران را سر جای خود نشاند. او معتقد بود صراحت لهجه از تهدیدها بهتر می‌تواند مردم را به وظیفه‌شان آشنا سازد. [۷۱]
رفتن به خانه هانی بن عروه
مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. پس از آگاهی از آمدن عبیدالله بن زیاد و سخنان تهدید آمیز وی، خانه مختار را ترک گفت و به منزل هانی بن عروه مرادی که از بزرگان و چهره‌های سرشناس کوفه بود، رفت [۷۲] و به‌طور پنهانی با شیعیانش دیدار کرد. [۷۳] و خانه او را مرکز فعالیت‌های سیاسی و نظامی خویش قرار داد. [۷۴] دوستان و یاران وی با هوشیاری تمام مراقب اوضاع بودند و تلاششان این بود که عبیدالله به مخفیگاه مسلم پی نبرد. انتخاب خانه هانی شاید به این دلیل بود که او از نظر نفوذ و قدرت اجتماعی توانمندتر از مختار بود.
عیادت عبیدالله بن زیاد از شریک بن اعور
در همان زمان شریک بن اعور که از بزرگان شیعیان بصره بود و همراه عبیدالله بن زیاد از بصره به کوفه آمده بود، بیمار شد و در خانه هانی بن عروه که از دوستانش بود، اقامت گزید. [۷۵] هنگامی که عبیدالله بن زیاد برای عیادت شریک به خانه هانی رفت، فرصت مناسبی برای مسلم پیش آمد تا به پیشنهاد شریک بن اعور، عبیدالله را به طور غافلگیرانه بکشد. اما مسلم از انجام چنین عملی امتناع ورزید و آن را با اصول اسلام ناسازگار خواند و بعد از اینکه عبیدالله بن زیاد از خانه هانی رفت، مسلم در جواب شریک که پرسید: چرا این فرصت را از دست دادی؟ پاسخ داد: به دو علت: نخست اینکه هانی مایل نبود مهمانش در خانه‌اش کشته شود و دیگر یادآوری حدیثی از پیامبر (ص) که: “اَلایمان‌ُ قَیدُ الفَتْک” مؤمن کسی را غافلگیرانه نمی‌کشد. [۷۶] به این ترتیب بزرگ‌ترین دشمن مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. و امام حسین (ع) از چنان مهلکه‌ای که به پای خود به آنجا آمده بود، بیرون جست. تنها به خاطر اینکه مسلمانی پاک دین و پاک اعتقاد که جز به اجرای درست احکام دین به چیزی دیگر نمی‌اندیشید، نخواست به خاطر سلامت خود و پیروزی در مأموریتی که به عهده داشت، حکمی از احکام دین را نقض کند، هر چند با رعایت این حکم، آینده او و کسی که او را فرستاده است به خطر افتد. امام و نماینده‌اش مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. به قدرت و پیروزی به هر قیمت و از هر راهی اعتقاد نداشتند.
افشای مخفیگاه
عبیدالله بن زیاد که اکنون مردم کوفه را مرعوب نموده بود، به جست‌وجوی مسلم پرداخت و توسط یکی از بردگان شامی خود به نام مَعقِل با ترفندی خاص به مخفیگاه او پی برد. او سه هزار درهم به معقل داد و گفت: کوشش کن تا با پیروان مسلم آشنا شوی و چون چنین کسی را یافتی، به او بگو که مردی از شیعیان هستم و می‌دانم مسلم در چنین روزها به کمک مالی محتاج است. می‌خواهم این پول را به او بدهم تا آن را در جنگ با دشمن خود مصرف کند. این مأموریت برای چنان جاسوسی چندان دشوار نبود. چند تن از بزرگان شیعه در کوفه مشهور بودند و او برای انجام مأموریت خود، مسلم بن عوسجه را که مردی زاهد و پارسا بود، انتخاب کرد و بدین وسیله توانست مخفیگاه مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. را بداند و درخانه هانی بن عروه با مسلم دیدار کند و هر روز پیش از دیگران وارد خانه هانی می‌شد و پس از همه از آنجا خارج می‌گشت. بدین ترتیب از کار مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. و شیعیان و تعداد آنان و تصمیماتی که می‌گرفتند، اطلاع کامل پیدا می‌کرد و این خبرها را به عبیدالله بن زیاد می‌داد. [۷۷] جاسوسی او ضربه بسیار سختی به نهضت مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. در کوفه زد. عبیدالله بن زیاد با دانستن مخفیگاه مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. و اطلاع از سران و یاران و هواداران او به کار پرداخت. هانی بن عروه را که به مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. پناه داده بود، دستگیر و شکنجه نمود. [۷۸]
آغاز نبرد
مسلم که به وفاداری و حُسن نیت مردم شک نداشت، [۷۹] همین‌که خبر دستگیری و زندانی شدن هانی را شنید، دانست که دیگر درنگ جایز نیست و باید از نهان‌گاه خود بیرون آید و جنگ را آغاز کند. پس جارچیان خود را فرستاد تا مردم را آگاه سازند. نوشته‌اند از هجده هزار نفری که با او بیعت کرده بودند، تنها چهار هزار تن در اطراف خانه هانی و خانه‌های نزدیک گرد آمدند و در روز هشتم یا نهم و به قولی سوم ذی‌حجه با شعار ”یا مَنْصورُ امت“ [۸۰] قیام کرد. [۸۱] روز هشتم از اعتبار بیشتری برخوردار است. مسلم ابتدا آنان را به دسته‌هایی تقسیم کرده و برای هر قبیله فرماندهی تعیین نمود [۸۲] و آن‌گاه همگی به سمت قصر ابن زیاد حرکت کرده و عبیدالله بن زیاد و یارانش را که حدود 200 نفر از اشراف کوفه و نگهبانان بودند، در دارالاماره به محاصره درآوردند. اگر این مردمی که قصر را محاصره کرده بودند، مردان جنگ و مطیع مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. بودند و یا اگر از عاقبت‌اندیشی و تدبیر بهره‌ای داشتند، همان موقع قصر را می‌گرفتند و پسر زیاد را از پای در می‌آوردند.
پیمان‌شکنی مردم کوفه
پسر زیاد چون خود را گرفتار دید، از بیست تن بزرگان کوفه که گرد او را گرفته بودند، تنی چند را میان مردم فرستاد تا به وسیله زر و زور و تزویر جمعیت را پراکنده سازند. آنان که مردانی کار آزموده بودند، می‌دانستند مردم بی‌تدبیر و آشوبگر را چگونه می‌توان از هیجان باز داشت. پنج نفر از افراد سرشناس کوفه از قبیل کثیر بن شهاب، قعقاع بن شور، حجار بن ابجر، محمد بن اشعث و شمر بن ذی‌الجوشن از قصر خارج شدند و هر یک عده‌ای از مردم را که مطیع آنان بودند، گرد آوردند و هر کدام از آنان در یک نقطه از شهر متمرکز شدند و در پناه قدرت جمعیت، پرچم‌های امان را برافراشتند و ضمن سخنرانی‌های خود به مردم گوشزد کردند که هر کس می‌خواهد از مجازات حکومت در امان باشد، زیر یکی از این پرچم‌ها وارد شود. بدین‌گونه مردم برای نجات از انتقام حکومت به این پرچم‌ها ملحق شدند. [۸۳] شمر بن ذی‌الجوشن در سخنانش، مسلم را فتنه‌گر نامید و کوفیان را از سپاه شام ترساند. [۸۴] کثیر بن شهاب که از سران قبیله مذحج بود، به داخل شهر کوفه رفت و از طایفه مذحج عده‌ای را که مطیع او بودند، گرد آورد و در پناه نیروی جمعیت خویش در کوچه‌ها و خیابان‌های کوفه گردش کرد و با سخنرانی و تبلیغات زبانی مردم را از کمک کردن به مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. بر حذر داشت و از مخالفت با حکومت و جنگ با نیروهای دولتی ترساند. [۸۵] به این ترتیب در طی یک روز هجده هزار نفر مردمی که بر سر جان خود با مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. پیمان بسته بودند، از گرد او پراکنده شدند و هنوز تاریکی شب فرا نرسیده بود که فقط سی نفر با او ماندند و چون نماز شام را خواند یک تن از یاران خود را همراه نداشت. [۸۶] از این‌جا معلوم می‌شود که مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. هرگز کوتاهی نکرد و حزم و دوراندیشی را از دست نداد، اما شکست او به سبب بی‌وفایی و ناجوانمردی مردم کوفه بود. یک‌باره اوضاع کوفه دگرگون شد. فعالیت‌های توأم با خشم و خشونت بر ضد مسلم کار خود را کرد و وقتی که بحران به منتهای اوج خود رسید، چرخ حوادث به نفع عبیدالله به گردش درآمد. همان شب عبیدالله به منبر رفت و ضمن تهدید و تطمیع حاضران و دشنام به مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. از اینکه کسی به مسلم پناه دهد، آنان را ترساند و از آنان خواست ملتزم اطاعت و بیعت خویش باشند. [۸۷] مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. یکه و تنها، بی یار و یاور در کوچه‌های کوفه سرگردان بود و راه به جایی نمی‌برد و سرپناهی نداشت. وارد محله قبیله کنده شد و در کنار خانه پیر زنی بنام طَوْعَه [۸۸] از موالی اشعث بن قیس کندی نشست. [۸۹] پیر زن پسری به نام بلال داشت و اکنون در آن لحظات چشم به راه آمدن او بود. مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. بر وی سلام کرد و از او آب خواست. پیر زن فوراً به او آب داد. اما دید که این مرد هم‌چنان نشسته و گویی قصد رفتن ندارد. به او گفت: چرا به سوی خانواده‌ات نمی‌روی؟ مسلم سکوت کرد و پس از دو بار پرسیدن، جواب داد: ای بانو! من در این شهر سرپناهی ندارم و راه به جایی نمی‌برم. آیا ممکن است به من پناهی بدهی؟ زن از او پرسید: تو مسلم هستی؟ گفت: آری! زن، مسلم را به درون خانه برد و اطاقی در اختیار او گذاشت و به مسلم پناه داد. [۹۰] بلال که به خانه آمد، متوجه شد مادرش به اطاق دیگر رفت و آمد دارد. بر خاطرش گذشت که مطلب تازه‌ای است و بالاخره مادرش به وی آمدن مسلم را اطلاع داد. او پس از با خبر شدن از پنهان شدن مسلم در خانه‌شان جریان را به عبدالرحمن پسر محمد بن اشعث بن قیس کندی خبر داد. بلال با خانواده اشعث ارتباط نزدیک داشت. عبدالرحمن نیز به پدرش اطلاع داد و به این ترتیب عبیدالله به مخفیگاه مسلم پی برد. [۹۱]
دستگیری
بامداد آن شب هفتاد نفر از گماشتگان خود را به همراهی محمد بن اشعث برای دستگیری مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. به طرف خانه طوعه فرستاد. [۹۲] مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. در خانه طوعه بود که صدای سُم اسبان و آواز سربازان را شنید و دانست برای دستگیری او آمده‌اند. در چنان موقعیت وظیفه داشت که نخست صاحبخانه را از گزند هجوم‌آوران برکنار دارد. به این دلیل فوری برخاست و با شمشیر کشیده بر آنان تاخت و آنان را از خانه طوعه بیرون ریخت. سربازان پسر زیاد چون دلاوری و ضرب دست او را دیدند، به بام‌ها رفتند و با سنگ‌پرانی و آتش‌ریزی وی را خسته کردند. با این همه مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. تسلیم نشد. [۹۳] مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. در آن نبرد سخت تعدادی را کشت. در این لحظه بین او و بَکر بن حُمران نبردی سخت درگرفت. بکر زخمی شدید بر مسلم وارد آورد و لب بالایی او را شکافت. مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. نیز بر سر وی ضربه‌ای کاری زد و فریاد برآورد: آیا این هنگامه عظیم برای کشتن فرزند عقیل است؟ پس ای نفس به سوی مرگ بشتاب که از وی گریزی نیست! مسلم این بگفت و از خانه خارج شد و بر سکوی خانه ایستاد. پسر اشعث که فرمانده سپاه عبیدالله بن زیاد بود، گفت: مسلم خودت را به کشتن مده! تو در امانی و کسی با تو کاری ندارد. مسلم در حالی که رجز می‌خواند، می‌جنگید: [۹۴]
| اَقْسَمْت‌ُ لا اُقْتَل‌ُ اِلاّ حُرّا | اَکرَه‌ُ اَن‌ْ اُخْدَع‌َ اَوْ اُغَرّا | |
| اَضرِبُکم‌ْ وَ لا' اَخاف‌ُ ضُرّا | وَ اِن‌ْ رَاَیت‌ُ الْمَوْت‌َ شَیئاً نُکرا | |
| کل‌ُّ امرِی‌ءٍ یوْماً یلاقی شَرّا | ضَرْب‌َ غُلام‌ٍ قَط‌ُّ لَم‌ْ یفِرّا |
من سوگند یاد کرده‌ام که جز آزادانه و شرافتمندانه کشته نشوم، گرچه مرگ را بسیار ناگوار می‌دانم.
من بیم دارم که شما به من دروغ بگویید و مرا فریب دهید. هر انسانی روزی ناگزیر، ناگواری‌های زندگی را خواهد چشید.
شمشیر می‌زنم و با شما می‌ستیزم و از هیچ زیانی باک ندارم. منم آن شمشیرزنی که هرگز فرار نکند.
و در رجز دیگری چنین خواند:
| هُوَ الْمَوْت‌ُ فَاصْنَع‌ْ وَیک‌َ ما اَنْتَ صانِع | فَصَبْراً لامرِاللهِ جَل‌َّ جَلالُه‌ُ | |
| فَاَنْت‌َ بِکاس‌ِ الْمَوْت‌ِ لاشَک‌َّ جارِع‌ُ | فَحُکم‌ُ قَضاءِ اللهِ فِی الْخَلْق‌ِ ذایع‌ُ |
مرگ فرا می‌رسد. وای بر تو! پس هر آنچه می‌خواهی انجام بده، زیرا که جام مرگ را بدون تردید خواهی نوشید.
ولی در برابر مشیت الهی و سرنوشتی که خداوند رقم می‌زند، شکیبا باش که حکم خداوندی در میان خلق ساری و جاری است.
یاران محمد بن اشعث که یارای مقابله رویاروی با مسلم را نداشتند، بر بالای بام رفته و از آنجا سنگ و آتش بر سر و روی مسلم ریختند. چون مسلم این حال را مشاهده کرد، گفت: چرا همانند کفار مرا سنگ باران می‌کنید، در صورتی که من از اهل بیت پیامبرم؟! اگر شما از مسلمانی بهره‌ای داشتید، چنین نمی‌کردید. [۹۵] اما چون زخم‌ها بر پیکرش فرود آمدند، او را از پای درآورد. تاریخ‌‌‌نگاران نوشته‌اند که دشمن آن‌قدر به مسلم جراحت وارد کرده بود که توان حرکت نداشت. در این هنگام نامردی از پشت سر تیری به سوی او پرتاب کرد و مسلم بر زمین افتاد. آن‌گاه او را دستگیر کرده و بر استری سوار نمودند و ابن اشعث شمشیر از دست وی گرفت و گفت تو در امانی! [۹۶] مسلم فرمود: لعنت بر تو و امان تو باد ای گروه فاسق. محمد بن اشعث گفت: خودت را به کشتن مده. به خدا تو در امانی. آنان دروغ نمی‌گویند و فریبت نمی‌دهند. این قوم پسر عموهای تو هستند و تو را نمی‌کشند. [۹۷] سرانجام مزدوران عبیدالله بن زیاد بر او دست یافتند.
درخواست مسلم از محمد بن اشعث
مسلم که پس از جنگی قهرمانانه دستگیر شد، دیگر امیدی به حیات خود نداشت، اشک دیدگانش را پرکرد و گریست. برخی می‌پنداشتند که او به خاطر خود می‌گرید. به او گفتند: مسلم! کسی که به طلب حکومت برمی‌خیزد، اگر با چنین پایانی روبه‌رو شود، نباید گریه کند. مسلم گفت: به خدا سوگند گریه من برای خودم نیست. برای آنان می‌گریم که با خواندن نامه من به وعده یاری این مردم دلگرم شده‌اند و هم اکنون در راه عراق هستند. [۹۸] سپس به محمد بن اشعث گفت: بنده خدا می‌دانم که تو از عهده امانی که به من داده‌ای بر نخواهی آمد، ولی از تو می‌خواهم نامهای به امام حسین (ع) بنویسی و او را از آنچه بر سر من آمده، آگاه سازی! به او بنویس فریب مردم عراق را مخور! اینان همان مردمند که پدرت را چندان آزردند که از دست آنان آرزوی مرگ می‌کرد. پس از همانجا که نامه را می‌گیری برگرد و خودت را به خطر میفکن! [۹۹] اما محمد بن اشعث چنین نامهای را ننوشت، چرا که او با خانواده امیرالمؤمنین علی (ع) میانه خوبی نداشت. داستان نفاق پدر وی را با امام علی (ع) در جنگ صفین می‌دانیم و به احتمال قوی در توطئه قتل امام دخالت داشت. خود محمد بن اشعث نیز بدون کسب اجازه از پسر زیاد نامهای نمی‌نوشت.
ارزیابی‌های متفاوت از اوضاع کوفه
مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. درباره اوضاع کوفه دو ارزیابی متفاوت داشته است یکی قبل از آن‌که ابن زیاد حاکم کوفه شود و دیگری بعد از آن. پیش از عبیدالله بن زیاد، حاکم کوفه نعمان بن بشیر انصاری بود که در مقابل جنبش کوفه و کارهای مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. نرمش زیادی نشان می‌داد و جنبش کوفه پیشرفت بسیار خوبی داشت و شرایط برای ورود امام حسین (ع) به قدری مساعد شد که حتی سیاست مداران دنیاداری مثل عمرو بن حجاج و شبث بن ربعی برای اینکه از قافله عقب نمانند، برای امام حسین (ع) دعوت‌نامه نوشتند تا در آینده انقلاب جایی داشته باشند و در این شرایط بسیار مساعد که خردمندان جهان‌دیده و صاحبان فضل و درایت همه می‌گفتند: امام باید به کوفه بیاید. مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. در چنین شرایطی بود که به امام نامه نوشت. اما ارزیابی دوم او بعد از آمدن ابن زیاد به کوفه بود که با زندانی‌کردن و کشتن افراد متعهد و رشوه‌دادن به سران دنیادار، اوضاع کوفه را تغییر داد و سرانجام با حمله نظامی به مخفیگاه مسلم، پس از درگیری شدید، او را دستگیر کردند و بر خلاف امانی که داده بودند، تصمیم به قتل او گرفتند. در این‌جا مسلم از عمر بن سعد و محمد بن اشعث خواست از قول او به امام حسین (ع) پیام بدهند که به کوفه نیاید.
درخواست از مسلم بن عمرو باهلی
مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. را با چنین وضع و لب تشنه به قصر عبیدالله بن زیاد آوردند. [۱۰۰] خستگی، تلاش، خون‌ریزی زخم‌ها و گرمی هوا او را سخت تشنه ساخته بود. در مدخل کاخ عبیدالله بن زیاد کوزه آبی را دید، گفت: از این آب جرعه‌ای به من بنوشانید. مسلم بن عمرو باهلی پدر قُتَیبه فرمانروای خراسان یکی از همان مردمی که هر روز قبله عوض می‌کردند و هر ساعت به رنگی در می‌آمدند، گفت: از این آب قطره‌ای نخواهی چشید، مگر اینکه در آتش جهنم از حمیم جهنم بنوشی! مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. گفت: ای مرد باهلی، چه سخت‌دل و درشت‌خو و ستم‌کار مردی هستی! تو سزاوارتر از من به جاودان ماندن در دوزخ هستی. [۱۰۱]
سقوط یک پارچه اجتماع اسلامی در مدت نیم قرن
سرانجام مسلم را نزد عبیدالله بن زیاد بردند. پسر اشعث به ابن زیاد گفت: من او را امان داده‌ام. عبیدالله بن زیاد گفت: تو چه حق داری که به کسی امان بدهی یا ندهی! ما تو را برای دستگیری او فرستاده بودیم، نه امان دادن به وی. [۱۰۲] سید جعفر شهیدی می‌نویسد: “نکته‌ای را که در این‌جا باید تذکر داد و نشان‌دهنده سقوط یک پارچه اجتماع اسلامی در مدت نیم قرن است، این است که از زمان تأسیس حکومت اسلام در مدینه، اصلی مسلّم بین مسلمانان رواج یافته و پیامبر (ص) آن را امضا کرده بود که اگر مسلمانی کسی را امان می‌داد، همه مسلمانان ناچار از پذیرفتن آن امان بودند. هنگامی که عباس عموی پیامبر (ص)، در شب محاصره مکه، ابوسفیان را همراه خود نزد پیغمبر (ص) آورد، عمر او را دید و قصد کشتن او را کرد و گفت: الحمدلله که بر تو دست یافتم و تو در امان هیچ مسلمانی نیستی. عباس گفت: چنین نیست، من او را امان داده‌ام. ناچار عمر تسلیم شد و ابوسفیان از مرگ رهایی یافت. پس از نیم قرن می‌بینیم یکی از گماشتگان نوه ابوسفیان چون می‌شنود مرد به ظاهر مسلمانی، نواده عموی پیامبر را امان داده است، می‌گوید: این امان اعتباری ندارد. از آن جمع به ظاهر مسلمان، یک تن برنخاست و نگفت که پذیرفتن امان در مسلمانی اصل مسلّمی است.“ [۱۰۳]
گفت‌وگوی مسلم بن عقیل و عبیدالله بن زیاد
مسلم هنگام ورود بر عبیدالله سلام نکرد. یکی از ملازمان ابن زیاد بانگ بر زد که به امیر سلام کن. مسلم خروش برآورد که: ساکت باش! او امیر من نیست. عبیدالله گفت: چه سلام کنی و چه از سلام کردن اِبا نمایی، بالاخره کشته خواهی شد. مسلم گفت: اگر مرا بکشی، مسأله مهمی نیست. افراد پلیدتر از تو، انسان‌های ارجمندتر از مرا کشته‌اند. ابن زیاد به خشم آمد و گفت: خدا مرا بکشد اگر تو را به قتل نرسانم! هر آینه تو را به شیوه‌ای می‌کشم که تا کنون در اسلام سابقه نداشته است. مسلم گفت: تو شایسته‌ترین فرد برای بدعت‌گذاری در اسلام هستی. تو زشتی مثله کردن، پلیدی کشتن به ناحق، ناپاکی نسل و ناروایی چیرگی ظالمانه را بر کسی که از تو سزاوارتر باشد، باقی نخواهی گذاشت و تو بهترین فرد برای انجام این‌گونه امور هستی. ابن زیاد گفت: ای مرد نفرین شده! ای مرد جدایی افکن! تو پیوند مسلمانان را از هم گسستی و آشوب بر پا کردی! اما مسلم پاسخ داد: دروغ می‌گویی. پیوند امت اسلامی را معاویه و فرزندش یزید از هم گسستند و آشوب را تو و پدرت زیاد بن ابیه بر پا کردی. ابن زیاد گفت: آرام باش ای مسلم! تو به سوی مردم کوفه آمدی و آنان را که با یکدیگر پیوند داشتند و کارهایشان هماهنگ بود، از یکدیگر دور ساختی و افکارشان را متفرق کردی! مسلم فرمود: چنین نیست و من بدین منظور به کوفه نیامده‌ام. شما حکمرانان اموی کارهای نادرست را رواج دادید. امر دین را محو کردید. بر مردم بدون رضایتشان حکومت نمودید و به شیوه قیصر و کسری زیستید. ولی ما به میان ایشان آمدیم تا امر به معروف و نهی از منکر نماییم و این مردم را به سوی کتاب خدا وسنت پیامبر (ص) فراخوانیم. آمدیم تا مردم را امر به عدالت و به حکم قرآن دعوت کنیم. آری ما برای چنین‌کاری شایستگی داریم! از سخن مسلم چنین برمی‌آید که او مأموریت داشته تا در صورت امکان نیرویی آماده کند که در پرتو آن قدرت‌ِ خلافت اسلامی، به امام برگردد تا براساس عدالت‌ِ در زمین بین مردم حکم شود و احکام قرآن زنده گردد. گفت‌وگوی بین مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. و عبیدالله بن زیاد بسیار حیرت‌انگیز و از طرفی تأثرآور است. عبیدالله که از عهده جواب به سخنان درست و به حق مسلم برنیامد، بنای دشنام، ناسزا و تهمت را به عقیل، امام علی (ع)، امام حسن (ع) و امام حسین (ع) نهاد. اما مسلم جواب داد: تو و پدرت برای دشنام سزاوارترید. هر کار که می‌خواهی انجام بده ای دشمن خدا! ابن زیاد که شکست سختی از مسلم خورده بود، به شیوه مردمان پست رو نهاد که چون به منطق در می‌مانند، به تهمت توسل می‌جویند. پس گفت: مسلم! مگر تو نبودی که در مدینه شراب می‌خوردی؟ مسلم به جای اینکه در خشم شود، از این همه بی‌شرمی در شگفت ماند و گفت: پسر زیاد! من شراب بخورم؟! سزاوارتر از من به شراب‌خواری کسی است که از نوشیدن خون مسلمانان و کشتن بی‌گناهان و دستگیری و شکنجه آزادمردان به صرف تهمت و گمان باکی ندارد و نه تنها چنین گناهان بزرگ را مرتکب می‌شود و پشیمان نمی‌گردد، بلکه چنان می‌نمایاند که ابداً کار زشتی نکرده است.
وصیت
پسر زیاد که دید تیر تهمت وی کارگر نیفتاد، دستور قتل مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. را داد و گفت: او را بر بام قصر برند، سر از بدنش جدا کنند و جسد او را از بالا به پایین بیفکنند. [۱۰۴] مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. که مرگ خود را نزدیک دید تصمیم به وصیت گرفت. وصیت در مسلمانی امری است مشروع که نسبت به متعلق آن، گاه واجب، گاه مستحب و گاه مباح است. پذیرفتن وصایت نیز کاری ممدوح است. در چنان مجلسی باید گروهی برمی‌خاستند و هر یک وصیت او را تعهد می‌کردند. ولی از میان آن همه، حتی یک تن برنخاست. ناچار خود در حاضران نگریست تا یکی را برگزیند. اما به چه کسی اعتماد کند؟ عمر بن سعد را مخاطب ساخت و گفت ما و تو خویشاوندیم. بیا و وصیت مرا بشنو! عمر نپذیرفت و برای خوش خدمتی به پسر زیاد درخواست او را نشنیده گرفت. تا اینکه عبیدالله بن زیاد به او رخصت داد. مسلم او را به گوشه‌ای برد و نخست درباره وام خود وصیت کرد که هفتصد درهم در کوفه مقروضم. آنچه دارم بفروش و این وام را بپرداز! دوم اینکه تن مرا در گوشه‌ای به خاک بسپار! سوم اینکه قاصدی به سوی امام حسین (ع) بفرستد و چگونگی سرانجام او را به اطلاع امام برساند. [۱۰۵] این سه مطلب موضوع سیاسی نبود که افشا نکردن آن به زیان خاندان ابوسفیان باشد. ولی این وصی که پدرش را یکی از عشره مبشره [۱۰۶] دانسته‌اند، آن روز در سقوط اخلاقی به درجه‌ای رسیده بود که تا از نزد مسلم برگشت، همه را به عبیدالله بن زیاد گفت. [۱۰۷] عبیدالله بن زیاد پاسخ داد: گاهی مردم خیانت‌کاری را امین می‌پندارند و او را وصی خود می‌سازند! [۱۰۸] با این گفته، عبیدالله بن زیاد می‌خواست عمر بن سعد را در آن مجلس و در پیش روی حاضران، رسوا سازد و درهم کوبد. [۱۰۹]
به شهادت رسیدن
به دستور ابن زیاد، مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. را به بالای کاخ دارالاماره بردند. او به هنگام شهادت بر پیامبر (ص) درود می‌فرستاد و می‌گفت: خداوندا! بین ما و قوم گمراه و فریب‌خورده داور باش. مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. را مشرف به “خدائین“ [۱۱۰] گردن زدند. به گونه‌ای که سرش در میدان افتاد و پس از آن پیکرش را از بام، پایین افکندند. [۱۱۱] بُکیر بن حُمران احمری [۱۱۲] یا بکر بن حُمران احمری [۱۱۳] و یا احمر بن بکیر، [۱۱۴] که بارها در جنگ مغلوب مسلم شده بود و خشم و کینه زیادی علیه مسلم در دل داشت، از طرف عبیدالله بن زیاد مأمور قتل مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. شد. او سر مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. را از تن جدا کرد و به نزد عبیدالله بن زیاد برد. سرانجام مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. با وضعی دل‌خراش به شهادت رسید. پس از شهادت مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. ، عبیدالله، هانی بن عروه را هم به قتل رساند و دستور داد ریسمان به پای هر دو نعش ببندند و در بازارهای کوفه بگردانند. [۱۱۵] آن‌گاه جسد مطهر این دو شهید را در محله ”کناسِه“ [۱۱۶] به دار بیاویزند و او نخستین هاشمی بود که به دار آویخته شد. [۱۱۷] و نخستین شهید از خاندان امام حسین (ع) در نهضت کربلا بود. [۱۱۸] سپس سر این دو شهید را توسط هانی بن ابی حیه همدانی و زبیر بن اَروَج تمیمی به نزد یزید فرستاد [۱۱۹] و گزارش کار را چنین ارائه نمود: ”اما بعد، ستایش خدای را که حق امیؤالمومنین را گرفت و او را از دشمن، آسوده خاطر ساخت. به امیرالمؤمنین خبر می‌دهم که مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. به خانه هانی بن عروه رفت و من با قراردادن مأموران مخفی و خدعه و فریب توانستم آن دو را از خانه بیرون آورده و گردن بزنم و سرهای آنان را بوسیله هانی بن ابی حیه و زبیر بن اروج تمیمی که از سرسپردگان وفادارند، برای تو فرستادم. از این دو نفر درباره مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. و هانی بن عروه هرچه می‌خواهی سؤال کن که هر دو بصیر و راست‌گو و اهل ورع هستند. والسلام“ [۱۲۰] یزید سر این دو شهید را بر دروازه دمشق آویخت [۱۲۱] و از قهر و غلبه عبیدالله، خرسند شد و در نامهای از او سپاسگزاری نمود. [۱۲۲] کشته شدن مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. در روز سه شنبه سوم ذی‌حجه [۱۲۳] یا هشتم ذی‌الحجه [۱۲۴] و یا روز نهم ذی‌الحجه [۱۲۵] اتفاق افتاد و امام حسین (ع) در همان روز از مکه بیرون آمد. به نظر می‌رسد تاریخ دقیق شهادت، روز چهارشنبه نهم ذی‌الحجه باشد. پس از شهادت مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. و هانی بن عروه مشخص شد همه کسانی که امام حسین (ع) را به کوفه دعوت کردند و سپس آن هجده هزار نفری که با فرستاده‌اش مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. بیعت نمودند، احساس مذهبی نداشتند، بلکه به دلایل سیاسی، هوادار خاندان پیامبر (ص) بودند.
مهم‌ترین خبر منفی و ناگوار از وضعیت کوفه
خبر شهادت مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. و هانی بن عروه، مهم‌ترین خبر منفی و ناگوار از وضعیت کوفه بود. این خبر تلخ و تکان‌دهنده می‌توانست سرنوشت سفر را عوض کند. امام حسین (ع) در میانه راه کوفه در منزلی به نام ثعلبیه، [۱۲۶] زباله، [۱۲۷] قادسیه [۱۲۸] و یا قطقطانه [۱۲۹] از شهادت آنان و وضعیت کوفه باخبر شد. گویند مردی از بنی اسد [۱۳۰] و یا حُرّ بن یزید ریاحی [۱۳۱] به او خبر داد.
آگاه شدن امام حسین (ع) از خبر شهادت
امام حسین (ع) سخت ناراحت و غمگین شد. گویی آتشی در دلش بر افروخته گردید و جانش را مشتعل ساخت. به قدری از این خبر شکننده ناراحت شد که استرجاع کرد و چندین بار فرمود: “اِنّا للهِ وَ اِنّا اِلَیه‌ِ راجِعوُن‌َ وَ رَحْمَة‌ُ اللهِ عَلَیهِما“ ما از خدا هستیم و به سوی او باز می‌گردیم. خداوند آن دو را رحمت کند. امام مرگش را فجیع خواند و ذکر کرد که زندگی بعد از او ارزشی ندارد. [۱۳۲] امام حسین (ع) در شهادت مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. به فضایل و جایگاه او و تکالیف خود و دیگر اصحاب در پیشگاه الهی اشاره کرده و فرمود: آنچه بر او بود، به عمل آورد و آنچه بر ماست، مانده است [۱۳۳]. امام حسین (ع) آن شب را در آنجا ماندند و به یاد مسلم اشک ریختند و این اشعار را زمزمه می‌کردند: [۱۳۴]
| وَ اِن‌ْ یکن اْلاَبدان‌ُ لِلْمَوْت‌ِ اُنْشِأَت | فَقَتْل‌ُ امرِی‌ءٍ بِالسَّیف‌ِ فِی اللهِ اَفْضَل |
اگر پیکر انسان‌ها، برای مرگ آفریده شده است، پس کشته شدن در راه خدا به وسیله شمشیر ترجیح دارد.
شیخ طوسی، او را از اصحاب امام حسن (ع) و امام حسین (ع) می‌داند. [۱۳۵]
مدفن
او را در کنار دارالاماره کوفه به خاک سپردند. [۱۳۶] اکنون مزارش به مسجد معروف کوفه متصل است و در زاویه شرقی آن قرار دارد. آستانه مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. هم اکنون یکی از مراکز مهم و زیارتگاه‌های شیعیان جهان است.
زیارت‌نامه
برای مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. زیارت‌نامه‌ای است که این‌گونه آغاز می‌شود: “اَلحَمدُلِلّهِ المَلِکِ الحَقِّ المُبینِ المُتَصاغِرِ لِعَظَمَتِهِ جَبابِرَةُ الطّاغینَ المُعتَرِفِ بِرُبُوبِیتِهِ جَمیعُ اَهلِ السَّمواتِ وَ الاَرَضینَ المُقِرِّ بِتَوحیدِهِ سائِرُ الخَلقِ اَجمَعینَ وَ صَلَّی اللهُ عَلی سَیدِ الاَنام وَ اَهلِ بَیتِهِ الکِرام صَلوةً تَقَرُّ بِها اَعینُهُم وَ یرغَمُ بِها اَنفُ شانِئِهِم مِنَ الجِنِّ وَ الاِنسِ اَجمَعینَ. . . “ ستایش مخصوص خدایی است که فرمانروای برحق و آشکاراست. همان که در برابر بزرگی‌اش، گردنکشان و متجاوزان، کوچک شوند و همه اهل آسمان‌ها و زمین به مقام پروردگاری‌اش اعتراف کنند و دیگر آفریده‌ها، همگی به یگانگی‌اش اقرار کنند. درود خدا بر سرور همه مردم و خاندان گرامی‌اش باد. درودی که با آن دیده‌هایشان روشن گردد و بینی تمام بدخواهانشان به خاک مالیده شود. ای مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. بن ابی طالب درود و رحمت و برکات خداوند والای بزرگ و درود فرشتگان مقرب او و پیامبران رهایی‌بخش او و امامان برگزیده او و بندگان شایسته او و تمام شهیدان و صدیقان در هر بامداد و عصر بر تو باد. گواهی می‌دهم به اینکه تو نماز را برپا داشتی و زکات را ادا کردی و امر به معروف و نهی از منکر را به پا داشتی و در راه خدا آن‌گونه که حق اوست، تلاش کردی و به شیوه تلاشگران در راهش کشته شدی تا اینکه خدای عزیز و بزرگ را در حالی که از تو خشنود بود، ملاقات کردی و گواهی می‌دهم به اینکه تو به پیمان خدا وفا کردی و جانت را در راه یاری حجت خدا و فرزند حجت او تقدیم کردی تا اینکه به مرتبه یقین رسیدی. گواهی می‌دهم که تو در برابر جانشین پیامبر رهایی‌بخش و نواده برگزیده و راهنمای دانا و وصی پیام‌رسان و ستمدیده سختی کشیده، تسلیم بودی و به او وفادار ماندی و برایش خیرخواهی کردی. پس خدا از جانب رسولش و امام علی (ع) و امام حسن (ع) و امام حسین (ع) بهترین پاداش‌ها را به تو عطا کند و به خاطر آن‌که صبر کردی و درد کشیدی و فقط خدا را برای خود کافی دانستی؛ و چه خوب و نیکوست جایگاه ابدی تو. خداوند آن‌که تو را کشت و آن‌که به کشتن تو فرمان داد و آن‌که به تو ستم روا داشت و آن‌که به تو دروغ بست و آن‌که حق تو را نشناخت و حرمت تو را سبک شمرد و آن‌که با تو بیعت کرد و بعد خیانت کرد و یاری‌ات نکرد و تو را تسلیم دشمن کرد و آن‌که مردم را علیه تو آماده ساخت و یاری‌ات نکرد، لعنت کند؛ و سپاس خدایی را که آتش را جایگاه آنان قرار داد و چه بد جایگاهی است برای واردشوندگان در آن. گواهی می‌دهم که تو مظلومانه کشته شدی و همانا خداوند به آنچه به شما وعده داده است، وفا کند. من در حالی که حقتان را شناخته‌ام و تسلیمتان گشته‌ام و پیرو آیین شمایم و آماده یاری‌تان هستم، به زیارت شما آمده‌ام تا خداوند که بهترین داوران است، در گفته‌های من داوری کند. پس من همراه شما هستم نه با دشمنان شما؛ و درودهای خدا بر شما و روان‌هایتان و پیکرهایتان و شاهدتان و غایبتان باد. درود و رحمت و برکات خدا بر شما باد. خداوند امتی که شما را با دست‌ها و زبان‌ها کشتند، بکشد. درود بر تو ای بنده شایسته که از خدا و رسولش و امام علی (ع) و امام حسن (ع) و امام حسین (ع) فرمان بردی. ستایش مخصوص خداست و درود بر بندگان برگزیده‌اش –پیامبر (ص) و خاندانش– و درود و رحمت و برکات و آمرزش خدا بر شما و بر روح و بدن تو باد. گواهی می‌دهم به اینکه تو بر همان راهی رفتی که اصحاب بدر، همان مجاهدان در راه خدا و تلاشگران در نبرد با دشمنان او و یاری دوستانش، در آن راه قدم نهادند. پس خدا بهترین و زیادترین پاداش و وافرترین جزا را که به بندگان متعهدش و کسانی که دستورات اولیای حق را اطاعت کردند، عطا کرد، به تو عطا کند. گواهی می‌دهم که تو در خیرخواهی کوشیدی و نهایت تلاش را مصروف داشتی تا آن‌که خداوند تو را در زمره شهیدان برانگیخت و روح تو را با ارواح سعادتمندان قرار داد و به تو از وسیع‌ترین منازل بهشت و بهترین غرفه‌های آن عطا کرد و یادت را در جایگاه‌های رفیع بالا برد و تو را با پیامبران و صدیقین و شهدا و صالحین محشور گردانید و آنان چه یاران نیکو و خوبی هستند و گواهی می‌دهم به اینکه تو سستی نکردی و رو برنتافتی و همانا تو با آگاهی از کار خود و با پیروی از صالحین و پیامبران قدم در این راه نهادی. پس خداوند ما و تو و رسولش و اولیایش را در منازل دلدادگانِ به حق دور هم گرد آورد که او ارحم الراحمین است. [۱۳۷]
منبع
مرضیه محمدزاده، شهیدان جاوید، نشر بصیرت، ص 228-254.
پی نوشت
- ↑ انساب الاشراف، بلاذری، احمد بن یحیی، احمد بن محمد، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: 1996 – 2000 م.، ج2، ص327.
- ↑ شرح نهج البلاغه ابن ابی‌الحدید، ابن ابی‌الحدید، عزالدین عبدالحمیدبن محمد، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره: 1385-1387 ه ق/ 1965-1967 م.، ج11، ص250.
- ↑ المحبّر، ابن حبیب، محمد، به کوشش ایلزه لیشتن اشتتر، حیدرآباد دکن: 1361 ﻫ ق / 1942 م. ، ص402؛ المنمق، ص505-506.
- ↑ المعارف، ص204.
- ↑ کتاب نسب قریش، مصعب بن عبدالله زبیری، چاپ لوی پروونسال، قاهره: 1953 م.، ص84، مقاتل الطالبیین، اصفهانی، ابوالفرج علی بن حسین، ترجمۀ هاشم رسولی محلاتی، تهران: کتابفروشی صدوق. ، ص86.
- ↑ کتاب نسب قریش، مصعب بن عبدالله زبیری، چاپ لوی پروونسال، قاهره: 1953 م.، ص84.
- ↑ انساب الاشراف، بلاذری، احمد بن یحیی، احمد بن محمد، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: 1996 – 2000 م.، ج2، ص 327؛ مقاتل الطالبیین، اصفهانی، ابوالفرج علی بن حسین، ترجمۀ هاشم رسولی محلاتی، تهران: کتابفروشی صدوق. ، ص 86.
- ↑ تاریخ خلیفه بن خیاط، خلیفه بن خیاط، ابن عمر، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1415 ﻫ ق.، ص145.
- ↑ الطبقات الکبری، این سعد کاتب واقدی، محمد، چاپ احسان عباس، بیروت: دارصادر، 1405 ه ق.، این سعد کاتب واقدی، محمد، چاپ احسان عباس، بیروت: دارصادر، 1405 ه ق.، ج4، ص42.
- ↑ انساب الاشراف، بلاذری، احمد بن یحیی، احمد بن محمد، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: 1996 – 2000 م.، ج2، ص327.
- ↑ مقاتل الطالبیین، اصفهانی، ابوالفرج علی بن حسین، ترجمۀ هاشم رسولی محلاتی، تهران: کتابفروشی صدوق. ، ص 86.
- ↑ فتوح الشام، واقدی، محمدبن عمر، اسکندریه: دار ابن خلدون.، ج2، ص295،284.
- ↑ الفتوح، ابن اعثم کوفی، احمد، حیدرآباد دکن: 1395 ه ق/ 1975 م.، ج2، ص24.
- ↑ کتاب نسب قریش، مصعب بن عبدالله زبیری، چاپ لوی پروونسال، قاهره: 1953 م.، ص84؛ مقاتل الطالبین، ص86؛ شرح نهج البلاغه ابن ابی‌الحدید، ابن ابی‌الحدید، عزالدین عبدالحمیدبن محمد، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره: 1385-1387 ه ق/ 1965-1967 م.، ج11، ص251-252.
- ↑ لباب الانساب و الالقاب و الاعقاب، بیهقی، ابوالحسن علی بن زید (ابن فندق)، به تصحیح سیدمهدی رجایی اصفهانی، قم: کتابخانه آیت الله مرعشی، 1410 ﻫ ق. ، ج1، ص402.
- ↑ تنقیح المقال فی احوال الرجال، مامقانی، شیخ عبدالله، نجف: المطبعه الحیریه، 1352 ﻫ ق.، ج3، ص187.
- ↑ ر.ک : مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. ، ص342-344.
- ↑ انساب الاشراف، بلاذری، احمد بن یحیی، احمد بن محمد، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: 1996 – 2000 م.، ج2، ص334؛ المعارف، ص204؛ الاعلام، زرکلی، خیرالدین، بیروت: 1986 م.، ج7، ص227.
- ↑ الاعلام، زرکلی، خیرالدین، بیروت: 1986 م.، ج7، ص227.
- ↑ الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، عزّالدین علی بن احمد بن ابی الکرم، تحقیق مکتبة اتراث، بیروت: 1385- 1386 ه ق.، ج4، ص43.
- ↑ تاریخ خلیفه بن خیاط، خلیفه بن خیاط، ابن عمر، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1415 ﻫ ق.، ص145؛ تاریخ الاسلام، حوادث و وفیات 61-80، ص21؛ شذرات الذهب، ج1، ص273.
- ↑ المعارف، ص204؛ انساب الاشراف، بلاذری، احمد بن یحیی، احمد بن محمد، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: 1996 – 2000 م.، ج2، ص328.
- ↑ تاریخ طبری، ج5، ص469.
- ↑ مقتل الحسین المقرم، المقرم، السید عبدالرزاق، بیروت: دارالکتاب الاسلامی، 1979 م. ، ص511.
- ↑ ر.ک : الطبقات الکبری، این سعد کاتب واقدی، محمد، چاپ احسان عباس، بیروت: دارصادر، 1405 ه ق.، این سعد کاتب واقدی، محمد، چاپ احسان عباس، بیروت: دارصادر، 1405 ه ق.، ح5، ص392؛تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمد بن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: 1382 – 1387 ﻫ ق / 1962 – 1967 م.، ج5، ص469؛ مقتل الحسین المقرم، المقرم، السید عبدالرزاق، بیروت: دارالکتاب الاسلامی، 1979 م. ، همانجا.
- ↑ تاریخ خلیفه بن خیاط، خلیفه بن خیاط، ابن عمر، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1415 ﻫ ق.، ص145؛ المعارف، ص204؛تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمد بن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: 1382 – 1387 ﻫ ق / 1962 – 1967 م.، ج5، ص469؛ تاریخ الاسلام، حوادث و وفیات 61-80، ص21؛ شذرات الذهب، ج1، ص273؛ مقاتل الطالبیین، اصفهانی، ابوالفرج علی بن حسین، ترجمۀ هاشم رسولی محلاتی، تهران: کتابفروشی صدوق. ، ص97.
- ↑ المعارف، ص204؛ انساب الاشراف، بلاذری، احمد بن یحیی، احمد بن محمد، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: 1996 – 2000 م.، ج2، ص328.
- ↑ مقاتل الطالبیین، اصفهانی، ابوالفرج علی بن حسین، ترجمۀ هاشم رسولی محلاتی، تهران: کتابفروشی صدوق. ، ص97.
- ↑ تاریخ خلیفه بن خیاط، خلیفه بن خیاط، ابن عمر، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1415 ﻫ ق.، ص145؛ تاریخ اسلام، حوادث و وفیات 61-80، ص21؛ شذرات الذهب، ج1، ص273.
- ↑ ر.ک : بخش چهارم، شهدای بنی هاشم، دو فرزند مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. : محمد و عبدالله.
- ↑ ر.ک : امالی، صدوق (ابن بابویه)، ابوجعفر محمد بن علی، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، بیروت: 1990 م. صدوق، ص76-81.
- ↑ همانجا.
- ↑ الطبقات الکبری، این سعد کاتب واقدی، محمد، چاپ احسان عباس، بیروت: دارصادر، 1405 ه ق.، این سعد کاتب واقدی، محمد، چاپ احسان عباس، بیروت: دارصادر، 1405 ه ق.، ج5، ص106-107.
- ↑ انساب الاشراف، بلاذری، احمد بن یحیی، احمد بن محمد، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: 1996 – 2000 م.، ج3، ص424.
- ↑ تاریخ طبری، ج5، ص393.
- ↑ ر.ک : منتهی الآمال، قمی، شیخ عباس، تهران: انتشارات فراروی، 1381 ش. ، ص371.
- ↑ الفتوح، ابن اعثم کوفی، احمد، حیدرآباد دکن: 1395 ه ق/ 1975 م.، ج5، ص22.
- ↑ ر.ک : انساب الاشراف، بلاذری، احمد بن یحیی، احمد بن محمد، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: 1996 – 2000 م.، ج2، ص462-463؛تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمد بن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: 1382 – 1387 ﻫ ق / 1962 – 1967 م.، ج5، ص347؛ الفتوح، ابن اعثم کوفی، احمد، حیدرآباد دکن: 1395 ه ق/ 1975 م.، ج5، ص27-30.
- ↑ ر.ک : انساب الاشراف، بلاذری، احمد بن یحیی، احمد بن محمد، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: 1996 – 2000 م.، ج2، ص463؛ الاخبار الطوال، ص230؛تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمد بن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: 1382 – 1387 ﻫ ق / 1962 – 1967 م.، ج5، ص347؛ الفتوح، ابن اعثم کوفی، احمد، حیدرآباد دکن: 1395 ه ق/ 1975 م.، ج5، ص30-31.
- ↑ الاخبار الطوال، ص230؛ مقاتل الطالبیین، اصفهانی، ابوالفرج علی بن حسین، ترجمۀ هاشم رسولی محلاتی، تهران: کتابفروشی صدوق. ، ص99.
- ↑ الاخبار الطوال، ص230؛تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمد بن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: 1382 – 1387 ﻫ ق / 1962 – 1967 م.، ج5، ص353؛ ارشاد القلوب، دیلمی، ابوم محمد حسن بن ابی الحسن، تهران: مرکز نشر کتاب، 1375 ﻫ ق.، ج2، ص380؛ الفتوح، ابن اعثم کوفی، احمد، حیدرآباد دکن: 1395 ه ق/ 1975 م.، ج5، ص31؛ مقاتل الطالبیین، اصفهانی، ابوالفرج علی بن حسین، ترجمۀ هاشم رسولی محلاتی، تهران: کتابفروشی صدوق. ، ص99.
- ↑ ر.ک : الاخبار الطوال، ص230.
- ↑ مروج الذهب و معادن الجوهر، مسعودی، علی بن الحسین، چاپ باربیه دومنار و پاوه دوکورتی، پاریس: 1877-1861 م. ، ج3، ص248.
- ↑ تاریخ طبری، ج5، ص353؛ الفتوح، ابن اعثم کوفی، احمد، حیدرآباد دکن: 1395 ه ق/ 1975 م.، ج5، ص32؛ الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، عزّالدین علی بن احمد بن ابی الکرم، تحقیق مکتبة اتراث، بیروت: 1385- 1386 ه ق.، ج4، ص21.
- ↑ الاخبار الطوال، ص230؛تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمد بن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: 1382 – 1387 ﻫ ق / 1962 – 1967 م.، ج5، ص353؛ الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، عزّالدین علی بن احمد بن ابی الکرم، تحقیق مکتبة اتراث، بیروت: 1385- 1386 ه ق.، ج4، ص21.
- ↑ الاخبار الطوال، ص230.
- ↑ همانجا؛تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمد بن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: 1382 – 1387 ﻫ ق / 1962 – 1967 م.، ج5، ص353.
- ↑ تاریخ طبری، ج5، ص353.
- ↑ الفتوح، ابن اعثم کوفی، احمد، حیدرآباد دکن: 1395 ه ق/ 1975 م.، ج5، ص31.
- ↑ تاریخ طبری، ج5، ص353؛ الفتوح، ابن اعثم کوفی، احمد، حیدرآباد دکن: 1395 ه ق/ 1975 م.، ج5، ص31.
- ↑ الاخبار الطوال، ص230.
- ↑ الاخبار الطوال، ص230؛تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمد بن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: 1382 – 1387 ﻫ ق / 1962 – 1967 م.، ج5، ص353؛ ارشاد القلوب، دیلمی، ابوم محمد حسن بن ابی الحسن، تهران: مرکز نشر کتاب، 1375 ﻫ ق.، ج2، ص380.
- ↑ الاخبار الطوال، ص230؛تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمد بن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: 1382 – 1387 ﻫ ق / 1962 – 1967 م.، ج5، ص355.
- ↑ مروج الذهب و معادن الجوهر، مسعودی، علی بن الحسین، چاپ باربیه دومنار و پاوه دوکورتی، پاریس: 1877-1861 م. ، ج3، ص248.
- ↑ الاخبار الطوال، ص231؛تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمد بن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: 1382 – 1387 ﻫ ق / 1962 – 1967 م.، ج5، ص355؛ الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، عزّالدین علی بن احمد بن ابی الکرم، تحقیق مکتبة اتراث، بیروت: 1385- 1386 ه ق.، ج4، ص22.
- ↑ ترجمة الامام الحسین (ع)، ص64.
- ↑ الاخبار الطوال، ص231؛تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمد بن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: 1382 – 1387 ﻫ ق / 1962 – 1967 م.، ج5، ص355؛ الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، عزّالدین علی بن احمد بن ابی الکرم، تحقیق مکتبة اتراث، بیروت: 1385- 1386 ه ق.، ج4، ص22.
- ↑ انساب الاشراف، بلاذری، احمد بن یحیی، احمد بن محمد، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: 1996 – 2000 م.، ج2، ص463؛ ارشاد القلوب، دیلمی، ابوم محمد حسن بن ابی الحسن، تهران: مرکز نشر کتاب، 1375 ﻫ ق.، ج2، ص382؛ الفتوح، ابن اعثم کوفی، احمد، حیدرآباد دکن: 1395 ه ق/ 1975 م.، ج5، ص34.
- ↑ تاریخ طبری، ج5، ص355؛ الفتوح، ابن اعثم کوفی، احمد، حیدرآباد دکن: 1395 ه ق/ 1975 م.، ج5، ص35؛ البدایه و النهایه، ابن کثیر الدمشقی، عماد الدین اسماعیل بن عمر، قاهره: 1932 م.، ج8، ص152.
- ↑ انساب الاشراف، بلاذری، احمد بن یحیی، احمد بن محمد، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: 1996 – 2000 م.، ج2، ص344؛ الاخبار الطوال، ص231؛تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمد بن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: 1382 – 1387 ﻫ ق / 1962 – 1967 م.، ج5، ص355؛ الفتوح، ابن اعثم کوفی، احمد، حیدرآباد دکن: 1395 ه ق/ 1975 م.، ج5، ص34.
- ↑ انساب الاشراف، بلاذری، احمد بن یحیی، احمد بن محمد، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: 1996 – 2000 م.، ج2، ص338؛ الاخبار الطوال، ص235؛تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمد بن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: 1382 – 1387 ﻫ ق / 1962 – 1967 م.، ج5، ص368؛ الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، عزّالدین علی بن احمد بن ابی الکرم، تحقیق مکتبة اتراث، بیروت: 1385- 1386 ه ق.، ج4، ص30؛ امتاع الاسماع، ج5، ص363؛ تاریخ ابن خلدون، ج3، ص29؛ قس المنتظم فی التاریخ الملوک و الامم، ج5، ص326؛ الاصابه فی تمییز الصحابه، ج2، ص69؛ دوازده هزار نفر. الامامه و السیاسه، ج2، ص4، سی هزار نفر.
- ↑ تاریخ طبری، ج5، ص375؛ ابصار العین فی انصار الحسین، ج1، ص80؛ شهداء اهل البیت (ع)، ص15.
- ↑ انساب الاشراف، بلاذری، احمد بن یحیی، احمد بن محمد، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: 1996 – 2000 م.، ج2، ص342؛تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمد بن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: 1382 – 1387 ﻫ ق / 1962 – 1967 م.، ج5، ص347-348؛ مروج الذهب و معادن الجوهر، مسعودی، علی بن الحسین، چاپ باربیه دومنار و پاوه دوکورتی، پاریس: 1877-1861 م. ، ج3، 248.
- ↑ تاریخ طبری، ج5، ص375.
- ↑ تاریخ طبری، ج5، ص356؛ الفتوح، ابن اعثم کوفی، احمد، حیدرآباد دکن: 1395 ه ق/ 1975 م.، ج5، ص35.
- ↑ الاخبار الطوال، ص231؛ الفتوح، ابن اعثم کوفی، احمد، حیدرآباد دکن: 1395 ه ق/ 1975 م.، ج5، ص35.
- ↑ الامامه و السیاسه، ج2، ص4.
- ↑ الاخبار الطوال، ص231-232؛تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمد بن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: 1382 – 1387 ﻫ ق / 1962 – 1967 م.، ج5، ص356-357؛ الفتوح، ابن اعثم کوفی، احمد، حیدرآباد دکن: 1395 ه ق/ 1975 م.، ج5، ص36-37.
- ↑ الاخبار الطوال، ص231؛تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمد بن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: 1382 – 1387 ﻫ ق / 1962 – 1967 م.، ج5، ص356-357، 348؛ الفتوح، ابن اعثم کوفی، احمد، حیدرآباد دکن: 1395 ه ق/ 1975 م.، ج5، ص36-37؛ ارشاد القلوب، دیلمی، ابوم محمد حسن بن ابی الحسن، تهران: مرکز نشر کتاب، 1375 ﻫ ق.، ج2، ص42-43.
- ↑ انساب الاشراف، بلاذری، احمد بن یحیی، احمد بن محمد، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: 1996 – 2000 م.، ج2، ص335-336؛ الاخبار الطوال، ص232؛تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمد بن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: 1382 – 1387 ﻫ ق / 1962 – 1967 م.، ج5، ص356-357، 348؛ الفتوح، ابن اعثم کوفی، احمد، حیدرآباد دکن: 1395 ه ق/ 1975 م.، ج5، ص36-37؛ مروج الذهب و معادن الجوهر، مسعودی، علی بن الحسین، چاپ باربیه دومنار و پاوه دوکورتی، پاریس: 1877-1861 م. ، ج3، ص251؛ ارشاد القلوب، دیلمی، ابوم محمد حسن بن ابی الحسن، تهران: مرکز نشر کتاب، 1375 ﻫ ق.، ج2، ص42-43؛ مقاتل الطالبیین، اصفهانی، ابوالفرج علی بن حسین، ترجمۀ هاشم رسولی محلاتی، تهران: کتابفروشی صدوق. ، ص96.
- ↑ ر.ک : مقاتل الطالبیین، اصفهانی، ابوالفرج علی بن حسین، ترجمۀ هاشم رسولی محلاتی، تهران: کتابفروشی صدوق. ، ص96-97.
- ↑ انساب الاشراف، بلاذری، احمد بن یحیی، احمد بن محمد، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: 1996 – 2000 م.، ج2، ص336؛ الاخبار الطوال، ص233؛تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمد بن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: 1382 – 1387 ﻫ ق / 1962 – 1967 م.، ج5، ص362؛ مروج الذهب و معادن الجوهر، مسعودی، علی بن الحسین، چاپ باربیه دومنار و پاوه دوکورتی، پاریس: 1877-1861 م. ، ج3، ص252؛ الفتوح، ابن اعثم کوفی، احمد، حیدرآباد دکن: 1395 ه ق/ 1975 م.، ج5، ص40.
- ↑ انساب الاشراف، بلاذری، احمد بن یحیی، احمد بن محمد، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: 1996 – 2000 م.، ج2، ص336؛ الاخبار الطوال، ص233؛ الفخری، ص117.
- ↑ مقاتل الطالبیین، اصفهانی، ابوالفرج علی بن حسین، ترجمۀ هاشم رسولی محلاتی، تهران: کتابفروشی صدوق. ، ص96-97.
- ↑ انساب الاشراف، بلاذری، احمد بن یحیی، احمد بن محمد، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: 1996 – 2000 م.، ج2، ص337؛ الاخبار الطوال، ص233-234؛تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمد بن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: 1382 – 1387 ﻫ ق / 1962 – 1967 م.، ج5، ص360.
- ↑ ر.ک : انساب الاشراف، بلاذری، احمد بن یحیی، احمد بن محمد، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: 1996 – 2000 م.، ج2، ص337؛ الاخبار الطوال، ص234-235؛تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمد بن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: 1382 – 1387 ﻫ ق / 1962 – 1967 م.، ج5، ص363؛ الفتوح، ابن اعثم کوفی، احمد، حیدرآباد دکن: 1395 ه ق/ 1975 م.، ج5، ص42-43. قس الامامه و السیاسه، ج2، ص4؛ تاریخ الیعقوبی، یعقوبی، احمد بن اسحاق ( ابن واضح)، بیروت: دار صادر، 1379 ﻫ ق / 1960 م.، ج2، ص243 معتقدند هانی بن عروه بیمار بود و عبیدالله بن زیاد به عیادت او آمده بود.
- ↑ ر.ک : انساب الاشراف، بلاذری، احمد بن یحیی، احمد بن محمد، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: 1996 – 2000 م.، ج2، ص336-337؛ الاخبار الطوال، ص235-236؛تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمد بن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: 1382 – 1387 ﻫ ق / 1962 – 1967 م.، ج5، ص363؛ الفتوح، ابن اعثم کوفی، احمد، حیدرآباد دکن: 1395 ه ق/ 1975 م.، ج5، ص42-43؛ ارشاد القلوب، دیلمی، ابوم محمد حسن بن ابی الحسن، تهران: مرکز نشر کتاب، 1375 ﻫ ق.، ج2، ص45-46.
- ↑ انساب الاشراف، بلاذری، احمد بن یحیی، احمد بن محمد، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: 1996 – 2000 م.، ج2، ص337؛ الاخبار الطوال، ص237-238؛ مروج الذهب و معادن الجوهر، مسعودی، علی بن الحسین، چاپ باربیه دومنار و پاوه دوکورتی، پاریس: 1877-1861 م. ، ج2، ص252؛ الفتوح، ابن اعثم کوفی، احمد، حیدرآباد دکن: 1395 ه ق/ 1975 م.، ج5، ص46؛ مقاتل الطالبیین، اصفهانی، ابوالفرج علی بن حسین، ترجمۀ هاشم رسولی محلاتی، تهران: کتابفروشی صدوق. ، ص102.
- ↑ تاریخ الیعقوبی، یعقوبی، احمد بن اسحاق ( ابن واضح)، بیروت: دار صادر، 1379 ﻫ ق / 1960 م.، ج2، ص243.
- ↑ شعار هواداران مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. در کوفه که شعار مسلمانان در جنگ بدر بود. معنایش این است: ای یاری شده بمیران! این نوعی پیشگویی و فال نیک به مرگ دشمن است. ر.ک : مروج الذهب و معادن الجوهر، مسعودی، علی بن الحسین، چاپ باربیه دومنار و پاوه دوکورتی، پاریس: 1877-1861 م. ، ج2، ص58.
- ↑ ر.ک : الاخبار الطوال، ص242؛تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمد بن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: 1382 – 1387 ﻫ ق / 1962 – 1967 م.، ج5، ص381؛ مروج الذهب و معادن الجوهر، مسعودی، علی بن الحسین، چاپ باربیه دومنار و پاوه دوکورتی، پاریس: 1877-1861 م. ، ج2، ص252؛ ارشاد القلوب، دیلمی، ابوم محمد حسن بن ابی الحسن، تهران: مرکز نشر کتاب، 1375 ﻫ ق.، ج2، ص66،52؛ الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، عزّالدین علی بن احمد بن ابی الکرم، تحقیق مکتبة اتراث، بیروت: 1385- 1386 ه ق.، ج4، ص30؛ البدایه و النهایه، ابن کثیر الدمشقی، عماد الدین اسماعیل بن عمر، قاهره: 1932 م.، ج8، ص158؛ تاریخ ابن خلدون، ج3، ص29.
- ↑ الاخبار الطوال، ص238؛ ارشاد القلوب، دیلمی، ابوم محمد حسن بن ابی الحسن، تهران: مرکز نشر کتاب، 1375 ﻫ ق.، ج2، ص66؛ الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، عزّالدین علی بن احمد بن ابی الکرم، تحقیق مکتبة اتراث، بیروت: 1385- 1386 ه ق.، ج4، ص30.
- ↑ الاخبار الطوال، ص238-239؛تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمد بن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: 1382 – 1387 ﻫ ق / 1962 – 1967 م.، ج5، ص348-350؛ مروج الذهب و معادن الجوهر، مسعودی، علی بن الحسین، چاپ باربیه دومنار و پاوه دوکورتی، پاریس: 1877-1861 م. ، ج2، ص252.
- ↑ ر.ک : وقعة الطف، ص123-124؛ الاخبار الطوال، ص238-239؛تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمد بن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: 1382 – 1387 ﻫ ق / 1962 – 1967 م.، ج5، ص348-350؛ الفتوح، ابن اعثم کوفی، احمد، حیدرآباد دکن: 1395 ه ق/ 1975 م.، ج5، ص49-50؛ الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، عزّالدین علی بن احمد بن ابی الکرم، تحقیق مکتبة اتراث، بیروت: 1385- 1386 ه ق.، ج4، ص30-31؛ مقتل الحسین خوارزمی، ج1، ص245.
- ↑ تاریخ طبری، ج5، ص348؛ ارشاد القلوب، دیلمی، ابوم محمد حسن بن ابی الحسن، تهران: مرکز نشر کتاب، 1375 ﻫ ق.، ج2، ص52-55.
- ↑ ر.ک : انساب الاشراف، بلاذری، احمد بن یحیی، احمد بن محمد، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: 1996 – 2000 م.، ج2، ص336-338؛ الاخبار الطوال، ص238-239؛تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمد بن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: 1382 – 1387 ﻫ ق / 1962 – 1967 م.، ج5، ص348-350؛ الفتوح، ابن اعثم کوفی، احمد، حیدرآباد دکن: 1395 ه ق/ 1975 م.، ج5، ص49-50.
- ↑ تاریخ طبری، ج5، ص372؛ ارشاد القلوب، دیلمی، ابوم محمد حسن بن ابی الحسن، تهران: مرکز نشر کتاب، 1375 ﻫ ق.، ج2، ص56؛ الفتوح، ابن اعثم کوفی، احمد، حیدرآباد دکن: 1395 ه ق/ 1975 م.، ج5، ص51-52.
- ↑ الفتوح، ابن اعثم کوفی، احمد، حیدرآباد دکن: 1395 ه ق/ 1975 م.، ج5، ص50؛ مقاتل الطالبیین، اصفهانی، ابوالفرج علی بن حسین، ترجمۀ هاشم رسولی محلاتی، تهران: کتابفروشی صدوق. ، ص104.
- ↑ الفتوح، ابن اعثم کوفی، احمد، حیدرآباد دکن: 1395 ه ق/ 1975 م.، ج5، ص50؛ تاریخ ابن خلدون، ج3، ص29.
- ↑ الاخبار الطوال، ص240.
- ↑ همانجا.
- ↑ تاریخ طبری، ج5، ص372-373؛ الفتوح، ابن اعثم کوفی، احمد، حیدرآباد دکن: 1395 ه ق/ 1975 م.، ج5، ص53.
- ↑ همانجاها.
- ↑ تاریخ طبری، ج5، ص374؛ مروج الذهب و معادن الجوهر، مسعودی، علی بن الحسین، چاپ باربیه دومنار و پاوه دوکورتی، پاریس: 1877-1861 م. ، ج3، ص253-254؛ مناقب آل ابی طالب، ج4، ص93.
- ↑ مروج الذهب و معادن الجوهر، مسعودی، علی بن الحسین، چاپ باربیه دومنار و پاوه دوکورتی، پاریس: 1877-1861 م. ، ج3، ص253-254، الفتوح، ابن اعثم کوفی، احمد، حیدرآباد دکن: 1395 ه ق/ 1975 م.، ج5، ص55.
- ↑ انساب الاشراف، بلاذری، احمد بن یحیی، احمد بن محمد، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: 1996 – 2000 م.، ج2، ص239؛تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمد بن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: 1382 – 1387 ﻫ ق / 1962 – 1967 م.، ج5، ص374؛ مروج الذهب و معادن الجوهر، مسعودی، علی بن الحسین، چاپ باربیه دومنار و پاوه دوکورتی، پاریس: 1877-1861 م. ، ج3، ص253-254.
- ↑ تاریخ طبری، ج5، ص374.
- ↑ همانجا،254.
- ↑ تاریخ طبری، ج5، ص375؛ ارشاد القلوب، دیلمی، ابوم محمد حسن بن ابی الحسن، تهران: مرکز نشر کتاب، 1375 ﻫ ق.، ج2، ص60.
- ↑ الاخبار الطوال، ص240؛تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمد بن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: 1382 – 1387 ﻫ ق / 1962 – 1967 م.، ج5، ص375-376؛ الفتوح، ابن اعثم کوفی، احمد، حیدرآباد دکن: 1395 ه ق/ 1975 م.، ج5، ص54-55.
- ↑ تاریخ طبری، ج5، ص376؛ الفتوح، ابن اعثم کوفی، احمد، حیدرآباد دکن: 1395 ه ق/ 1975 م.، ج5، ص55.
- ↑ تاریخ طبری، ج5، ص376.
- ↑ قیام امام حسین (ع)، ص139.
- ↑ ر.ک : انساب الاشراف، بلاذری، احمد بن یحیی، احمد بن محمد، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: 1996 – 2000 م.، ج2، ص339-340؛تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمد بن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: 1382 – 1387 ﻫ ق / 1962 – 1967 م.، ج5، ص376-377؛ الفتوح، ابن اعثم کوفی، احمد، حیدرآباد دکن: 1395 ه ق/ 1975 م.، ج5، ص55-57؛ ارشاد القلوب، دیلمی، ابوم محمد حسن بن ابی الحسن، تهران: مرکز نشر کتاب، 1375 ﻫ ق.، ج2، ص61-63؛ مقاتل الطالبیین، اصفهانی، ابوالفرج علی بن حسین، ترجمۀ هاشم رسولی محلاتی، تهران: کتابفروشی صدوق. ، ص108-109؛ الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، عزّالدین علی بن احمد بن ابی الکرم، تحقیق مکتبة اتراث، بیروت: 1385- 1386 ه ق.، ج4، ص34-36.
- ↑ ر.ک : انساب الاشراف، بلاذری، احمد بن یحیی، احمد بن محمد، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: 1996 – 2000 م.، ج2، ص339؛ الاخبار الطوال، ص241؛تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمد بن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: 1382 – 1387 ﻫ ق / 1962 – 1967 م.، ج5، ص376؛ الفتوح، ابن اعثم کوفی، احمد، حیدرآباد دکن: 1395 ه ق/ 1975 م.، ج5، ص56.
- ↑ عشرة مبشرة: ده تن از مهاجرین قریش که بنا به روایات کتب صحاح اهل سنت، پیامبر (ص) به آنان مژده بهشت داد. این ده تن عبارتند از: ابوبکر، عمر، عثمان، امام علی (ع)، طلحه، زبیر، عبدالرحمن بن عوف، سعد بن ابی وقاص، ابو عبیده جراح و سعید بن زید. شیعه امامیه احادیثی را که مأخذ آن این قول است، جرح و رد کرده‌اند.
- ↑ لاخبار الطوال، ص241.
- ↑ تاریخ طبری، ج5، ص377.
- ↑ قیام امام حسین (ع)، شهیدی، سیدجعفر، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1374 ش.، ص142.
- ↑ ارشاد القلوب، دیلمی، ابوم محمد حسن بن ابی الحسن، تهران: مرکز نشر کتاب، 1375 ﻫ ق.، ج2، ص62؛ تاریخ کوفه، ص301.
- ↑ الاخبار الطوال، ص241؛ ارشاد القلوب، دیلمی، ابوم محمد حسن بن ابی الحسن، تهران: مرکز نشر کتاب، 1375 ﻫ ق.، ج2، ص62.
- ↑ انساب الاشراف، بلاذری، احمد بن یحیی، احمد بن محمد، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: 1996 – 2000 م.، ج2، ص340؛تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمد بن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: 1382 – 1387 ﻫ ق / 1962 – 1967 م.، ج5، ص377؛ مقاتل الطالبیین، اصفهانی، ابوالفرج علی بن حسین، ترجمۀ هاشم رسولی محلاتی، تهران: کتابفروشی صدوق. ، ص109؛ البدایه و النهایه، ابن کثیر الدمشقی، عماد الدین اسماعیل بن عمر، قاهره: 1932 م.، ج8، ص157.
- ↑ ارشاد القلوب، دیلمی، ابوم محمد حسن بن ابی الحسن، تهران: مرکز نشر کتاب، 1375 ﻫ ق.، ج2، ص63.
- ↑ الاخبار الطوال، ص241.
- ↑ البدایه و النهایه، ابن کثیر الدمشقی، عماد الدین اسماعیل بن عمر، قاهره: 1932 م.، ج8، ص157.
- ↑ نام محلی در کوفه که قبلاً حالت بازاری و تجاری داشته و موقعیت آن بین مسجد سهله و مسجد کوفه بوده است. افراد اعدامی را در آن مکان بر دار می‌کشیدند. امام علی (ع) در این محله لشکر خود را سامان داد و به جنگ صفین شتافت. امام حسن (ع) نیز پس از شهادت پدر، سپاه خود را در آنجا آماده کرد. عبیدالله بن زیاد هم کوفیان را در همین محل بسیج کرد و به جنگ امام حسین (ع) فرستاد. بدن مسلم و هانی را در این میدان به دار کشیدند. پیکر انقلابی شهید زید بن علی بن الحسین (ع) را نیز در همین مکان چهار سال به دار آویختند.
- ↑ تاریخ ابن خلدون، ج3، ص29.
- ↑ مقاتل الطالبیین، اصفهانی، ابوالفرج علی بن حسین، ترجمۀ هاشم رسولی محلاتی، تهران: کتابفروشی صدوق. ، ص86.
- ↑ انساب الاشراف، بلاذری، احمد بن یحیی، احمد بن محمد، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: 1996 – 2000 م.، ج2، ص341-342؛تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمد بن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: 1382 – 1387 ﻫ ق / 1962 – 1967 م.، ج5، ص380.
- ↑ ر.ک : انساب الاشراف، بلاذری، احمد بن یحیی، احمد بن محمد، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: 1996 – 2000 م.، ج2، ص339؛ الاخبار الطوال، ص241؛تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمد بن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: 1382 – 1387 ﻫ ق / 1962 – 1967 م.، ج5، ص376؛ الفتوح، ابن اعثم کوفی، احمد، حیدرآباد دکن: 1395 ه ق/ 1975 م.، ج5، ص56.
- ↑ انساب الاشراف، بلاذری، احمد بن یحیی، احمد بن محمد، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: 1996 – 2000 م.، ج2، ص339.
- ↑ ر.ک : انساب الاشراف، بلاذری، احمد بن یحیی، احمد بن محمد، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: 1996 – 2000 م.، ج2، ص339-342؛ الاخبار الطوال، ص241-242؛تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمد بن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: 1382 – 1387 ﻫ ق / 1962 – 1967 م.، ج5، ص376-381؛ مقاتل الطالبیین، اصفهانی، ابوالفرج علی بن حسین، ترجمۀ هاشم رسولی محلاتی، تهران: کتابفروشی صدوق. ، ص103-108.
- ↑ الاخبار الطوال، ص242؛ اللهوف، ص32.
- ↑ تذکره الخواص فی خصائص الائمه، سبط ابن جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن، مکتبه النینوی الحدیثه.، ص139.
- ↑ تاریخ طبری، ج5، ص381؛ مروج الذهب و معادن الجوهر، مسعودی، علی بن الحسین، چاپ باربیه دومنار و پاوه دوکورتی، پاریس: 1877-1861 م. ، ج3، ص256.
- ↑ الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، عزّالدین علی بن احمد بن ابی الکرم، تحقیق مکتبة اتراث، بیروت: 1385- 1386 ه ق.، ج4، ص42.
- ↑ تاریخ طبری، ج5، ص395.
- ↑ مروج الذهب و معادن الجوهر، مسعودی، علی بن الحسین، چاپ باربیه دومنار و پاوه دوکورتی، پاریس: 1877-1861 م. ، ج3، ص256.
- ↑ تاریخ الیعقوبی، یعقوبی، احمد بن اسحاق ( ابن واضح)، بیروت: دار صادر، 1379 ﻫ ق / 1960 م.، ج2، ص243.
- ↑ تاریخ طبری، ج5، ص398.
- ↑ مروج الذهب و معادن الجوهر، مسعودی، علی بن الحسین، چاپ باربیه دومنار و پاوه دوکورتی، پاریس: 1877-1861 م. ، ج3، ص256.
- ↑ تاریخ طبری، ج5، ص398.
- ↑ منتهی الآمال، قمی، شیخ عباس، تهران: انتشارات فراروی، 1381 ش. ، ص382 با اشاره به آیه 156 سوره بقره.
- ↑ الفتوح، ابن اعثم کوفی، احمد، حیدرآباد دکن: 1395 ه ق/ 1975 م.، ج5، ص72.
- ↑ رجال ابن داوود، ابن داوود حلی، تقی الدین حسن بن علی، نجف: المطبعه الحیدریه، 1392 ﻫ ق.، ص345.
- ↑ تاریخ الکوفه، ص302.
- ↑ ر.ک :کلیات مفاتیح الجنان، قمی، شیخ عباس، به تحصیص محمدباقر بهبودی، تهران: 1363 ش.، زیارت نامه مسلم بن عقیل، مقرم، سید عبدالرزاق، ترجمه حسن طارمی، تهران: چاپ و نشر بنیاد فرهنگی کلینی، 1406 ﻫ ق. .