مرثیه
مرثیه (یا رثا) در لغت به معنای گریستن بر مرده و اظهار تأسف از مرگ وی همراه با ذکر محاسن او است و در اصطلاح به سخن سوگوارانه غالبا منظوم درباره درگذشتگان گفته می‌شود.
پیشینه
مرثیه گونه‌های مختلف درباری یا رسمی، داستانی، میهنی، شخصی و مذهبی را شامل می‌شود. انگیزه‌های مختلفی چون تعزیت خویشاوندان، اظهار تأسف بر مرگ بزرگان، تجلیل از مقام و منزلت شخص متوفا، بزرگ نشان دادن واقعه، دعوت ماتم‌زدگان به صبر، بیان سرنوشت غم‌بار مردم و جامعه، ذکر مصائب پیشوایان دین و مخالفت سیاسی در سرودن مرثیه‌ها دخالت دارند.
در ادبیات کهن عرب، مضامینی چون مدح و منقبت‌گویی کشتگان میدان جنگ و دعوت و ترغیب قبیله به گرفتن انتقام خون کشتگان از جمله مضامین مهم در مرثیه بوده است. این مرثیه‌ها در بین اعراب جاهلی، مایه شرف فرد متوفا و مباهات بازماندگان او قلمداد می‌شدند. پس از اسلام علاوه بر مضامین عاطفی، مضامین سیاسی نیز در مرثیه‌سرایی شاعران عرب مورد توجه قرار گرفت؛ از جمله می‌توان به سرودن مرثیه‌هایی با مضمون مخالفت با حکومت‌های بنی‌امیه و بنی‌عباس اشاره کرد.
امامان شیعه به مرثیه‌سرایی درباره شهادت امام حسین (ع) و واقعه کربلا توجه ویژه‌ای نشان می‌دادند و به تشویق و تحریض شاعران برای سرودن مرثیه با اعطای پاداش دنیوی و وعده ثواب اخروی می‌پرداختند. برخی از شاعران معاصر ایشان نظیر کمیت اسدی، سید حمیری، دعبل خزاعی، عبدالله بن کثیر و عوف بن عبدالله مرثیه‌هایی در رثای امام حسین (ع) سروده‌اند. مفید در امالی سرودن اولین مرثیه در رثای امام حسین (ع) را به عقبه بن عمرو سهمی، و سید محسن امین ردر اعیان الشیعه به سلیمان بن قته العروی التیّمی نسبت می‌دهد. محوری‌ترین مضمون در مرثیه‌سرایی شعرای مسلمان، واقعه کربلا بوده است و پس از آن، مرثیه‌های در سوگ حضرت زهرا (س)، امام علی (ع) و امام رضا (ع) در رتبه‌های بعدی قرار دارند.
علاوه بر شاعران عرب، مرثیه‌سرایی در بین شاعران هندی، ترک و ایرانی نیز رواج داشته است. با تشکیل دولت‌های شیعی در شبه قاره هند، مرثیه سرایی به ویژه در سوگ شهدای کربلا، با تفاوت‌هایی در قالب و مضمون، بین شاعران شیعه آن دیار رواج یافت و تا به امروز ادامه یافته است که ماحصل این جریان، مجموعه گسترده‌ای از مرثیه‌های مذهبی به زبان‌های هندی و اردو است. از بین مرثیه سرایان قدیم هند محمد رفیع سودا، میرمحمدتقی، میرخلیق، میرزا فصیح و میرضمیرو از معاصران، عزیر لکنوی، جوش ملیح‌آبادی، جمیل مظهری، نسیم امروهوی و سیماب اکبرآبادی را می‌توان نام برد.
در بین ترک‌های آناتولی هم متون ادبی مذهبی بسیاری با نام مرثیه و مقتل سروده شده و در مجالس عزاداری خوانده می‌شود. ریاض الاصفیا، مقاله عاشق، ناله عشاق و ماتم‌نامه از جمله مشهورترین مرثیه‌های ترکی‌اند. از بین مرثیه سرایان ترک زبان نیز بغدادلی روحی، سید مشتاق مصطفی، عثمان نورس، لبیب محنت و ینی سحرلی آولی را می‌توان نام برد.
از پیشینه مرثیه سرایی در ایران پیش از اسلام، اطلاع چندانی در دست نیست و تنها «رثای مرزکو»- سروده‌ای به زبان پهلوی- موجود است. در تاریخ بخارا و آثار الباقیه به مرثیه سرایی در سوگ سیاوش اشاره شده است. قدیمی‌ترین مرثیه‌های فارسی در دوران پس از اسلام، به ابوالینبغی (؟-270ق)- با موضوع ویرانی سمرقند- و محمد بن وصیف سیستانی (ق3)- شاعر دربار صفاریان- نسب داده شده است. مشهورترین مرثیه درباری نیز سروده فرخی سیستانی است. تا قرن ششم، محتوای کلی مرثیه‌ها به سوگ پادشاهان و امرا اختصاص داشت؛ اما پس از آن، مرثیه سرایان به سرودن مرثیه در موضوعات اجتماعی متمایل شدند و در فاصله قرن‌های ششم تا هشتم، تجربه‌های تازه‌ای در مرثیه سرایی فارسی حاصل شد.
با رشد تشیع در قرن‌های نهم و دهم، خصوصا پس از به قدرت رسیدن صفویان و گسترش مجالس و آیین‌های سوگواری، مرثیه سرایی با مضامین مذهبی و مهم‌تر از همه مرثیه‌های عاشورایی رونق یافت و شاعران بسیاری نظیم محتشم کاشانی، اهلی شیرازی، فضولی بغدادی، واعظ قزوینی و فیاض لاهیجی به سرودن مرثیه‌هایی در سبک‌های وقوع و هندی پرداختند. از جمله محتشم کاشانی مرثیه‌ای در قالب ترکیب‌بند سرود که به مشهورترین مرثیه عاشورایی و الگویی برای مرثیه سرایی عاشورایی بدل شد و مورد استقبال و تقلید شاعران بسیاری قرار گرفت. در مرثیه‌های عصر صفوی، تفسیر تقدیرگرایانه از واقعه عاشورا رواج یافت.
در دوره قاجار نیز مرثیه سرایی رونق فراوان داشت. از بین شاهان قاجار، فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه بیش از دیگران به برگزاری سوگواری‌های مذهبی و ترویج مرثیه سرای اهتمام داشتند. آن دو خود نیز مرثیه‌هایی مذهبی می‌سرودند. همچنین در آن دوره برخی از علما و روحانیان به سرودن مرثیه پرداختند. از مرثیه سرایان دوره قاجار می‌توان وصال شیرازی، یغمای جندقی و نیر تبریزی را نام برد. در مرثیه‌های عصر قاجار نگاه عرفانی به واقعه کربلا از جمله مضامین محوری است.
در دوره پهلوی، به موازات گسترش مبارزات ضد حکومتی نیروهای مذهبی، مضامین سیاسی و مبارزاتی به مرثیه‌ها راه یافت و برخی شاعران به سرودن مرثیه‌هایی با مضمون تطبیق واقعه عاشورا و مبارزات علیه حکومت پهلوی پرداختند. همچنین از آن دوره به بعد برخی شاعران از زبان و قالب‌های شعری نو در سرودن مرثیه استفاده کردند که خط خون سروده علی موسوی گرمارودی نمونه شاخص این مرثیه‌ها نواست. پس از پیروزی انقلاب اسلامی و به خصوص در دوره جنگ ایران و عراق، متأثر از فضای سیاسی کشور، مضامین جدیدی نظیر مناسبت‌های انقلابی و سیاسی نیز به مرثیه‌ها راه یافتند. از مرثیه سرایان معاصر، علی اکبر خوشدل تهرانی، ذبیح‌الله صاحبکار (سهی)، حبیب‌الله چایچیان (حسان)، غلامرضا سازگار و علی انسانی را می‌توان نام برد.
گرچه مرثیه را غالبا معادل سوگ سروده می‌دانند اما گاهی به نثر هم قطعات رثایی دیده می‌شود؛ مانند مرثیه منثور بهاءالدین محمدبن مؤید بغدادی در مرگ سلطان جلال‌الدین خوارزم‌شاه. مرثیه‌های منثور در دوره معاصر رونق یافته‌اند و گاه در قالب‌های داستانی نیز خلق شده‌اند. برزیگران دشت خون و مرثیه‌ای که ناسروده ماند هر دو از پرویز خرسند و کشتی پهلو گرفته از سید مهدی شجاعی را نمونه‌هایی از مرثیه مذهبی به نثر در دوره معاصر می‌توان ذکر کرد.
منابع
- افسری کرمانی، عبدالرضا (1381). نگرشی به مرثیه سرایی در ایران. 2 ج. تهران: اطلاعات.
- امین، سید محسن (1403). عزاداری‌های نامشروع. ترجمه جلال آل احمد. به کوشش سید قاسم یاحسینی. بوشهر: شروه.
- انصاری، محمدرضا (1383). «رثاء». دایره‌المعارف تشیع. ج 8. زیر نظر احمد صدر حاج سید جوادی، کامران فانی و بهاءالدین خرمشاهی. تهران: نشر شهید سعید محبی.
- بیات، علی (1389). «بررسی نوع ادبی مرثیه در زبان اردو». پژوهش ادبیات معاصر جهان. ش 60 (زمستان 1389).
- تفضلی، احمد (1378). تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام. تهران: سخن.
- صاحبکاری، ذبیح‌الله (1379). سیری در مرثیه عاشورایی. تهران: تاسوعا.
- فاخوری، حنا (1383). تاریخ ادبیات عربی. ترجمه عبدالمحمد آیتی. تهران.
- گلی زواره، (1379). کند و کاوی در تعزیه و تعزیه‌خوانی. قم: مهراس.
- مجاهدی، محمدعلی (1390). شکوه شعر عاشورا در زبان فارسی. قم: زمزم هدایت.
- محمدزاده، (1383). دانشنامه شعر عاشورایی (انقلاب حسینی در شعر شاعران عرب و عجم). 2 ج. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات.
- محمدی ری‌شهری، محمد (1388). دانشنامه امام حسین (ع). با همکاری سید محمود طباطبایی‌نژاد و سید روح‌الله سید طبایی. ترجمه عبدالهادی مسعودی. قم: دارالحدیث.
- مظاهری، محسن حسام (1387). رسانه شیعه؛ جامعه‌شناسی آیین‌های سوگواری و هیئت‌های مذهبی در ایران. تهران: شرکت چاپ و نشر بین‌الملل.
- معین، محمد (1380). فرهنگ معین. تهران: امیرکبیر.
- مفید، محمد بن محمد (1414). الامالی. بیروت: دارالمفید.