بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار

بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار
نویسنده	محمّد باقر مجلسی
ناشر	مؤسسة الوفاء
محل نشر	بیروت
تاریخ نشر	1403 ق
موضوع	درباره‌ی احادیث شیعه
زبان	عربی
قطع	وزیری

بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار کتابی است درباره‌ی زندگی و قیام امام حسین(ع) که توسط محمّد باقر مجلسی نوشته شده و تصحیح آن را محمّد باقر بهبودی و سید ابراهیم میانجی و محمّد مهدی موسوی خرسان انجام داده است.

درباره نویسنده

محمدباقر بن محمدتقی مجلسی در روز آخر سال 1037 و یا اولین روز سال 1038 قمری متولد و در 27 رمضان 1110 قمری در شهر اصفهان درگذشت. تالیفات علامه مجلسی به دو دسته تالیفات عربی و تالیفات فارسی تقسیم می‌شوند. در گروه اول تالیفات، به غیر از بحارالانوار مرآت العقول فی شرح اخبار آل رسول، شرح الاربعین، رساله اعتقادات، المسائل الهندیه قرار دارند. اما از گروه دوم و تالیفات فارسی مجلسی می توان به زادالمعاد، حیات القلوب، جلاء العیون، حلیه المتقین، عین الحیاه و حق الیقین اشاره کرد.

درباره‌ کتاب

بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار در شمار منابع مهم حدیثی و جزئی از آن دربارهٔ زندگی و قیام امام حسین (ع) است که مشتمل بر مجموعه اخبار، احادیث، قصص و تواریخی است که از پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع) به وسیله بزرگان محدثان نقل شده و علمای قبل از مجلسی آنها را در کتاب های خود نقل کرده بودند. در این میان کتب اربعه استثناء بوده و در بحارالانوار از آنها نقل نشده است.

علامه مجلسی نگارش و جمع آوری احادیث شیعه را به سال 1072 قمری آغاز کرده و به مدت سی و شش سال ادامه داد. پاکنویس این مجموعه سال های درازی به طول انجامید و حتی پس از فوت مجلسی نیز توسط شاگردانش ادامه یافت. مجلسی، بحارالانوار را نخست در بیست و پنج جلد تدوین نمود. آنگاه جلد پانزدهم را دو بخش کرده و در دو مجلد قرار داد. از این رو مجلدات بحارالانوار بیست و شش جزء و در مجموع دارای چهل و چهار کتاب و 2489 باب است.

در باب آن بخش از متن بحارالانوار که در ارتباط با امام حسین (ع) است، می‌توان گفت که در مجلدات اولیه‌ای که توسط علامه مجلسی و در زمانه او تدوین گردید، بخش دوم و سوم جلد دهم و بخش دوم از جلد بیست و دوم بحارالانوار، پیرامون زندگی ایشان است. اما در چاپ‌های اخیرا این کتاب، مطالب مربوط به امام حسین از باب 24 کتاب، در جلد 44، آغاز می‌شود و در باب پنجاه، در جلد 45، به پایان می‌رسد. به این بخش از کتاب، که بیش از یک و نیم جلد است، مقتل بحارالانوار گفته و معمولاً پنداشته می‌شود که تنها همین بخش از کتاب دربارهٔ امام حسین است. حال آنکه جلد 98 کتاب (مزار)، نیز دربارهٔ آن حضرت است و به زیارت او اختصاص دارد و از باب هجده آغاز می‌شود و در باب 49 به پایان می‌رسد. موضوع بحث این نوشتار ان بخش از بحارالانوار است که به مقتل بحارالانوار مشهور بوده و مستقیما در مورد زندگی نامه امام (ع) وقایع عاشورا و کربلا می باشد.

ترجمه و تصحیح کتاب

متن عربی کتاب بحار الانوار توسط موسسات انتشاراتی در کشورهای عربی بارها چاپ و منتشر شده است. ترجمه فارسی متن بحار الانوار نیز در ایران مکررا چاپ شده است. علاوه بر برگزیده هایی از موضوع های مختلف در متن بحار الانوار و از جمله در رابطه با امام حسین (ع) نیز به فارسی ترجمه و توسط موسسات مختلفی به چاپ رسیده است.

نسخه مورد بررسی بحارالانوار، توسط گروه مترجمان به فارسی برگردانده شده است. به هنگام ترجمه متن روایات به فارسی، در اغالب موارد سلسله انساب یک سند که در متن عربی وجود دارد، حذف شده است. به طور مثال نخستین روایت از باب بیست و چهارم (جلد 44) با چنین عبارتی آغاز می شود: «عم، [اعلام الوری] الکلینی عن علی عن ابیه عن بکر بن صالح عن محمد بن سلیمان الدیلمی عن هارون بن الجهم قال سمعت ابا جعفر محمد بن علی علیهما السلام یقول:»

و ترجمه فارسی آن عبارت چنین است: « [ترجمه] اعلام الوری: امام محمدباقر علیه السلام فرمود:»

بخش مقتل این کتاب بارها ترجمه شده است از جمله ذیل عنوان محن الابرار فی ترجمة مقتل بحارالانوار در معجزه و مصیبت نور دیدهٔ احمد مختار، به قلم محمد حسن هشترودی تبریزی (تهران، انتشارات علمی، 1347). همچنین گزیده‌ای مهذّب از بخش مقتل این کتاب با عنوان المختار من مقتل بحارالانوار :عرض وثائقی موجز لاحداث ثورۃ الحسین علیه‌السلام، به اهتمام محسن اراکی، فراهم آمده است (چاپ اول: مجمع الفکر الاسلامی، 1411 ق).

دربارهٔ مجلسی و بحارالانوار آثاری بسیار نوشته شده است. مهمترین کتاب دربارهٔ بحارالانوار دارای این مشخصات است: احمد عابدی، آشنایی با بحارالانوار بزرگترین دایرة‌المعارف حدیث شیعه (چاپ اول: تهران، دبیرخانهٔ همایش بزرگداشت علامه مجلسی و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1378). مهمترین مقاله نیز دارای این مشخصات است: حسن طارمی، «بحارالانوار»، دانشنامهٔ جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل (چاپ سوم: تهران، بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی، 1386)، ج 2، ص 268 - 275. همچنین رجوع شود به: محمد آصف محسنی، مشرعة بحارالانوار(چاپ اول: قم، مکتبة عزیزی، 1381)؛ حسین درگاهی و علی اکبر تلافی داریانی، کتاب‌شناسی مجلسی، علامه محمّد باقر بن محمّد تقی مجلسی (چاپ اول: بنیاد فرهنگی امام رضا علیه‌السلام، 1370)، ص 118-121.

منابع کتاب

در مورد نحوه استفاده از منابع، سخن مجلسی در ابتدای باب 37 (جلد 44) به اندازه کافی رسا است. در ابتدای آن باب ( با عنوان: ماجری علیه بعد بیعه الناس لیزید بن معاویه الی شهادته صلوات الله علیه و لعنه الله علی ظالمیه و قاتلیه و الراضین بقتله و الموازرین علیه) که در واقع آغاز روایت عاشورا و قیام کربلا است، مجلسی شیوه کار خود را بدین ترتیب بیان می‌کند: «من در ابتدا، این قصه های هولناک را از روایت صدوق نقل می کنم. سپس آن را از کتاب ارشاد مفید، کتاب ملهوف سیدبن طاووس، کتاب مثیرالاحزان ابن نما، کتاب مقاتل الطالبین ابوالفرج اصفهانی، روایت محمد بن ابی طالب حسینی که در کتاب مقتل خود نقل نموده، روایت صاحب کتاب مناقب قدیمی که معتبر است و نویسنده آن از امامیه یا زیدیه به شمار می رود و یک نسخه صحیح از آن نزد من است، کتاب مروج الذهب مسعودی که از علمای شیعه است، کتاب مناقب ابن شهر آشوب، کتاب کشف الغمه و دیگر کتاب‌هایی که نام آنها را خواهیم برد. سپس این کتاب را با اخبار متفرقه خاتمه می‌دهیم.» علاوه بر نقل روایات و احادیث، در خلال صفحات بحار الانوار، مجلسی مکررا از آیات قرآنی نیز استفاده کرده است.

روش ارائه مطالب بدین شکل است که در اغلب موارد، ابتدا مجموعه‌ای از متون احادیث و روایات پیرامون یک موضوع و یا یک واقعه، نقل شده و سپس ترجمه آن مجموعه نیز به همان ترتیب، در ادامه متن ارائه می شود. به هنگام نقل روایات و احادیث، علامه مجلسی بسیاری از  آنها را نیز در بحار الانوار مورد عیارسنجی قرار داده است.

چکیده کتاب

بخش مربوط به امام حسین(ع) و یا همان مقتل الحسین (ع) در بحارالانوار، در ادامه زندگی‌نامه امام حسن (ع) و از باب 24 با عنوان «النص علیه بخصوصه و وصیه الحسن الیه صلوات الله علیهما» شامل دو بیان و یک بیان و شرح، با چنین عباراتی آغاز می‌شود. «امام محمدباقر علیه السلام فرمود: هنگامی که امام حسن (ع) در حال احتضار بود، به امام حسین (ع) فرمود: ای بردار، من به تو وصیت می‌کنم هنگامی که از دنیا رفتم جنازه‌ام را آماده کن و به حرم جدم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ببر تا با آن حضرت تجدید پیمان کنم. آنگاه بدنم را نزد مادرم زهرا ببر. سپس جنازه ام را به بقیع ببر و در آنجا دفن کن.» 

در این باب و از زبان محمد بن حنفیه، در تکریم امام حسین (ع)، روایت شده است: «حسین از همه داناتر و حلم وی از همه بیشتر و قرابتش به حضرت محمد صلی الله علیه و آله از ما نزدیک تر است. امام حسین قبل از اینکه آفریده شود، امام بود و پیش از اینکه سخن بگوید وحی خدا را خوانده بود.»                            

کلیت مطالب مربوط به امام حسین (ع) در مجلدات 44 و 45 بحار الانوار، در ذیل پنج قسمت:

1. زندگی نامه، بیان مقامات و درجات امام حسین (ع) و ثواب شهداء کربلا و پیش بینی های مربوط به وقایع کربلا و عاشورا (باب های 24- 36 مجلد 44)
2. روایت وقایع قیام امام حسین (ع) و واقعه عاشورا (باب 37) (مجلدات 44 و 45)
3. وقایع مربوط به پس از عاشورا تا ورود کاروان اسراء به مدینه (باب های 38 و 39 جلد 45)
4. بیان روایاتی و مراثی در عظمت مقام شهادت امام حسین (ع) ( باب های 40- 44 جلد 45)
5. عقوبات قاتلین امام حسین (ع) و دیگر شهدای کربلا، وضعیت اولاد و فرزندان امام (ع) و قیام مختار و رفتار خلفاء ( باب های 45- 50)

قرار دارد.  در نتیجه روایات مربوط به اصل ماجرای عاشورا و کربلا فقط در باب 37 ( ماجری علیه بعد بیعه الناس لیزید بن معاویه الی شهادته صلوات الله علیه و لعنه الله علی ظالمیه و قاتلیه و الراضین بقتله و الموازرین علیه) ارائه شده است. این باب با ترجمه متن مفصلی از امالی شیخ صدوق آغاز می شود که در آن بطور کاملا فهرست‌وار، وقایع بعد از مرگ معاویه، خروج امام حسین (ع) به سمت کوفه، رسیدن به کربلا، تا شهادت امام (ع) در آن بیان شده است. سپس روایت دیگری از قیام امام حسین (ع) از زبان شیخ مفید (کتاب ارشاد)، سید بن طاوس و دیگر بزرگان و علمای شیعه تا آن زمان، بیان می شود. 

پس از بیان وقایع عاشورا و رجعت کاروان اسراء به مدینه، مجلسی، روایات وارده در تجلیل و تکریم از مقام شهادت امام (ع)، را در ذیل پنج باب به شرح زیر قرار داده و ارائه می کند:

باب 40) ما ظهر بعد شهادته من بکاء السماء و الارض علیه و انکساف الشمس و القمر و غیرها

باب 41) ضجیج الملائکه الی الله تعالی فی امره و ان الله بعثهم لنصره و بکائهم و بکاء الانبیاء و فاطمه علیهم السلام علیه صلوات الله علیه

باب 42) رویه ام سلمه و غیرها روسل الله صلی الله علیه و آله فی المنام و اخباره بشهاده الکرام

باب 43) نوح الجن علیه صلوات الله علیه

باب 44) ماقیل من المراثی فیه صلوات الله علیه

-- در خلال مطالب بیان شده در بحار الانوار در رابطه با امام حسین (ع)، مجلسی از درج اشعار و مراثی پیرامون آن واقعه خودداری نمی کند. به عنوان مثال کلیت باب 44 (جلد 45) تحت عنوان «ما قیل من المراثی فیه صلوات الله علیه» به ارائه آن گونه اشعاری اختصاص دارد.

برخی از مطالب کتاب عبارت است از:

• امامت آن حضرت و معجزات و مکارم اخلاق او
• احتجاجات آن حضرت با معاویه
• آیات تأویل شده به شهادت او
• خبر دادن خداوند به پیامبران دربارهٔ شهادت آن حضرت
• پاداش گریستن بر مصیبت آن حضرت
• رخدادهای پس از بیعت مردم با یزید تا شهادت آن حضرت
• رخدادهای پس از شهادت آن حضرت
• رخدادهای در جهان آفرینش پس از شهادت آن حضرت (گریستن آسمان و زمین، خسوف و کسوف و...)
• مرثیه‌های در سوگ آن حضرت
• مجازات قاتلان آن حضرت
• احوال مردم در روزگار آن حضرت
• همسران و فرزندان آن حضرت
• احوال مختار
• جور خلفا به قبر آن حضرت
• وجوب زیارت آن حضرت
• پاداش زیارت آن حضرت
• فضیلت و آداب زیارت آن حضرت
• تربت حرم آن حضرت
• زیارت اربعین

ارزش و اهمیت کتاب

کتاب بحار الانوار به طور کلی و نیز، آن بخش از آن کتاب که پیرامون واقعه کربلا و عاشورا است، به عنوان یکی از مهمترین منابع پژوهشی، برای تالیف کنندگان مقاتل و مصیبت نامه ها و دیگر کتاب ها و رسالات مربوط به ان واقعه درقرون بعدی محسوب می شود. در مقام بیان جایگاه بحارالانوار، سخن بهبهانی در مرآت الاحوال جهان نما، گویاترین بیان می باشد.

جایی که او می‌نویسد: «بعد از واقعه کربلای معلی، خلقای بنی امیه بسیار قوی بودند و تقیه بسیار شدید بود و اکثر شیعیان به این جهت کمتر خدمت ائمه می رسیدند و احادیث فرا می گرفتند. تا زمان حضرت امام مجمد باقر و امام جعفر صادق (ع) که بنی امیه منقرض شدند و هنوز خلفای بنی عباس استقلال تمام به هم نرسانیده بودند و تقیه بسیار کم بود و شیعیان و موالیان بسیار به خدمت آن بزرگواران می رسیدند و احادیث فرا می گرفتند و [در آن دوره] چهارصد کتاب حدیث نوشته شد که مشهور را چهارصد اصل است و [چون] در اعصار بعد به سبب عدم اعتنای مردم به ضبط احادیث و رغبت ایشان به علوم حکمی و اقوال فلاسفه، بسیاری از چهارصد اصل تلف شده بود، لهذا آخوند مرحوم [مجلسی] به سعی بلیغ در ضبط و به هم رسانیدن چهارصد اصل نمود تا آنکه دویست و کسری از آن را به هم رسانیدند و از راه اینکه مبادا باز طریق سابق تلف شود، مجموع را در این کتاب جمع نمودند و مشکلات احادیث را همگی بیان و توضیح فرمودند.»

جستارهای وابسته

• کتاب شناسی بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار در سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.

منابع

• کتابشناسی تاریخی امام حسین علیه‌السلام، محمد اسفندیاری، ص 70-71.
• جعفریان، رسول، درباره منابع تاریخ عاشورا. مجله آیینه پژوهش، ش 72، 1380
• حصاری مقدم، جواد، علامه محمدباقر مجلسی، فصلنامه رشد آموزش تاریخ، ش 39، تابستان 1389
• رحیمی،سیده وحیده و جعفرنیا، سیده زینب، روش شناسی علامه مجلسی در نقد روایات سهوالنبی (ص). دو فصلنامه حدیث پژوهی، ش17، بهار و تابستان 1396
• زبرجد، مریم السادات و غروی نائینی، نهله، ملاک های نقدالحدیثی علامه مجلسی در تنقیح احادیث موضوعه در بحارالانوار. فصلنامه پژوهش نامه قرآن و حدیث، ش 25، پائیز و زمستان 1398
• طباطبائی، سیدمحمدکاظم و موسوی، سیدحمید، اعتبار سنجی کتب مقاتل امام حسین (ع)، آیت بوستان (پژوهش نامه معارف حسینی)، ش 1، بهار 1395
• قاسم پور، محسن و مختاری هاشم آباد، ابوطالب، مبانی اعتبارسنجی روایات بحارالانوار نزد علامه مجلسی. دو فصلنامه حدیث پژوهی، ش 18، پائیز و زمستان 1396
• قنبری، بخشعلی، آشنایی با بحارالانوار. مجله کتاب ماه دین، ش 34، مرداد 1379 
• مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، ترجمه گروه مترجمان. تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392
• مددی، سیداحمد، روش شناسی بحار الانوار. مجله کتاب ماه دین، ش 34، مرداد 1379 
• منتظر، سمیه، تفسیر موضوعی در بحار الانوار. فصلنامه قرآن شناخت، ش 17، پائیز و زمستان 1395
• مهدوی دامغانی، محمود، نگاهی به پاره ای از آثار فارسی علامه مجلسی. مجله دانشکده الهیات و معارف مشهد، ش 10، بهار 1353
• نصیری، علی، علامه مجلسی و تعامل با روایات تفسیری اهل بیت (ع). مجله علوم حدیث، ش 22، زمستان 1380