کامل الزیارات

کامل‎ الزیارات یا کتاب‎ الزیارات و یا جامع‎ الزیارات، کتاب معتبر در شیوه زیارت پیامبر اکرم، ائمه معصومین، امام‎زادگان و مومنین و بزرگان دین اسلام و فضیلیت و ثواب زیارت آنان است که در قرن چهارم هجری به وسیله ابوالقاسم جعفربن محمدبن قولویه قمی (متوفی 368 یا 369 قمری/ 979 یا 980 میلادی)، تدوین یافته و طی حدود یازده قرن گذشته، مرجع اصلی برای انجام نحوه مراسم های زیارت و سوگواری ها و به ویژه سوگواری واقعه کربلا و نهضت حسینی بوده است.

کامل‌الزیارات
نویسنده	ابوالقاسم جعفربن محمد بن قولویه قمی
ناشر	نشر صدوق-انتشارات ابرون
تعداد صفحات	۲۶۰
زبان	فارسی

معرفی نویسنده

اِبْن‌ِ قولویه‌، ابوالقاسم‌ جعفر بن‌ محمد بن‌ جعفر قمی‌ (متوفی۳۶۸ یا ۳۶۹ق‌/ ۹۷۹ یا ۹۸۰م‌) در شهر قم متولد شده و از محدثین معتبر و فقهاء شیعی در قرن چهارم به شمار می‎آید. او به عنوان یکی از معتبرترین چهره‌های علمی زمانه خود شناخته شده و از نظر اعتبار روایت‎شناسی و روایات موجود در آثارش، پیوسته توسط بسیاری از علمای بزرگ شیعه در قرون بعد مورد استناد و احترام قرار می‎گرفته است. به نحوی که به طور نمونه در رابطه با وثاقت ابن قولویه، شیخ مفید از وی تعبیر به صدوق کرده است. ابن قولویه در بغداد فوت کرده و در کاظمین دفن شد. از جمله دیگر آثار وی: کتاب مداواة الجسد؛ تاریخ الشهور و الحوادث فیها؛ کتاب الصلاة و کتاب الردّ علی ابن داوود فی عدد شهر رمضان می باشد.

معرفی مترجم

مترجم نسخه کامل الزیارات که در نوشتار حاضر مورد بررسی قرار گرفته است، سیدمحمدجواد ذهنی تهرانی (1326- 1381) است که فقیه، مدرس و صاحب تالیفات و ترجمه های متعددی است. او بيش از 170 جلد كتاب در 44 عنوان از خود به يادگار نهاد. اولين تأليف ايشان كتاب درة الثمينه (شرح عربى بر صمديه) و اولين تقرير وى كتاب صلاة الجمعه به عربى می‎باشد. ذهنی تهرانی در مقدمه کتاب «کامل الزیارات» از آن با عنوان:« اقدام و استوارترین کتاب در زمینه ذکرمصائب و گریستن بر مظلومیت‎های عزیزترین موجودات نزد خداوند تبارک و تعالی، یعنی معصومین ع بالاخص سیدالشهداء سلام الله علیه» یاد می‎کند.

درباره کتاب

در قرن چهارم هجری ابوالقاسم جعفر بن محمد بن قولویه قمی (متوفی 368 یا 369 قمری/ 979 یا 980 میلادی) در راستای بزرگداشت ائمه معصومین و  به طور اخص واقعه کربلا، در صدد تهیه مجموعه‎ای از روایات و احادیثی که تا آن زمان در باب ثواب و فضیلت زیارت مشاهد و اماکن مقدسه اسلامی و شیعی و عزاداری  واقعه عاشورا وجود داشت، نموده و بدین وسیله کتاب جامعی را تدوین کرد که تا قرن ها بعد از فوتش، حتی تا زمان حاضر، به یکی از مهمترین منابع  و متون زیارات و مصیبت های شیعی به شمار می‎رود‎.

از کتاب جامع الزیارات چند نسخه خطی به شرح زیر وجود دارد:

1. نسخه‌ کتابخانه کاشف الغطاء در نجف اشرف
2. نسخه‌ کتابخانه آیت‌الله خوانساری.
3. نسخه‌ کتابخانه سیدحسن صدر، صاحب کتاب تاسیس الشیعه
4. نسخه‌ کتابخانه مجلس شورای اسلامی به‌خط محمدشفیع کرمانی (تاریخ کتابت ۱۰۹۳ق)
5. نسخه کتابخانه آستان قدس رضوی به‌خط سید ابوالقاسم نجفی

کتاب الزیارات به دفعات مکرر طی یک قرن اخیر چاپ و منتشر شده است. از چاپ آن که با تحقیق علامه امینی، تصحیح علی اکبر غفاری و مققدمه محمدعلی اردوبادی فراهم شد، گرفته تا چاپ مکررش در دهه‎های اخیر می‎توان یاد کرد که از جمله آخرین آنها، با ترجمه حسین انصاریان در زمستان سال 1399 توسط مرکز نشر عرفان در کتابفروشی‎ها جای گرفت. همچنین کتاب مزبور به زبان انگلیسی  و منتخب آن به زبان اردو نیز ترجمه شده است.

در نوشتار حاضر، نسخه‎ای از الزیارات که توسط ذهنی تهرانی ترجمه و تدوین شده، و چاپ نخستین آن در سال 1377 و چاپ هشتمش در سال 1392 توسط انتشارات پیام حق به بازار کتاب عرضه گردید، مورد بررسی و بحث قرار خواهد گرفت.

در یک حالت کلی، کتاب مذکور در باب بیان فضیلت و چگونگی زیارت پیامبر (ص)، ائمه اهل بیت (ع)، امامزادگان و چند تن از رجال مشهور صدر اسلام و مومنین از طریق ارائه مجموعه‎ای از روایات و احادیث ائمه (ع) است.  بدین ترتیب که کل کتاب بر اساس نام هر یک از معصومین یا مومنین و یا امامزادگان تقسیم شده و در مورد هر یک از آنان، به طور مستقل و یا مشترک، در یک باب تا هشتاد و پنج باب، فضایل و ثواب زیارت یا سوگواری بر مصائب ائمه و معصومین بیان می شود. بنابر این ساختار کلی کتاب بر این اساس است که متن کتاب شامل 843 حدیث و روایت  در یکصد و هشت باب وجود دارد. در هر باب، نخست متن روایت به زبان عربی و سپس ترجمه آن به زبان فارسی ارائه می شود. به طور مثال، باب هشتاد و یکم (قصر شدن نماز وجب و رخصت در خواندن نماز مستحبی در حائر و تمام مشاهد مشرفه) شامل هفت حدیث و روایت کوتاه و بلند می‎باشد(ابن قولویه القمی، 1392: صص330-332). اما در این میان می‎باید به باب نهم کتاب جامع الزیارات نیز اشاره داشت. عنوان آن باب «روشن نمودن و تعیین کیفیت مکان قبر امیرالمومنین علیه‎السلام» است. لیکن در متن ذیل آن، موضوع محل دفن سر مطهر حضرت سیدالشهداء نیز بیان می‎گردد(از جمله حدیث ششم باب نهم) که این موضوع در عنوان باب نهم ذکر نشده است.

نتیجه بررسی آماری از میزان صفحات و باب‎های اختصاص داده شده به هر یک از معصومین (ع) در کتاب کامل‎الزیارات، را می‎توان در جدول زیر ارائه کرد:

معصوم علیهم‎السلام	تعداد باب‎ها	تعداد صفحات
در باب رسول اکرم (ص) به طور خاص	2-3-4-7	19
در باب امیرالمومنین (ع) به طور خاص	8-10-11-12	20
در باب حضرت فاطمه (ع) به طور خاص	0	0
در باب امام حسن مجتبی (ع) به طور خاص	14	4
در باب امام حسین (ع) سیدالشهدا و شهدای کربلا	13و 16تا 98 و 108 مجموعا 85 باب	341
در باب امام سجاد، زین العابدین، علی بن الحسین (ع) به طور خاص	0
در باب امام محمد باقر، محمدبن علی (ع) به طور خاص	0
در باب امام صادق، جعفربن محمد (ع) به طور خاص	0
در باب امام کاظم، موسی بن جعفر (ع) به طور خاص	0
در باب امام رضا، علی بن موسی (ع)	101-102	10
در باب امام تقی، محمدبن علی (ع) الجواد به طور خاص	0
در باب امام نقی ، علی بن محمد (ع) الهادی به طور خاص	0
در باب امام حسن عسکری، حسن بن علی (ع) به طور خاص	0
در باب امام مهدی، حجت بن الحسن (ع) به طور خاص	0
در باب ائمه (ع) به طور مشترک	1-6-9-15-99-100-103-104	27
در باب امام‎زادگان	106-107	2
در باب بزرگان اسلام، نظیر حضرت حمزه عموی پیامبر (ص) و مومنین	5- 105	9

دررابطه با جایگاه و هدف کلی از تالیف آن کتاب، ذهنی تهرانی در مقدمه کوتاهش بر كامل‎الزيارات، به خوانندگان کتاب آگاهی می‎دهد: « بهترین و ارزشمندترین سرمایه های معنوی طایفه حقة امامیة اثنی عشریه، دعا و توسل به اذیال پر فیض وسائط بین خالق و مخلوق و انوار درخشان مظاهر کامله حضرت احدیت، یعنی ذوات مقدسة حضرات چهارده معصوم سلامالله علیهم اجمعین می‎باشد. عالی‎ترین نوع توسل و تقرب جستن به درگاه حق عز و جل، ذکر مصائب و گریستن بر مظلومیت‎های عزیزترین موجودات نزد خداوند تبارک و تعالی یعنی معصومین علیهم‎السلام بالاخص حضرت سیدالشهدا سلام‎الله علیه می‎باشد».

بدین ترتیب کتاب کامل الزیارات، با هدف ذکر مصائب وارده بر چهارده معصوم (ع) تدوین و متن آن نیز در همین جهت یعنی ذکر مصائب، تدوین یافته است. اما با توجه به متون عرضه شده از سوی ابن قولویه در ذیل یکصد و هشت باب و اینکه 85 باب و 341 صفحه و به طور کلی حدود 78% از متن کتاب الزیارات به بیان وقایع کربلا و نهضت عاشورا و امام حسین (ع) و یارانش اختصاص پیدا کرده است و نیز با توجه به اهمیت و میزان تاثیرگذاری شگفت‎انگیز متن الزیارات بر شیوه عزاداری‎های حسینی در قرن‎های بعد و حتی تا زمان حاضر، می‎باید گفت که علیرغم اینکه ابن قولویه در کتاب جامع الزیارات، باب‎هایی نیز به ذکر ثواب و فضیلت زیارت حضرت رسول اکرم (ص) و دیگر ائمه (ع) و نیز بزرگان و مومنین و دو تن از امام‎زادگان، اختصاص داده است، لیکن، کتاب الزیارات را می‎باید کتابی مختص به نهضت عاشورا، واقعه کربلا و مهمترین منبع و یا حداقل یکی از مهمترین منبع برای طرز تفکری خاص و نگرش ویژه‎ای بر نهضت حسینی و عاشورا پژوهی به شمار آورد. ساختار کلی کتاب، نوع بیان وقایع، نوع نگاه به واقعه عاشورا و کربلا در کامل‎الزیارات، تقریبا به همان ترتیب و حتی به شکلی بسط داده شده، در قرون بعدی نیز به کار برده شد. نگرشی که می‎باید آن را  در «نگرش عاطفی» به مقوله کربلا جای داد و به همان ترتیب و در طول افزون بر یک هزار سال بعد از تالیف الزیارات، کتاب های دیگری نیز در همان چارچوب و با بهره گیری از مندرجات جامع الزیارات تدوین شد.

نکته دیگری که در مجموع کتاب الزیارات به نظر جالب می آید، فقدان یک باب مستقل در مورد حضرت فاطمه (ع) است. در این رابطه حتی در بخش‎های دیگر و از جمله باب ششم از کتاب که به بیان فضیلت و ثواب زیارت مشاهد مشرفه در مدینه اختصاص دارد، اشاره‎ای به زیارت حضرت فاطمه (ع) نمی‎گردد. این در حالی است که  درذیل حدیث شماره 5 از آن باب، به «عرفه مادر ابراهیم» و خواندن نماز در آنجا اشاره می‎شود. همچنین باب صد و ششم الزیارات، به بیان فضیلت زیارت حضرت فاطمه دختر موسی بن جعفر صلوات‎الله علیه در شهر قم» (شامل دو روایت) اختصاص دارد. به نظر می‎رسد در زمان تالیف کتاب الزیارات (قرن چهارم هجری) اهمیت پنهان نگاه داشتن مدفن حضرت فاطمه (ع) در نزد شیعیان به قدری زیاد بود که در ارتباط با حضرت فاطمه (ع) ابن قولویه تقیه نموده و در کتابش اشاره صریح به زیارت و فضیلت زیارت مدفن آن حضرت نمی‎کند و تنها در باب سوم «زیارت قبر رسول خدا (ص) و خواندن دعاء بر آن»، به موضوع« چنانچه رسول خدا (ص) فرمودند: بین منبر و قبر من بستانی است از بساتین بهشت» که مدفن آن حضرت است، اشاره می‎نماید.

متاسفانه مقدمه نوشته شده توسط مرحوم ذهنی تهران، بسیار کوتاه بوده و در آن تنها به هدف از تالیف کتاب توسط ابن قولویه‎القمی و نیز جایگاه و اهمیت کتاب، اشارات مختصری می‎شود. حق این است که با توجه به فوت  مترجم کتاب، ناشر (نشر پیام حق)، اقدام به تهیه مقدمه‎ای مفصل در زمینه معرفی نویسنده کتاب (ابن قولویه‎القمی)، مترجم آن (ذهنی تهرانی) و دیگر مسائل و موضوع‎هایی که به فهم و درک هر چه بیشتر خواننده کتاب از مطالب و متن کتاب کمک کند، می‎نمود. بدون شک، کتاب كامل‎الزيارات به دلیل اهمیت و مرجعیتش در  رابطه با موضوع مصائب ائمه ع و به طور خاص مصائب امام حسین‎(ع)، نیازمند معرفی کاملی است.

چکیده کتاب

باب‎های یکصد و هشت گانه کتاب کامل الزیارات، پیرامون بیان ثواب و فضیلت زیارت و بیان زیارت‎نامه‎های مختلف در باب مشاهده مقدسه است. از جمله: باب چهارم به بیان فضیلت خواندن نماز در مسجد رسول اکرم (ص)، باب دهم به بیان ثواب زیارت امیرالمومنین علیه‎السلام، باب نود و نهم به بیان ثواب زیارت قبر حضرت ابی‎الحسن موسی بن جعفر و محمدبن علی‎الجواد علیه‎السلام در بغداد و باب صد و چهارم به بیان زیارت نامه جمیع ائمه علیهم‎السلام «زیارت جامعه» اختصاص یافته است. 

علاوه بر ائمه (ع)، دو قست از کتاب مورد بحث در ارتباط با دو تن از امام‎زادگان است. ابن قولویه باب 106 را به بیان فضیلت زیارت حضرت فاطمه دختر موسی بن جعفر صلوات‎الله علیه در شهر قم و باب 107 را نیز به بیان فضیلت زیارت قبر حضرت عبدالعظیم بن عبدالله‎الحسینی در ری (مجموعا) در دو صفحه اختصاص داده است. همچنین دو باب از کتاب الزیارات نیز پیرامون ثواب و فضیلت زیارت حضرت حمزه و قبور شهداء بدر (باب پنجم) و مومنین و کیفیت آن (باب صد و پنجم) می‎باشد.

برای آشنایی با متن کتاب، به عنوان نمونه مروری بر سومین روایت در ذیل باب صد و پنجم (فضیلت زیارت مومنین و کیفیت آن) خواهیم داشت. در آن روایت می‎خوانیم: «[ ابن قولویه نقل می‎کند:] پدرم و محمد بن یعقوب و جماعتی از اساتیدم رحمت‎الله علیهم از محمد بن یحیی، از محمد بن احمد بن یحیی نقل کرده‎اند که وی گفت: من در فید (شهرکی است بین کوفه و مکه) بودم. پس با علی بن بلال به طرف قبر محمد بن اسماعیل بن بزیع می‎رفتیم. علی بن بلال به من گفت: صاحب این قبر از حضرت رضا علیه‎السلام برایم نقل کرد که آن جناب فرمودند: دست روی آن گذارده و سوره «انا انزلناه» را هفت مرتبه بخواند از روز فزع اکبر در امان می‎باشد.

اما همان گونه که قبلا گفته شد بخش عمده کتاب مذکور شامل هشتاد و پنج باب از یکصد و هیجده باب، در ارتباط با نهضت حسینی، واقعه کربلا و عاشورا و امام حسین (ع) است. برخی از عناوین باب‎های اختصاص یافته به سیدالشهدا(ع) در کتاب کامل‎الزیارات به این شرح می‎باشد:

باب چهل و هشتم: در بیان اینکه واجب است زائر حضرت حسین بن علی علیهماالسلام چگونه باشد.

باب پنجاه و یکم: ایام زیارت حضرت حسین بن علی علیهماالسلام جزء عمر زائر شمرده نمی‎شود.

باب شصت و دوم: زیارت امام حسین علیه‎السلام گناهان را محو می‎کند.

باب شصت و پنجم: در بیان اینکه زیارت حضرت امام حسین علیه‎السلام معادل یک حج و یک عمره می‎باشد.

باب هفتاد و نهم: در نقل زیارات وارده برای حضرت حسین بن علی علیهماالسلام.

باب نود و یکم: شفاء بودن تربت قبر حضرت امام حسین علیه‎السلام و مقدار مستحب بودن آن.

باب نود و دوم: تربت قبر حضرت امام حسین علیه‎السلام شفاء و امان می‎باشد.

باب نود و چهارم: آنچه شخص هنگام تناول نمودن تربت می‎گوید.

ارزش و اهمیت کتاب کامل الزیارات

کتاب کامل‎الزیارات یکی از مهمترین منابع روایتی برای تالیف کتاب‎هایی در زمینه ذکر ادعیه، مصائب و سوگواری‎ها و زیارت‎نامه‎ها (از جمله زیارت عاشورا) در مذهب شیعی است. اما علاوه بر آن، روایات نقل شده در کتاب الزیارات، به نوبه خود مورد استناد بسیاری از علمای و علمای شیعه در تالیف کتاب‎های‎شان قرار گرفته است که از آن جمله می‎توان به المزار شیخ مفید، تهذیب و استبصار شیخ طوسی و المزار ابن مشهدی اشاره کرد. علامه مجلسی از کتاب الزیارات با عنوان: «اصول معتبر و مشهور میان فقهای شیعه یاد می‎کند. 

منابع

• ابن قولویه، جعفر بن محمد (368ق)، کامل الزیارات، فارسی- عربی، مترجم محمدجواد ذهنی تهرانی. تهران: پیام حق، چاپ هشتم، 1392
• اقتباسات کامل الزیارات/ ابن قولویه قمی، به کوشش محمدمهدی رضائی، مترجم سیدمبین حیدر رضوی.: تهران، نشر مشعر 1395
• محمد اسفندیاری، کتابشناسی تاریخی امام حسین، ویراست دوم. تهران: نشر آرما، 1400
• ناصر انطیقه‌چی و نعمت‎الله صفری فروشانی، بررسی روابط دولت‎های شیعی در قرن چهارم هجری. تاریخ در آینه پژوهش، ش 3، س 8، پائیز و زمستان 1390، صص7-34