رقیه بنت حسین

رُقیّه‌ بنت حسین، بنابر تذکره‌ها و مراثى متأخر، از دختران حسین‌ بن على بوده که در کودکى و هنگام اسارت خانواده امام، در شام درگذشته است.

رقیه بنت حسین
نگاره‌ای از حرم رقیه
زاده	مدینه، حجاز
مرگ	دمشق، شام
آرامگاه	حرم رقیه، دمشق

سرگذشت شام در منابع متقدم

در منبع طبرى کتاب الحاویة فى مثالب معاویة اثر قاسم‌ بن محمد بن احمد مأمونى، از علماى سنّى‌ مذهب، که امروزه اثرى از آن در دست نیست. چنین آمده‌ است:

«زنان خاندان نبوّت در حالت اسیرى، حال مردان را که در کربلا شهید شده بودند بر پسران و دختران ایشان پوشیده مى‌داشتند و هر کودکى را وعده‌ها مى‌دادند که پدر تو به فلان سفر رفته‌ است، باز مى‌آید؛ تا ایشان را به خانه یزید آوردند. دخترکى بود چهارساله. شبى از خواب بیدار شد و گفت: پدر من حسین کجاست؟ این ساعت او را به خواب دیدم سخت پریشان. زنان و کودکان جمله در گریه افتادند و فغان از ایشان برخاست. یزید خفته بود، از خواب بیدار شد و حال تفحّص کرد. خبر بردند که حال چنین است. آن لعین در حال گفت که بروند و سر پدر او را بیاورند و در کنار او نهند. ملاعین سر بیاورده و در کنار آن دختر چهارساله نهادند. پرسید: این چیست؟ مَلاعین گفت: سر پدر تو است. آن دختر بترسید و فریاد برآورد و رنجور شد و در آن چند روز جان به حق تسلیم کرد».

حسین‌ بن على کاشفى سبزوارى (متوفى ۹۱۰) در روضة‌الشهداء نیز همین داستان را با اندکى اختلاف و برخى افزوده‌ها که به زبان حال شبیه است و همچنان بدون ذکر نام رقیه از کنز الغرائب فى قصص‌ العجائب، کتابى در شرح‌حال خلفاى چهارگانه و امام‌ حسن(ع) و امام‌ حسین(ع) از نجم‌الدین قاسم‌ بن محمد مذمکینى (متولد ۸۸۲)، نقل کرده‌است. جز این دو منبع، در هیچ‌یک از منابع کهن که امروز در دست است، از دختر خردسال امام که با دیدن سر بریده پدر جان سپرده باشد، ذکرى نیست. مؤلفان بعدى همین داستان را با اندک تغییراتى در کتاب‌های خود تکرار کرده‌اند.

حائرى مازندرانى تصریح مى‌کند که مادر رقیه شاه زنان، دختر یزدگرد، بود و رقیه در پنج یا هفت سالگى در شام درگذشت، اما مستند هیچ‌یک از این اقوال روشن نیست.

دختران امام حسین(ع) در منابع متقدم

در منابع تاریخى، حدیثى و مَقتل‌‌های کهن در میان دختران امام‌ حسین(ع) از رقیه نامى برده نشده‌ است. در منابع متقدم، از دو دختر امام به نام‌های فاطمه و سکینه یاد شده و در منابع متأخر، نام زینب نیز به آن‌ها افزوده شده‌ است. کتاب کامل بهائى (اتمام کتابت در۶۷۵) از عمادالدین طبرى (زنده در ۷۰۰) قدیم‌ترین منبعى است که حکایتِ دختر چهار ساله امام‌حسین در آن گزارش شده، هر چند در آنجا هم نامى از او برده نشده‌ است. در بعضى از نسخه‌‌های اللُهوف فى قَتْلَى الطُفوف ابن‌طاووس (متوفى ۶۷۱) نام رقیه از زبان امام‌حسین نقل شده‌ است. همچنین طریحى قصیده‌اى در رثاى امام‌حسین از سیف‌ بن عُمَیْره نخعى، از اصحاب امام‌ صادق(ع)، نقل کرده که در آن دو بار نام رقیه تکرار شده‌ است، هرچند در انتساب آن تردید است، زیرا در منابع کهن اثرى از این قصیده بلند و انتساب آن به سیف نیست.

آرامگاه

حرم حضرت رقیه در دمشق

در منابع متاخرتر، احتمال داده‌اند که نام دختر خردسال امام رقیه بوده‌ است و در شام مزارى به همین نام منسوب است. امروزه قبر منسوب به رقیه در محله عماره دمشق از زیارتگاه‌های شیعیان است و مقبره او تاکنون چندین بار تجدید بنا شده‌ است. نخستین‌ بار میرزا بابا مستوفى گیلانى در ۱۱۲۵ آن را بازسازى کرد. بار دیگر در ۱۲۸۰ و سپس در۱۳۲۳ به دستور میرزا على‌ اصغر خان صدر اعظم مظفرالدین‌ شاه قاجار، بازسازى شد. بازسازى دیگر آن به همت دو برادر از شخصیت‌های دمشق به نام سید کامل و سیدمحمدعلى آل‌نظّام در ۱۳۴۳ صورت گرفت.

آخرین‌ بار، پس از حدود نیم قرن، به اهتمام شیخ نصراللّه خلخالى از علماى شیعه ساکن سوریه و امام موسى صدر، رهبر شیعیان لبنان، مقدمات خریدارى ساختمان‌های مجاور براى توسعه حرم فراهم آمد و در اسفند ۱۳۶۴ شمسی بناى ساختمان جدید و کنونى حرم آغاز شد و در ۱۳۷۰ ش به‌انجام رسید. امروزه حرم حضرت رقیه از ساختمان وسیعى تشکیل شده‌ است که آمیخته‌اى از هنر و معمارى اسلامى سورى و ایرانى است. ضریح نقره‌اى کوچک روى قبر در ۱۳۳۵ ش، از تهران اهدا شده و ضریح بزرگ‌ترِ نقره و طلاکوب روى آن در اصفهان ساخته و در ۱۳۷۳ ش نصب شده‌است.

حائرى مازندرانى به نقل از عبدالوهاب شعرانى، عالم سنّى‌مذهب مصرى، در کتاب لطائف المِنن و الاخلاق به‌خطا مقبره رقیه دختر امام‌على علیه‌السلام در مصر را به رقیه‌ بنت حسین نسبت داده‌ است.

منابع

• ابن‌ طاووس، مقتل‌ الحسین علیه‌السلام، المسمى باللهوف فى قتلى الطفوف، قم (۱۴۱۷)؛
• همان، المَلهوف على قتلى‌ الطفوف، چاپ فارس تبریزیان حسّون، قم (۱۴۱۳)
• ابن‌طلحه شافعى، مطالب‌ السؤول فى مناقب آل‌ الرسول، چاپ ماجد بن احمد عطیه، بیروت ۱۴۲۰
• امین؛ على‌بن عیسى بهاءالدین اربلى، کشف‌ الغمة فى معرفة الائمة، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵
• مهدى حائرى‌ مازندرانى، معالى‌ السِّبطین فى احوال الحسن و الحسین علیهماالسلام، قم ۱۴۲۵
• احمد خامه‌یار، آثار پیامبر صلى‌ اللّه‌ علیه‌ و آله و زیارتگاه‌‌های اهل‌بیت علیهم‌السلام در سوریه، تهران ۱۳۹۳ش
• محمدهاشم خراسانى، کتاب منتخب‌ التواریخ، تهران ۱۳۱۷ش
• محمدتقى دانش‌پژوه، «گزارش سفر پاریس»، کتابدارى، دفتر ۹ (۱۳۶۲ش)
• على ربانى خلخالى، ستاره درخشان شام: حضرت رقیه دختر امام حسین علیهماالسلام، قم ۱۳۷۷ش
• حبیب‌اللّه‌ بن على مدد شریف کاشانى، تذکرة‌ الشهداء، تهران ۱۳۸۴ش
• عبدالوهاب‌ بن احمد شعرانى، لطائف‌ المِنَن و الاخلاق فى بیان وجوب التحدّث بنعمة‌ اللّه على الاطلاق، قم (۱۳۵۷)
• عمادالدین حسن‌ بن على طبرى، کامل بهائى، (تهران: مکتب مرتضوى، بى‌تا.)
• نجم‌الدین طبسى، رقیة بنت‌ الحسین علیهماالسلام: پاسخى به تأملات و سؤالات، تهیه و تنظیم عباس جهانشاهى، تهران ۱۳۹۳ش
• فخرالدین‌ بن محمد طُرَیْحى، المنتخب فى جمع‌المراثى و الخطب، المشتهر ب الفخرى، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲
• عباس قمى، الفوائد الرضویة: سرگذشت عالمان شیعه، چاپ ناصر باقرى‌ بیدهندى، ج ۱، قم ۱۳۸۷ش
• همان، منتهى‌ الآمال، چاپ ناصر باقرى‌ بیدهندى، قم ۱۳۷۹ش الف
• همان، نفس‌ المهمانم فى مصیبة سیدنا الحسین المظلوم ویلیه نفثه المصدور فیما یتجدد به حزن‌ العاشور، قم ۱۳۷۹ش ب
• سلیمان‌ بن ابراهیم قندوزى، ینابیع‌ الموَدَّةِ لِذَو ىِا لقُربى، چاپ على‌ جمال اشرف حسینى، قم ۱۴۱۶
• حسین‌ بن على کاشفى سبزوارى، روضة‌ الشهدا، چاپ حسن ذوالفقارى و على تسنیفى، تهران ۱۳۹۰ش
• ذبیح‌اللّه محلاتى، ریاحین‌ الشریعة در ترجمه دانشمندان بانوان شیعه، ج ۳، تهران (۱۳۷۳ش)
• «مشهد السیدة رقیة فى دمشق»، الموسم، سال ۱، ش ۴ (۱۴۱۰)
• هاشم‌ عثمان، مشاهد و مزارات و مقامات آل‌البیت(ع) فى سوریة، بیروت ۱۴۱۴/ ۱۹۹۴
• یاقوت حَمَوى؛
• Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio- bibliographical survey, vol.۱, pt.۲, London ۱۹۷۲.

پیوند به بیرون

• منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام